چاه عریضه مسجد جمکران از خرافه تا واقعیت

مقدمه

ورود اسلام به ایران و روبرو شدن ایرانیان با محتوای غنی آن، باعث بالا رفتن فرهنگ و معرفت دینی مردم شد و آنها را با مفاهیمی مثل توکل، توسل، ارتباط با خدا از طریق ائمه علیهم السلام آشنا کرد. از سوی دیگر ورود مباحث جامعه شناختی(Sociological) و خصوصا انسان شناختی(Anthropological) به فضای علمی کشور ما را با انبوهی از موضوعات و مسائل بکر و درست نخورده در این حوزه روبرو کرده است. در این میان تلاقی مباحث اسلامی-انسان شناختی از اهمیت ویژه ای برخوردار است که هنوز مورد برررسی و پژوهش علمی قرار نگرفته است. شاید یکی از دلایل آن تقدّس و محدودیت ورود به موضوعات و مسائل مربوط به مذهب، برای پژوهشگران این عرصه باشد. یکی از این موضوعات مورد اشاره«پدیده چاه عریضه در مسجد جمکران»است که در این مقاله سعی داریم این پدیده را مورد مطالعۀ انسان شناختی قرار دهیم. از آنجا که پژوهش های انسان شناختی عمدتا با روش های کیفی صورت می گیرد. این پژوهش نیز در زمرۀ پژوهش های کیفی طبقه بندی می شود. در این گونه پژوهش ها برخلاف پژوهش های جامعه شناختی و تبیینی، قبل از شروع تحقیق دربارۀ مسئله، فرضیه ای ارائه نمی گردد؛ بلکه در طی فرایند پژوهش، فرضیه ها ایجاد و ابطال می گردد تا محقق به فرضیه نهایی برسد(روح الامینی، 1375، ص 91) ؛ و همچنین سؤال های تحقیق هستند که راهنمای محقق در تحقیق بوده، بخش های تحقیق را مشخص می کنند.

اصولا پدیده های انسانی ابعاد مختلف دارند که به تعبیر مارسل موس برای اشراف به پدیده های انسانی باید آن را «پدیده اجتماعی تام» در نظر گرفت که دارای سطوح مختلف عینی و ذهنی است(موس، 1380، ص 28) . سطوح عینی، با پژوهش های تجربی (Expremental) قابل وصول است؛ اما سطوح ذهنی به پژوهش های پدیدارشناختی نیاز دارد که از طریق تکنیک های کیفی همچون مصاحبۀ همدلانه، مشاهده مشارکتی و بررسی اسناد قابل دسترسی است. بدین ترتیب در این پژوهش برای بررسی موضوع و رسیدن به پاسخ سؤالات از تکنیک ها و روش های متعددی استفاده شده است.

اما سؤالاتی که دربارۀ چاه عریضه در مسجد جمکران برای پژوهشگر مطرح بوده عبارتند از:

1- آیا چاهی که در کنار مسجد جمکران قرار دارد و به چاه عریضه معروف است، به امر امام زمان حفر شده و به نوعی مقدس محسوب می شود یا تفاوتی با چاه های دیگر ندارد؟

2- آیا انداختن عریضه به داخل چاه جمکران(صرف نظر از مقدس بودن یا نبودن چاه) یک عمل خرافی محسوب می شود یا مستند شرعی دارد؟ و اصولا آیا عریضه انداختن منحصر به این چاه است یا در چاه ها و مکان های دیگر هم انداخته می شود؟

3- در صورتی که این عمل خرافی محسوب می شود، چرا علما و مراجع به طور عام و تولیت مسجد به طور خاص در مقابل آن موضع گیری نمی کنند؟

4- در صورتی که عریضه انداختن داخل چاه مستند شرعی دارد، آیا علما و مراجع و بزرگان دینی چه در گذشته و چه در حال این عمل را انجام می داده اند یا خیر؟

5- ذهنیت توده مردم به طور عام و افرادی که عریضه داخل چاه می اندازند، به طور خاص نسبت به چاه عریضه و انداختن عریضه داخل چاه چگونه است و به تعبیر پدیدارشناسانه آیا می توان مثالواره یا تیپ ایدئالی را برای آنها در رابطه با این موضوع در نظر گرفت؟

6- چه نسبتی میان چاه عریضه و مسجد جمکران وجود دارد، آیا همچنان که بعضی گفته اند، منشأ ساخته شدن خود مسجد یک خواب بوده، چه برسد به چاه عریضه؛ یا نه هردو از اصالت دینی برخوردارند و یا... ؟

7- گونه شناسی افرادی که به داخل چاه عریضه می اندازند، چگونه است؟ آیا تیپ های خاصی سراغ چاه می روند یا همه نوع تیپی از قشرهای مختلف اقدام به انداختن عریضه به داخل چاه می کنند؟

8- چرا افرادی که به داخل چاه عریضه می اندازند، حاجات خود را در دعا، نماز و... مستقیما با خدا یا ائمه مطرح نمی کنند؟

9- آیا می توان مخالفان عریضه انداختن داخل چاه جمکران را به گونه های متفاوت فکری تفسیم کرد یا همه از یک نوع هستند؟

برای یافتن پاسخ سؤال های مذکور، سعی کردیم با ذهنیت چند فرهنگی (Multicultural) وارد میدان شویم؛ زیرا هدف و خواستۀ نگرش چند فرهنگی و اصالت تعدد فرهنگ ها این است که تلاش کنیم دیگران را از منظر خودشان، و نه از منظر خودمان، درک کنیم. یکی از ویژگی های ممتاز و شاخص حساسیت چند فرهنگی داشتن، این آگاهی است که دیگران کارهایی را متفاوت از خود و ما و افراد عضو گروه ما انجام می دهند. در نتیجه یکی از قواعد نخستین اصالت تعدد فرهنگ ها این است که به هنگام رویارویی با رفتار دیگران، پیش فرضتان این نباشد که معنای این رفتار همانی است که اگر خود شما این رفتار را می کردید، همان معنا را داشت.

بنابراین پرسش از معنا در بطن ذهنیت چند فرهنگی نهفته است(فی، 1386، صص 200 و 241) ؛ همچنین با استفاده از همدلی (Empathy) با کنشگران(مفهوم همدلی را لرنر وارد حوزه جامعه شناسی توسعه کرد) و درک کامل احساس آنها و حمایتگری ( Supportiveness) ، یعنی تلقین این مطلب که ما هم در سطح آنها قرار داریم و عدم جزمیت در سخن و تواضع و... -که از شاخصه های حمایت گری است-سعی کردیم خود را جای آنها تصور کرده، فضایی ایجاد کنیم تا کنشگر باورها و ته نشست های ذهنی خود را بیان کند(ر. ک: ازکیا، 1380، ص 108) ؛ از این رو بدون داشتن پیش فرض و اینکه ممکن است باورهای متفاوتی دربارۀ چاه عریضه و عریضه نویسی وجود داشته باشد، طی چهار نوبت در تاریخ های 1390/1/23، 1390/2/16، 1390/3/31 و 1390/4/26(روز نیمۀ شعبان) برای مشاهده موقعیت چاه و رفتار کنشگران به جمکران رفتیم. سعی شد تاریخ ها در زمان های مختلفی انتخاب شوند تا ویژگی خاصی نتایج تحقیق را تحت الشعاع قرار ندهد. نقطه ثقل روش ما استفاده از مصاحبه های نیمه ساخت یافته بود؛ یعنی محور سؤالات مشخص بود، اما لحن سؤالات و تعداد آنها برمبنای اطلاعات و سایر متغیرهای موجود در مصاحبه شونده، تغییر پیدا می کرد. تلاش شد مصاحبه شوندگان از گونه های مختلفی انتخاب شوند تا نمونه آیینه ای از کل افراد باشد، و تا حدودی موفق بودیم و نمونه ها شامل افرادی با این ویژگی ها بودند: پیر، جوان، میانسال، کارمند، بازاری و روحانی، که از شهرها و قومیت های ساکن در ایران و ملیت های مختلف شیعی از جمله افغانی، هندی، پاکستانی، لبنانی و حتی فردی که درویش مسلک بود و...

علاوه برمصاحبه، از مشاهده، بررسی اسناد و مدارک و در نهایت تحلیل و معناکاوری رفتار کنشگران استفاده شد؛ در ضمن مصاحبه ها ضبط شد تا هم بعد از بازگشت از محل ورود مطالعه قرار گیرد و هم به عنوان سند نزد محقق باقی بماند و همچنین عکس هایی از محوطه چاه و رفتار کنشگران قبل، بعد و حین عریضه نویسی کنار چاه گرفته شد.

در این پژوهش، برای یافتن پاسخ سؤالات مبنا این بود که رفتار کنشگران را در دو سطح می توان معناکاوی کرد: سطح آشکار که محقق به صورت توصیفی آنچه را آنان به زبان می آورند، ثبت و ضبط می کند و در مقاله از آنها استفاده می کند و سطح نهان که محقق برحسب توان علمی با رویکرد پدیدارشناسانه به معناکاوی رفتارهای آنها می پردازد تا از پس آن به لایه های زیرین باورها و عقاید آنها حول موضوع مورد نظر برسد(برای آشنایی با نمونه ای از این نوع پژوهش ها ر. ک: خان محمدی، 1385، صص 71- /90همو، 1388، ص 55-92) .

گزارش توصیفی از پدیدۀ چاه جمکران

مسجد مقدس جمکران در شرق قم و در کیلومتر شش جادۀ قدیم قم-کاشان قرار دارد[1] که مجاور شهر قم محسوب می شود و همواره، خصوصا در شب های سه شنبه و شب و روز نیمۀ شعبان که سالروز میلاد امام زمان(عجل اللّه تعالی فرجه الشریف) است، پذیرای زائرانی از نقاط مختلف ایران و جهان می باشد. تاریخ ساخت بنای مسجد برای اولین بار به سال 373 ق برمی گردد (در بخش اسناد به تفصیل بیان خواهد شد) . بنای مسجد از آن تاریخ تاکنون بارها مرمت، بازسازی و تجدید بنا شده، توسعه یافته است. در حال حاضر مساحت آن نزدیک به چهل هکتار است. مساحت محوطه و صحن آن 5/5 هکتار و ساختمان اصلی توسعه یافتۀ آن تقریبا 1100 متر مربع زیربنا دارد که مسجد مقام نامید می شود. مسجد مقام ساختمانی هشت ضلعی دارد. در کنار آن مسجد، مسجد دیگری است که به مرمر معروف است که با انواع کاشی کاری، سنگ کاری، آجرکاری، مقرنس کاری و گچ بری تزیین یافته که ترکیبی بسیار بدیع، دیدنی و زیبا از هنر معماری اسلامی را نشان می دهد. در محوطۀ مسجد چهار باب حسینیه، سه باب آشپزخانه و سفره خانه امام زمان(عجل اللّه تعالی فرجه الشریف) و اماکن متعدد بهداشتی و رفاهی دیگر وجود دارد. مسجد دارای آداب و نماز مخصوص است که زائران هنگام ورود به مسجد انجام می دهند(خامه یار، 1384، ص 218) . در قسمت جنوبی ساختمان اصلی مسجد که زائران برای نماز به آن مسجد وارد می شوند و حدودا پشت دیوار محراب مسجد، چاهی وجود دارد که به چاه عریضه معروف است. مساحت اطراف چاه که به وسیله نرده محصور شده است، حدود 30 متر مربع است. اطراف چاه معمولا و به تناسب زمان های مختلف افرادی برای انداختن عریضه به داخل چاه، حضور دارند که تعداد مردم در اعیاد و مناسبت ها بیشتر می شود؛ اما یک نکته واضح است که تعداد افرادی که برای انداختن عریضه در محوطه چاه حاضر می شوند، نسبت به افرادی که داخل مسجد هستند و به نماز و عبادت مشغولند، بسیار کمتر است و این شاهد خوبی است بر اینکه در نظر تودۀ مردم مسجد اصالت دارد و مردم عمدتا برای خواندن نماز مسجد جمکران، به اینجا می آیند و نسبت بسیار کمتری از افرادی که به جمکران می آیند، سری به چاه می زنند. افرادی که به محوطۀ چاه می آیند، در ابتدا دنبال تابلو یا بنر یا هرچیز دیگری هستند که اطلاعاتی در مورد چاه یا احیانا مناسک ویژۀ چاه در ارتباط با عریضه نویسی به دست آورند؛ از این رو نزدیک به چاه تابلویی نصب شده که در آن دربارۀ تاریخچۀ مسجد جمکران و واقعه ای که منجر به ساخت مسجد شد و همچنین دستور خواندن نماز مخصوص مجسد جمکران مطالبی ذکر شده است؛ اما در مورد تاریخچۀ چاه و یا عریضه نویسی و مطالبی از این دست، چیزی به چشم نمی خورد؛ از این رو افرا بعد از اینکه اطلاعاتی در زمینۀ چاه به دست نیاوردند، به مردم دیگر که مشغول عریضه نویسی هستند یا عریضۀ خود را داخل چاه می اندازند، رجوع می کنند و از آنها دربارۀ چاه می پرسند. البته افرادی که بیش از یک بار به آنجا آمده اند، یکسره به گوشه ای از محوطۀ چاه می روند و مشغول عریضه نویسی می شوند.

بعضی از افراد نیز عریضه ای خود را از قبل نوشته اند و مستقیم سر چاه می روند و عریضۀ خود را داخل چاه می اندازند. افراد معمولا در هنگام عریضه نویسی سعی می کنند به دور از چشم دیگران باشند و به نوعی این کار را داخل در حوزۀ خصوصی خود می دانند؛ یعنی هنگام نوشتن عریضه نمی گذاشتند دیگران به آنها نزدیک شوند؛ هرچند افرادی که سواد نوشتن ندارند، دنبال کسی می گردند تا برایشان عریضه بنویسد که در این تحقیق خود ما به چند نمونه از این نوع افراد برخوردیم و این سبب شود با مشکلات و نیازهای مردم بیشتر آشنا شویم(عکس های عریضه نویسی نزد نویسنده موجود است) .

تیپولوژی افرادی که برای عریضه نویسی می آیند، مختلف و متنوع است. بعضی بی سواد، بعضی متشخص، بعضی با ظاهر یک فرد روستایی، بعضی در هیئت یک فرد شهری و امروزی و با کت و شلوار، بعضی با سیبیل های بلند که احتمالا حاکی از مرام و مذهب خاص آنها بود، مثلا یکی از این نوع افراد درویش و صوفی بود که با او مصاحبه ای هم انجام دادیم و عقاید و اعتقادات خاصی در مورد مسجد و چاه داشت.

بعضی حتی از دیگر کشورها آمده بودند؛ برای مثال از شیعیان مدینه، هند، پاکستان، افغانستان، لبنان و... افرادی دیده شدند که با آنها هم مصاحبه هایی صورت گرفت (فایل صوتی مصاحبه ها موجود است) . بعضی عریضه نویسی را با یک حال و توجه ویژه ای انجام می دادند و حتی هنگام نوشتن عریضه گریه می کردند و به قول معروف در حال و هوای خاصی بودند. گویی یقین داشتند حاجاتشان در اثر نوشتن عریضه و مطرح کردن آن با امام زمان(عجل اللّه تعالی فرجه الشریف) برآورده خواهد شد و حتی در زمان های خاصی از سال، به این مکان می آمدند(همچنان که در مصاحبه های انجام شده، فردی از مشهد در چند سال متوالی بعد از تعطیلات عید به این مکان می آمد) . البته بعضی هم از روی کنجکاوی و تنها برای نگاه کردن به این مکان آمده بودند و حتی در دل شاید اعتقادی به عریضه نویسی نداشتند و این کار را به نوعی خرافه می دانستند(مواردی از این دست هم دیده شد) ؛ اما یک نکته در مورد افرادی که به محوطۀ چاه می آمدند و داخل چاه، عریضه می انداختند، مشترک بود و آن اینکه همه به وجود امام زمان(عجل اللّه تعالی فرجه الشریف) باور داشتند و ایشان را ناظر بر اعمال انسان ها می دانستند و به امید اینکه حاجاتشان برآورده شود، به داخل چاه، عریضه می انداختند؛ هرچند میزان اعتقادات آنها متفاوت بود. گفتنی است تیپ های فکری دیگری که متفاوت از افرادی هستند که به کنار چاه می آیند نیز وجود دارند که در بخش چاه جمکران در فضای سایبری به آنها اشاره می کنیم.

 همچنان که ذکر شد، چاه عریضه در قسمت جنوبی مسجد اصلی وجود دارد(در فاصلۀ حدودا 20 متری از محوطۀ چاه، ماکت مسجد جمکران و قسمت های مختلف آن وجود دارد که موقعیت چاه عریضه کاملا مشخص است و عکس آن ثبت گردیده و موجود است) . دهانۀ چاه که یک مربع به ضلع 50 سانتی متر است، با میله های آهنی پوشیده شده است و تنها فضایی که بتوان یک کاغذ را از میان میله ها به داخل چاه انداخت، وجود دارد. اطراف چاه به مساحت یک اتاق 3 در 4 مسقف شده و دهانه چاه در وسط این اتاق قرار دارد. مردم هنگام انداختن عریضه به داخل چاه سعی می کنند داخل چاه را ببینند، اما به دلیل نبودن نور و کوچک بودن دهانۀ چاه چیزی پیدا نیست. در قسمت ورودی محوطۀ چاه، اتاقکی وجود دارد که خادمان مسجد در کنار و داخل آن هستند و به سؤالات مردم پاسخ می دهند. ضمنا برگه هایی با عنوان«عریضه»که در آن دعای مخصوص عریضه به امام زمان ذکر شده و قسمتی را برای نوشتن حاجات خالی گذاشته اند، به مردم می فروشند. قیمت این برگه ها از 20 تومان در سال قبل تا 50 تومان در زمان حاضر(1390) افزایش پیدا کرده است. گویا تورم به اینجا هم سرایت کرده است! بعضی از افراد فروختن کاغذهای عریضه را نوعی«دکان بازی»می دانند و به نوعی غر می زنند. البته برای نوشتن عریضه لازم نیست حتما از کاغذهایی که با عنوان«کاغذ عریضه»در ورودی محوطۀ چاه به فروش می رسد، تهیه کرد، بلکه همچنان که ذکر شد، بعضی از افرد عریضه های خود را از قبل و در کاغذهای معمولی نوشته بودند و از قسمت ورودی کاغذی نمی خریدند. در مجاور محوطۀ چاه عریضه که مخصوص آقایان است، محوطۀ بزرگتری به چشم می خورد که مخصوص خانم هاست و چاه جداگانه ای برای انداختن عریضه برای آنها تعبیه شده است. معمولا تعداد خانم هایی که اطراف چاه هستند، بیشتر از آقایان است. در بیرون محوطه چاه سمت چپ چندن بنر نصب شده است که روی یکی از آنها دیدگاه چند از مراجع دربارۀ قداست مسجد جمکران آورده شده است. ولی راجع به چاه نظری از مراجع ذکر نشده است. روی بنر دیگر در مورد عرضه نویسی، دعا و چاه مطالبی ذکر شده است؛ از جمله آمده است: این چاه هیچ قداستی ندارد و یک چاه معمولی است و با چاه های دیگر تفاوتی نمی کند و... داخل چاه آب وجود ندارد و به گفتۀ حجت الاسلام مرتضی وافی دبیر شورای عالی فرهنگی و برنامه ریزی مسجد جمکران هردو تا سه ماه، ورود به چاه صورت می گیرد و نامه ها بیرون آورده می شود(www. fardanews. com) .

جمکران و چاه عریضه در فضای سایبری

در فضای اینترنت با نگاه های متفاوت و متضادی نسبت به جمکران و چاه عریضه رویارو هستیم که با نگاه مردمی که در طول سال برای خواندن نماز و راز و نیاز با امام زمان (عجل اللّه تعالی فرجه الشریف) به جمکران می آیند، از یک سنخ نیست. برای آشنایی با این نوع نگاه ها که در فضای مجازی و رسانه ها جمعی مطرح شده است، چند نمونه از آنها را بیان می کنیم.

یکی از نمونه ها، سخنرانی عبد الکریم سروش در سوم مرداد 1384(25 جولای 2005) در دانشگاه سوربن پاریس و در جمع دانشجویان است که بازتاب های آن در رسانه های جمعی، جمکران و چاه عریضه را به صدر اخبار رسانه ها برد.

سروش در این سخنرانی، روحانیت را عوام و عوام زده خوانده و پس از شرح کوتاه تجربه جمهوری اسلامی در تأسیس یک دولت شیعی برپایه فقه شیعه و اعتقاد به جانشینی مرجع تقلید برای امام معصوم علیه السّلام با اشاره به دو عقیدۀ مهم شیعه، «ولایت » و«مهدویت»، تلویحا این دو امر را مانع نوعی نگاه عملگرا و سکولار به دولت و دو مانع مهم در راه تحقق دموکراسی در جامعه ایرانی دانسته است. سروش در بخشی از سخنرانی اش به جمکران و چاه عریضه نیز اشاره می کند و بنای مسجد جمکران را بر پایۀ یک خواب می داند:

... الان در نزدیکی شهر قم روستایی است به جمکران که براساس یک خوابی که کسی دیده و امام زمان گفته که من در آنجا گاهش حضور دارم، مسجدی بنا شده است. این مسجد سال هاست که محل زیارت شیعیان است. پس از انقلاب توجه بی سابقه ای به آن مسجد شد؛ تا حدی که خود قم تحت الشعاع این مسجد قرار گرفته است. چاهی در این مسجد هست که مردم نامه ها و عریضه های خودشان را برای آنکه به دست امام زمان برسد، در آن چاه می اندازند؛ البته وقتی می گویم عوام شیعه، علمای شیعه را هم جزو همین عوام می شمارم، زیرا اینها هم پیروی عوام می کنند و هم عوام این کارها را از ایشان یاد می گیرند، شما فکر نکنید هرکسی معمم است و روحانی است، جزء خواص هست، نه اینطور نیست.

اینها جزو عوام هستند؛ منتها عوامی که گاهی امر برخودش مشتبه می شود و گمان می کند عوام نیست و در جهل مرکب است. مرحوم مطهری می گفت روحانیت ما عوامزده است. بنده معتقدم اینطور نیست. روحانیت ما عوامزده نیست، عوام است. عوامزده یک لغت محترمی است؛ یعنی کسی که خودش عوام نیست، ولی گرفتار عوام است؛ در حالی که عوام گرفتار اینها هستند... » (1384/5/16(www. aftabnews. ir) ) .

خبر دیگری که در اواسط سال 1384 در رسانه ها بازتاب پیدا کرد، این بود که وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به نمایندگی از طرف دولت میثاق نامه هیئت وزیران را به چاه جمکران انداخت. هرچند این خبر بعدا تکذیب شد(نگارنده خود به صورت حضوری در مورد صحت این خبر از آقای دکتر داوودی معاون اول رئیس جمهور در دولت نهم و همچنین حجت الاسلام دکتر ناصر سقای بی ریا معاون رئیس جمهور در امور روحانیون سؤال کردم که هردو نفر در مورد این خبر اظهار بی اطلاعی کردند) ؛ با وجود این، این خبر و اخباری از این دست در مورد رابطه رئیس جمهور با امام زمان و مسجد جمکران سبب شد افراد به اصطلاح روشنفکر به اظهار نظر در مورد جمکران بپردازند و عریضه نویسی و انداختن نامه به داخل چاه جمکران را عملی خرافی و متحجرانه بنامند و در مواردی حتی اصل بنای مسجد جمکران را ناشی از یک خواب قلمداد کنند(همچنان که در سخنرانی سروش در پاریس مطرح شد) ؛ از جملۀ این موارد می توان به اظهار نظر بهزاد نبوی عضو سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی اشاره کرد که گفت: «بحث نامه انداختن در چاه جمکران از مصادیق سازمان یافته تحجر است». او همچنین گفت: «در دوره امام(ره) هرگز بحث مسجد جمکران به شکل کنونی، جرئت طرح پیدا نمی کرد، اما امروز بحث چاه جمکران و نامه انداختن در آن هم طرح می شود که از مصادیق سازمان یافته تحجر از سوی اقتدارگرایان است»(سه شنبه 10 آبان 184، خبرگزاری ایلنا) .

محسن کدیور نیز در گفت وگویی با BBC، رفتن به مسجد جمکران را خرافه خواند و افزود: «مسئله دامن زدن به برخی از خرافات و برداشت های عوامانه از بعضی مقدسات دینی که در جامعه رشد بیشتری پیدا کرده، فی الواقع پایین بودن سطح فرهنگ عمومی را نشان می دهد». کدیور در پایان این گفت وگو افزود: «دولت جدید به دلیل فقدان مشروعین یا کمبود مشروعیت، مجبور است از برخی اعتقادات دینی یا باورهای عمومی استفاده ابزاری کند »(1384 /8/15، خبرگزاریBBC) .

محمد علی ایازی نیز در گفت وگو با رادیو BBC گفت: «تا پیش از انقلاب، مسجد جمکران به این گستردگی نبود». عضو مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم، در این مصاحبه اظهار داشت: «مسئله تاریخ جمکران در منابع روایی و حدیثی ما هیچ وجود ندارد و شیخ احمد کافی آن را به این سطح گسترده کرد. در واقع سیاست، اقتضایش این است که به مسائل ظاهری دین بیشتر بها بدهد که قهرا آن موقع خیلی چیزها توسعه پیدا می کند». وی در مورد مسجد جمکران گفت: «به لحاظ کلی وجود این مسجد مشکلی ندارد. محل تجمعی است و مردم آن جا می روند تا نماز بخوانند و دعا کنند و مانند هرمسجد دیگری آن جا می تواند جای خوبی باشد، ولی جهت دادن به یک نوع مفهومی از مسئله جمکران، سرمایه گذاری کردن و تغافل کردن از مسائل جدی دین، این خودش یک نوع انحراف فکری و دینی می تواند تلقی شود (سه شنبه 17 آبان 1384، BBC) .

دیدگاه شبکه خبری CBN در این زمینه

خبر آنلاین، به نقل از سایت مشرق در گزارشی نگاه شبکۀ خبری مسیحیان (CBN) را اینگونه بازگو می کند: این شبکه در برنامه کلوب 700 در خصوص شرایط ظهور امام زمان(عجل اللّه تعالی فرجه الشریف) در ادعای مضحک می افزاید: «ظهور زمانی اتفاق می افتد که مطابق با اعتقاد شیعیان تمامی یهودیان و مسیحیان نابود شوند و در این صورت وی از چاه مسجد جمکران ظهور می کند! »شبکه CBN همچنین در ادامه گزارش خود ادعا می کند: «می توان ریشۀ اعتقادات مهدویت و آخر الزمانی احمدی نژاد را در مسجدی در روستای کوچکی به نام جمکران یافت. در پشت این مسجد چاهی است که به عقیده احمدی نژاد و میلیون ها مسلمان شیعه، روزی امام دوازدهم مهدی از آنجا ظهور می کند! هزاران مسلمان هرشب به دیدن این چاه مقدس می روند. دریچه این چاه با یک صندوق سبز آهنی پوشیده شده است تا مردم نتوانند خود را در آن بیندازند».

البته برای کسانی که حداقل اطلاعاتی در مورد موعودگرایی در نگاه تشیع دارند، مسلم است که شیعیان هیچگاه به چاه جمکران به عنوان محل ظهور امام مهدی (عجل اللّه تعالی فرجه الشریف) اعتقاد ندارند.

CBN در ادامه سعی می کند اعتقادات شیعیان را خرافی جلوه دهد و مدعی می شود: «بیشتر بازدیدکنندگان وقت خود را صرف دعا و بوسیدن این صندوق آهنی می کنند. برخی دیگر، درخواست های خود را برروی تکه های کاغذ نوشته و آنها را برای مهدی به درون چاه می اندازند. بسیاری معتقدند که در واقع مهدی درخواست های آنها را می خواند». در پایان این گزارش به سخنان ژوئیل روزنبرگ مؤلف کتاب«امام دوازدهم»اشاره شده، از قول وی ادعا می شود: «به عقیده احمدی نژاد، آخر الزمان نزدیک بوده و مسیحای اسلام دارد می آید و راه شتاب بخشیدن به ظهور امام دوازدهم و حکومت برزمین، نابودسازی شهروندان یهودی و مسیحی است! و این چیزی است که احمدی نژاد را بسیار خطرناک می سازد؛ چرا که او و حکومتش در حال دستیابی به سلاح های اتمی هستند که آنها را قادر می سازد بتوانند کل جوامع یهودی و مسیحی را نابود سازند».

این رویکرد شیعه هراسانه این شبکه باعث شد برخی از بینندگان این گزارش در ارائه نظرهایی برای این خبر، حس تنفر خود را از اسلام و شیعه بیان کنند (1390/1/28 www. khabaronline. ir) .

مورد دیگر که شاید بهتر باشد در زمرۀ منتقدان چاه عریضه مطرح شود، نه مغرضان، انتقاداتی است که آقای رسول جعفریان-تاریخ پژوه معاصر-به پدیدۀ چاه عریضه جمکران در تاریخ 89/2/1 در وبلاگشان مطرح کردند. گفتنی است این انتقادات بعد از صحبت های تولیت مسجد جمکران در تاریخ 89/1/30 دربارۀ موجه بودن عریضه انداختن داخل چاه مطرح شد(در ادامۀ مقاله، صحبت های تولیت مسجد جمکران را با عنوان موضع مسؤلان مسجد جمکران در مورد چاه عریضه آورده ایم) . از آنجا که همۀ مطالب ایشان و پاسخ آقای کریم مظفری-که خود را طلبه ای از حوزه معرفی کرده اند-به آقای جعفریان(1389/2/23 www. khabaronline) و پاسخ مجدد آقای جعفریان به ایشان در این مقاله نمی گنجد، به خلاصه ای از مباحث بسنده می کنیم؛ ولی نشانی برای دیدن اصل مطالب ارائه شده است. آقای جعفریان معتقد است: به صرف وجود کلیاتی در زمینۀ عریضه نویسی و وجود چند روایت در این زمینه نباید به پدیدۀ چاه جمکران دامن زد و آن را به عنوان یک روش برای توسل مطرح کرد؛ مخصوصا که تبعات منفی ایجاد کند: «... روایت دربارۀ بسیاری از مسائل هست، اما آنچه به طور رسمی به عنوان یک امر دینی و شرعی پذیرفته می شود، امر دیگری است. ان امور نیاز به تأمل مراجع دینی و اظهار نظر آنها دارد و به فرض اینکه این روش ها درست است، آیا هر حلالی را می توان به صورت فراگیر و عمومی مطرح کرد؟ اگر واقعا حفظ آبروی شیعه در رها کردن برخی از این روش ها باشد، آیا در این صورت نباید دست از این اقدامات برداشت و از رواج علنی آنها جلوگیری کرد؟ ... »و در انتهای مطلب شان می گویند: «در نهایت ما تسلیم رأی عالمان و مراجع هستیم»(ر. ک: وبلاگ رسول جعفریان، 1389/2/1) .

بعد از انتشار صحبت های تولیت مسجد درباره چاه عریضه و نقدهای آقای رسول جعفریان، افرادی که این مطالب را خوانده بودند، در ادامۀ مطلب اظهار نظرهای متفاوت و بعضا ساختارشکنانه ای مطرح کردند که برای آشنایی با فضای فکری این طیف، بخشی از آنها را در ادامه می آوریم:

-در برخی موارد اصل توسل به اولای خدا و مسئله شفاعت را زیر سؤال برده و توصیه کرده اند که نباید فریب این بدعت ها را خورد؛ عریضه نویسی به هرشکلی که باشد، بدعتی است که توهّم طلاب آن را ساخته است!

-دیگری به آیه شریفه ای از قرآن که می فرماید: {/«و لا تدعوا مع اللّه احدا»/}اشاره نموده، می گوید: مستقیما با خداوند وارد معامله شوید و لازم نیست به شفاعت متوسل گردید و...

-اینها خرافات و مردود است. خود مسجد جمکران جعلی و تقلبی و برطبق یک خواب ساخته شده و باید ویران شود؛ زیرا شرک است. برخی اظهار داشته اند: کم کم به جایی می رسیم که عملا ثابت گردد و هم و خرافه و بستن آویزه های فراوان به دین اسلام از جانب شیعیان بوده است. ظاهر فریبی بس است، دست بردارید.

-چند نفر از بازدیدکنندگان از روی استهزاء نوشته اند: خداوند در قرآن می فرماید: {/«ادعونی استجب لکم... »/}خداوند نفرموده است: نامه بنویسید، مراحل اداری را طی کنید تا استجابت کنم شما را! امیدوارم علمای سنی ما شیعیان را به افراطی گری ببخشایند(89/6/6 mashreghnews. ir) .

البته این نوع اظهار نظرها تنها به سبب مطالب آقای جعفریان نبود، بلکه در طول یکی دو سال قبل از آن هم به مناسبت انتشار اخباری دربارۀ چاه جمکران خصوصا خبرهای مربوط به حضور نماینده دولت در سر چاه و حتی خود رئیس جمهور در رسانه ها مطرح می شد. باز برای نمونه:

-نوشتن نامه به چاه در دین هیچ جایی ندارد. این موضوع دامن زدن به خرافه است و کار طرفداران امریکایی و طالبانی.

-دیگری در جواب گفته: تو چه کارۀ دین هستی که نظر می دهی فلان چیز در دین جای دارد یا ندارد؟ ! وقتی کتاب شریف مفاتیح الجنان و علما این مسئله را قبول دارند!

-لطفا اشاعه خرافات نفرمایید. چرا نظر مراجع عظام منعکس نمی شود؟

-این نامه ها کار تلقین را انجام می دهند و افراد را از نظر روحی و اعتماد به نفس ضعیف هستند، به باورهای ماورای معتقد می کند.

-من مسلمان شیعه هستم. فقط یکبار جمکران رفتم؛ آن هم پشیمان شدم. جمکران حداکثر یک مسجد است، مانند دیگر مساجد. قبور امامزادگان بزرگ در تهران داریم که زیارت آنان اولی تر است تا رفتن به مسجدی در بیابان های اطراف قم. با این اوصاف چاه آن هم که دیگر تکلیفش معلوم است.

-بابا دست از سر این ملت صاف و ساده بردارید. آنها از روی ایمان نیست که به چاه متوسل می شوند، بلکه از روی حس بی کسی و ناامیدی است(89/2/26 www. jamkaran. blogfa. com) .

البته مطالب بسیار توهین آمیزی هم دربارۀ امام زمان(عجل اللّه تعالی فرجه الشریف) ، چاه، مسجد جمکران و... آمده بود که قلم از نوشتن آنها شرم دارد(ولی نزد نگارنده موجود است) .

 جمع بندی بخش توصیفی

شاید بتوان گفت تا سی سال پیش مسئله مسجد جمکران و به تبع آن چاه عریضه، به شکل امروزی چندان مطرح نبود؛ اما با ظهور رسانه ها و انتشار اخبار مربوط به مسجد جمکران در رسانه های جمعی و همچنین اضافه شدن بخش های فرهنگی و تولیت و سایت رسمی مختص مسجد جمکران و... ، مسجد جمکران بروز و ظهور دیگری پیدا کرد؛ به طوری که این مسجد که در سال های قبل اصلا گنجایش جمعیت زیادی را نداشت و به گفتۀ پیرمردها شاید اکثر مردم نام و نشانی آن را نمی دانستند، امروزه خصوصا در شب و روز نیمۀ شعبان و با توسعۀ ساختمانی مسجد، جمعیت فراوانی را در خود جای می دهد و به تبع آن چاه عریضه به عنوان یکی از بخش های مسجد در ماکت مسجد در حیاط آن به چشم می خورد. در این میان شاید بتوان گفت طی سال های 1384 تا 1386 و با مطرح شدن اخبار و شایعاتی در مورد انداختن عریضه به داخل چاه از سوی نمایندۀ دولت و حضور رئیس جمهور کنار چاه، نقطۀ عطفی را در مورد چاه عریضۀ جمکران شاهد بوده ایم و به دنبال آن و اظهار نظرهای مخالفان و منتقدان چاه، شاهد نوعی نگاه کاریکاتوری به پدیدۀ چاه جمکران بوده ایم.

جمکران و چاه عریضه در اسناد

سندی که دربارۀ پیدایش مسجد جمکران در منابع آمده، از این قرار است: شیخ حسن بن مثله جمکرانی، یکی از صلحا و سومین سفیر حسین بن روح نوبختی، یکی از نواب اربعه می گوید: من شب سه شنبه، 17 ماه مبارک رمضان سال 373 هجری قمری(البته در بعضی منابع این تاریخ 393 ذکر شده است. برای اطلاع بیشتر در این باره ر. ک: ناصر الشریعه، 1383، ص 234-239) در خانه خود خوابیده بودم که ناگاه جماعتی از مردم به در خانه من آمدند و مرا از خواب بیدار کردند و گفتند: برخیز و مولای خود حضرت مهدی علیه السلام را اجابت کن که تو را طلب نموده است. آنها مرا به محلی که اکنون مسجد جمکران است. آوردند، چون نیک نگاه کردم، تختی دیدم که فرشی نیکو برآن تخت گسترده شده و جوانی سی ساله برآن تخت، تکیه بربالش کرده و پیرمردی هم نزد او نشسته است. آن پیر، حضرت خضر علیه السلام بود که مرا امر به نشستن نمود. حضرت مهدی علیه السلام مرا به نام خودم خواند و فرمود: برو به حسن مسلم-که در این زمین کشاورزی می کند-بگو: این زمین شریفی است و حق تعالی آن را از زمین های دیگر برگزیده است، و دیگر نباید در آن کشاورزی کند. عرض کردم: یا سیدی ومولای! لازم است که من دلیل و نشانه ای داشته باشم و گرنه مردم حرف مرا قبول نمی کنند. آقا فرمود: تو برو و آن رسالت را انجام بده، ما نشانه هایی برای آن قرار می دهیم، و همچنین نزد سید ابو الحسن(یکی از علمای قم) برو و به او بگو: حسن مسلم را احضار کند و سود چند ساله را که از زمین به دست آورده است، وصول کند و با آن پول در این زمین مسجدی بنا نماید. به مردم بگو: به این مکان رغبت کنند و آن را عزیز دارند و چهار رکعت نماز در آن گذارند.

چون به راه افتادم، چند قدمی هنوز نرفته بودم که دوباره مرا باز خواندند و فرمودند: بزی در گله جعفر کاشانی است، آن را خریداری کن و بدین مکان آور و آن را بکش و بین بیماران انفاق کن. هربیمار و مریضی که از گوشت آن بخورد، حق تعالی او را شفا دهد. حسن بن مثله جمکرانی می گوید: من به خانه بازگشتم و تمام شب را در اندیشه بودم، تا اینکه نماز صبح را خوانده و به سراغ علی المنذر رفتم و ماجرای شب گذشته را برای او نقل کردم و با او به همان مکان شب گذشته رفتیم، و در آنجا زنجیرهایی را دیدیم که طبق فرموده امام علیه السلام حدود بنای مسجد را نشان می داد. سپس به قم نزد سید ابو الحسن رضا رفتم و چون به در خانه او رسیدیم، خادم او گفت: آیا تو از جمکران هستی؟ به او گفتم: بلی! خادم گفت: سید از سحر در انتظار توست. آن گاه به درون خانه رفتیم و سید مرا گرامی داشت و گفت: ای حسن بن مثله من در خواب بودم که شخصی به من گفت: حسن بن مثله، از جمکران نزد تو می آید. هرچه او گوید، تصدیق کن و به قول او اعتماد نما، که سخن او سخن ماست و قول او را رد نکن. از هنگام بیدار شدن تا این ساعت، منتظر تو بودم.

آن گاه من ماجرای شب گذشته را برای وی تعریف کردم. سید بلافاصله فرمود تا اسب ها را زین نهادند و بیرون آوردند و سوار شدیم. چون به نزدیک روستای جمکران رسیدیم، گله جعفر کاشانی را دیدیم، آن بز از پس همه گوسفندان می آمد.

چون به میان گله رفتم، همین که بز مرا دید، به طرف من دوید. جعفر سوگند یاد کرد که این بز در گله من نبوده و تاکنون آن را ندیده بودم. به هرحال آن بز را به محل مسجد آورده و آن را ذبح کرده و هربیماری که گوشت آن را تناول کرد، با عنایت خداوند تبارک و تعالی حضرت بقیة اللّه ارواحنا فداه شفا یافت.

ابو الحسن رضا، حسن مسلم را احضار کرده و منافع زمین را از او گرفت و مسجد جمکران را بنا کرد و آن را با چوب پوشانید. سپس زنجیرها و میخ ها را با خود به قم برد و در خانه خود گذاشت. هربیمار و دردمندی که خود را به آن زنجیرها می مالید، خدای تعالی او را شفای عاجل می فرمود. پس از فوت سید ابو الحسن، آن زنجیرها ناپدید شد و دیگر کسی آنها را ندید(طبرسی نوری، 1412 ق، ص 383-385) . و تاکنون مسجد مقدس جمکران، مأوای منتظران و محل راز و نیاز میلیون ها عاشق است و کرامات عدیده، مؤید این مسجد است.

اما درباره چاه عریضۀ مسجد جمکران در منابع، سند مهمی در رابطه با اینکه این چاه قداستی داشته باشد و یا به امر امام زمان به منظور عریضه نویسی حفر شده باشد، یافت نگردید و تولید مسجد جمکران یا هیچ یک از علما یا مراجع برای این چاه قداستی قائل نبوده اند؛ همچنان که در بنرهای اطراف چاه به صراحت مقدس نبودن چاه بیان شده است. اما کسانی که از حدود شصت سال پیش با مسجد مقدس جمکران آشنا بودند، می دانند همان روزها چاهی نزدیک مسجد بوده و علاقه مندان، عریضۀ خود را در آن می انداختند (89 /6/6 mashreghnews. Ir به نقل از: مسؤلان مسجد جمکران) . البته طبق نقل کتاب گنجینۀ آثار قم چاه کوچکی در سطح محراب بوده که مردم خاک از درون آن می بردند و همچنین در سینۀ اسپر محراب مزبور، قطعه سنگی از مرمر بوده که روی آن اثر یک قدم بزرگ با پنجه اش به طور فرورفته در کمال مهارت حجاری و صیقلی شده بود که مردم معتقد بودند قدمگاه امام زمان است و در سال 1350 قمری آیت اللّه فیض در روز جمعه ای برای پر ساختن چاه و قلع سنگ قدمگاه اقدام می کنند(فیض، 1350، ج 2، ص /668 نامه قم، 1377، ش 3 و 4، ص 14) . گفتنی است در این کتاب مطلبی راجع به اینکه این چاه برای انداختن عریضه بوده یا نه، نیامده و همچنان که ذکر شد، به نظر می رسد مردم خاک چاه را برای تبرّک برمی داشتند و نوعی تقدس برای آن چاه قائل شده بودند که به نظر مرحوم آیت اللّه قمی، حالت بدعت پیدا کرده بود و از این رو ایشان دستور پر کردن چاه را داده بودند.

محمد بن محمد بن هاشم حسینی رضوی، کتاب ارزشمندی دربارۀ فضیلت شهر در سال 179 ق تألیف کرده است. او در این کتاب خبری از وجود مقدس علی علیه السّلام در رابطه با مسجد جمکران خطاب به فرزند یمانی آورده است که ما خلاصه آن حدیث را در این جا می آوریم. شیخ صدوق در کتاب مونس الحزین از علی علیه السّلام نقل می کند که فرمود: «ای پسر یمانی، در اوّل ظهور خروج نماید قائم آل محمد از شهری که آن را قم می گویند و مردم را دعوت کند به حق و همه خلایق از شرق و غرب به آن شهر قصد کنند و اسلام تازه گردد... که کوه سفید به نزدیک دهی کهن در جنب مسجد است و قصری کهن که قصر مجوس است و آن را جمکران خوانند که از زیر یک مناره آن مسجد بیرون آید»(نائینی اردستانی، 1381، ج 1، ص 453-454) . پس طبق این حدیث، علی علیه السلام وجود چنین محلی را در قم و بنای مسجدی در آن را پیش بینی کرده بوده است.

واکاوی عریضه و عریضه نویسی

اغلب لغت شناسان، عریضه را به عرض حال و درخواست نامه معنی می کنند(جبران، 1379، ج 2، ص 1183) و برای«عرض»معانی مختلفی بیان می کنند که یکی از آنها، بیان مطلبی از طرف فرد کوچک تر به بزرگ تر است. براین اساس معنی به عرض رساندن، گفتن و بیان کردن مطلبی از طرف کوچک تر به بزرگ تر است (معین، 1362، ج 2، ص 2288) .

در اصطلاح، عریضه نویسی یکی از شیوه های خاصّ توسل است که در طول تاریخ، در فرهنگ اسلامی همواره مورد توجه بوده است. توضیح آنکه گاهی افراد جامعه با یک سلسله نیاز و گرفتاری ها مواجه می شوند که برحسب ظاهر امکان برطرف نمودن آنها از طریق اسباب عادی میسّر نیست یا حداقل بسیار مشکل است؛ در چنین مواردی به جای ناامید شدن و زانوی غم در بغل گرفتن، از ناحیۀ پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله و ائمه اطهار علیهم السّلام توصیه شده است از اموری نظیر دعا و توسل که در جای خود اثبات شده است-که هریک از آنها اگر مؤثّرتر از اسباب و علل عادی نباشند، کمتر از آنها نیستند-کمک گرفته شود. آن گاه برای خود توسّل، شیوه های مختلفی بیان شده است که از جملۀ آنها نوشتن عریضه است. عریضه گاهی خطاب به خداوند تبارک و تعالی نوشته می شود و در آن فرد نیازمند ضمن اشاره به مشکل و حاجت مورد نظر خود، به مقام و منزلت یکی از معصومان یا همۀ آنها در پیشگاه خداوند متوسل می شود و یا عریضه مستقیما به معصوم علیه السّلام نوشته می شود تا او به واسطۀ قرب و منزلتی که در نزد خداوند متعال دارد، واسطه در برآورده شدن یا برطرف گشتن آن حاجت و مشکل شود و یا خود معصوم علیه السّلام به واسطه ولایت و قدرتی که از ناحیه پروردگار عالم به او عطا شده است، به اذن خداوند مهربان، این نیاز و گرفتاری را برطرف سازد. بدیهی است هیچ یک از این امور با قیودی که برای آنها ذکر شد، به اموری نظیر شرک و بت پرستی و... منتهی نمی شوند(سید نژاد، 1386، ص 16) .

با بررسی آداب و اخلاق ادیان مختلف، موارد بسیاری از رفتارهای مشابه عریضه نویسی دیده می شود. قبل از آن باید گفته شود در ایران عریضه نویسی مختص به مسجد جمکران نیست و در مساجد کهن ایرانی موارد دقیقا اینچینی وجود دارد؛ برای مثال مساجد اصفهان و کرمان از آن جمله اند.

در خارج از ایران نیز در میان مردم هندوستان و پاکستان و بنگلادش شب نیمه شعبان به شب برات شهرت دارد و مردم پاکستان علاوه برآداب مختلف، آن شب برای امام زمان (عجل اللّه تعالی فرجه الشریف) عریضه نوشته، آن را به دریا می اندازند (همچنان که در یکی از مصاحبه هایی که با طلبه ای از هند داشتیم، ایشان بروجود این آداب و رسوم در هند و میان شیعیان تأیید کرد) .

اما در میان غیر مسلمانان مهم ترین و قابل توجه ترین مورد، عریضه نویسی یهودیان در پای«دیوار ندبه»است. دیوار ندبه از مقدس ترین اماکن مذهبی یهودیان و در کنار مسجد الاقصی و قدس شریف قرار دارد. طبق آیین یهودی، آنها نامه های خود را با مضمون دعا و درخواست، خطاب به خدا می نویسد و با آروزی اجابت، آن را در شیارهای این دیوار قرار می دهند. در این باره دو نکته، بسیار جالب توجه است: اول آنکه مسئولان این مرکز وب سایتی تجهیز کرده اند که یهودیان عریضه های خود را از سراسر جهان به آنجا ارسال داشته، مسئولان به جای آنها عریضه ها را طبق آداب خودشان در شیارهای دیوار ندبه قرار می دهند. نکته جالب تر آنکه بزرگ ترین سیاستمداران دنیا(حتی مسیحی) به پای دیوار ندبه رفته، آنجا به سبک عریضه، حاجاتشان را از خدا طلب کرده اند! نوع دیگر آن-که اطلاعات کمی از آن موجود است -در قلعه های قدیمی اروپا به چشم می خورد و آن را«چاه آرزو»می نامند.

اینکه این مسئله در رفتار کدام دین یا آیین ریشه دارد، متأسفانه نویسنده اطلاعی از آن ندارد و نیاز به تحقیق مفصل دارد. اینها تنها موارد پراکنده ای بود که با اندک تحقیق حاصل شد و اگر مفصل و قوی تر تحقیق شود، حتما موارد بسیار زیباتر و جالب تری به چشم خواهد خورد.

اما آنچه در این مبحث مورد نظر ماست، عریضه نویسی خدمت امام زمان(عجل اللّه تعالی فرجه الشریف) است. دربارۀ نوشتن عریضه روایات در منابع حدیثی آمده است که بعضی از آنها را در اینجا می آوریم:

در بعضی روایات آمده است: «... و تطرحها علی قبر من قبور الأئمّة علیهم السّلام أو فشدّها و اختمها و اعجن طینا نظیفا و اجعلها فیه و اطرحها فی نهر أو بئر عمیقة أو غدیر ماء فإنها تصل إلی صاحب الأمر(عجل اللّه تعالی فرجه الشریف) و هو یتولّی قضاء حاجتک بنفسه». نیز: «و اکتب إلی اللّه عزّ و جلّ رقعة و أنفذها إلی مشهد الحسین بن علی صلوات اللّه علیه و ارفعها عنده إلی اللّه عزّ و جلّ».

همچنین می خوانیم: «و اطرحها فی نهر جار أو بئر عمیقۀ أو غدیر ماء ». نیز: «دو یطرحها فی الماء الجاری»(مجلسی، 1403 ق، ج 91، ص 23-30 و ج 99، ص 230-234) .

مرحوم محدّث قمی در کتاب منتهی الآمال، همچنین محدث نوری در نجم الثاقب به نقل از تحفة الزائر علامه مجلسی و مفاتیح النجاة سبزواری می نویسد: هرکس حاجتی دارد، آنچه را که ذکر می شود، در یک قطعه کاغذی بنویسد و در ضریح یکی از ائمه بیندازد یا کاغذ را ببندد و مهر کند و خاک پاکی را گل سازد و آن را در میان گل بگذرد و در نهر یا چاه آب یا برکه ای بیندازد با این نیت که انشاء اللّه به خدمت حضرت صاحب الزمان(صلوات اللّه و سلامه علیه) برسد و آن بزرگوار عهده دار برآورده شدن حاجت وی می شود، و سپس متن عریضه را ذکر می کند و بعد می نویسد:... آن گاه در کنار هنر یا چاه یا برکه آب بایستد و یکی از وکلای آن حضرت در دورۀ غیبت صغری را در نظر بیاورد(عثمان بن سعید عمروی، پسر او محمد بن عثمان، حسین بن روح یا علی بن محمد سمری) و با نام، او را بخواند و... سپس نوشته را در همان نهر یا چاه یا برکۀ آب بیندازد(طبرسی نوری، 1412 ق، ص 616-/617قمی، 1387، ص 1314-1315) .

اما با توجه به انتقاداتی که خصوصا آقای رسول جعفریان مطمرح کرده بودند و به نوعی عریضه نویسی را در میان علما مطرود دانسته بودند، به نظر می رسد باید عریضه نویسی را در سیرۀ علما بررسی کنیم. با بررسی احوال علما و مراجع سلف، به این نتیجه می رسیم که عریضه نویسی از سیره های بزرگان بوده، آثار و برکات شگفت انگیزی از آن ذکر شده است.

عریضه نویسی در سیرۀ علما

عریضه نویسی یکی از راه های توسل است. مستندات فراوانی دربارۀ این امر در سیرۀ علما از سید بن طاووس گرفته تا آیت اللّه بروجردی و دیگران قابل ذکر و بررسی است.

حجت الاسلام احمد قاضی زاهدی گلپایگانی در کتاب شیفتگان حضرت مهدی (عجل اللّه تعالی فرجه الشریف) می نویسد:

مراجع بزرگوار ما در مواقع حساس و بحران های شدید با نوشتن عریضه به ساحت مقدس امام زمان از آن حضرت کمک گرفته و می گیرند. از جمله حضرت آیت اللّه العظمی گلپایگانی می باشند که این حقیر خود شاهد بوده ام که در گرفتاری های مهم عریضه نوشته و در گل نهاده و به طرف مسجد جمکران روان می شدند. در زمانی که چاه مسجد باقی بود، در آن چاه و الآن که آن چاه را پر کرده اند، در نهر آب می اندازند و از این راه ولی عصر امام زمان علیه السلام کمک می گیرند(قاضی زاهدی، 1370، ص 236) .

گفتنی است کتاب مذکور در سال 1370 به چاپ رسیده است و آن زمان آیت اللّه گلپایگانی در قید حیات بوده اند(نویسنده مقاله نیز اعتقاد آیت اللّه گلپایگانی را در مورد عریضه نویسی و رفتن به جمکران و انداختن عریضه به چاه یا نهر آب را از یکی از افرادی که از محافظان ایشان بودند، سؤال کردم که محافظ آقا هم مطلب را تأیید کرد و حتی خود در مواقعی که ایشان بدین منظور به جمکران می رفتند، همراه آقا بودند) .

تولیت مسجد، شخصا از مرحوم حضرت آیت اللّه فاضل لنکرانی قدس سره نقل کردند که: «آن مرجع فقید برای نوشتن عریضه، موضوعیت قائل بودند و اینجانب را از محو کردن اثر چاه نهی نموده، می فرمودند: "مردم از قدیم الایام حوائجشان را روی کاغذ مرقوم می داشته، در چاه می انداختند و شما جلو این اعتقاد مردم را نگیرید"» (89/8/6ashreghnwes) .

عارف بزرگوار و معلم اخلاق، حضرت آیت اللّه بهاء الدینی می فرمودند: هرمشکلی که برای حوزه علمیه قم و مؤسس محترمش آیت اللّه حائری پیش می آمد با مشرف شدن به مسجد مقدس جمکران برطرف می گردید.

در ادامه، حکایت یکی از عریضه های آیت اللّه العظمی گلپایگانی را که در کتاب عریضه نویسی به اهل بیت و امام زمان آمده(از آنجا که ایشان از مراجع نزدیک به زمان ما بودند) ، نقل می کنیم. در این کتاب حکایت چندین عریضه نویسی از علما و مراجع سابق، همچون شیخ صدوق، محمد حسین نائینی، سید محمد جبل عاملی، سید کاظم قزوینی و... آمده است که بسیار جالب و خواندنی است(ر. ک: سیدنژاد، 1386، ص 42-77) . حکایت عریضه نویسی آیت اللّه گلپایگانی بدین صورت است که حجت الاسلام و المسلمین آقای ابطحی نقل می کند: در آخرین روزهای جنگ تحمیلی عراق علیه ایران که موشک زدن و بمباران دشمن شدت پیدا کرده بود و مردم به اطراف و روستاها پناه می بردند. حضرت آیت اللّه گلپایگانی از شنیدن وقایع و مشکلات شدیدی که برای مردم پیش آمده بود، بسیار ناراحت بودند؛ لذا از روی علاقه و اعتقادی که به مسجد مقدس جمکران داشتند، با جمعی از علما و بزرگان به آن مسجد مشرف شدند تا ضمن عرض ادب به ساحت مقدس امام زمان(عجل اللّه تعالی فرجه الشریف) دعای توسلی برای رفع این گرفتاری ها بنمایند. حقیر هم این افتخار را داشتم که همراه ایشان باشم. معظم له عریضه ای را قبلا نوشته بودند و آن را به بنده دادند که طبق دستورشان در میان مقداری گل بگذارم و بعد از دعای مخصوص، خطاب به جناب حسین بن روح در آب بیندازم. در حالی که ایشان و جمعی از علما حضور داشتند، در یک فضای معنوی، در حالی که اغلب آنها گریه می کردند و از امام زمان درخواست می کردند تا حاجت آقا را هرچه زودتر برآورده نماید، عریضه را در آب انداختم. فردای همان روز یکی از علمای صالح و باتقوای شناخته شده به منزل ما آمدند و فرمودند: من دیشب خوابی دیدم، ولی معنای آن را هرچه فکر کردم، نفمیدم؛ به همین خاطر تصمیم گرفتن آن را با شما در میان بگذارم و اگر چیزی به نظرتان رسید، بفرمایید. وی گفت: در عالم رؤیا دیدم شخصی فرمود: به آقا بگویید جواب شما را حضرت سه روز دیگر می دهند. این در حالی بود که ایشان از مسئله عریضه نویسی آیت اللّه العظمی گلپایگانی اصلا خبری نداشتند. به محض شنیدن خبر این مطلب از خوشحالی به گریه افتادم و با خود گفتم همان طور که آیت اللّه گلپایگانی برمن منت نهادند که عریضه را به آب بیندازم، همین طور حضرت صاحب الزمان این عنایت را به من دارند که این مؤمن صالح را پیش من بفرستند تا جواب را به آیت اللّه گلپایگانی برسانم. بعد آنکه جریان خواب آن عالم بزرگوار را به آیت اللّه گلپایگانی عرض کردم، منتظر شدیم ببینیم تا سه روز دیگر چه خبری می شود. درست روز سوم بود که از طرف عراق اعلام آتش بس یک طرفه شد و شعله های جنگ تحمیلی که ناخواسته برایران اسلامی تحمیل شده بود، روبه خاموشی نهاد(همان، ص 59-60) .

گونه شناسی منتقدان و مخالفان چاه عریضه

اگر جامعۀ آماری را به افرادی که به مسجد جمکران و یا محوطۀ چاه می آیند، محدود نکنیم و به نوعی ذهنیت چند فرهنگی را لحاظ کنیم، آن وقت متوجه می شویم تیپ های فکری متفاوتی غیر از تیپ هایی که به جمکران یا به سراغ چاه عریضه می روند، وجود دارند. آنچه به نظر می رسد، مخالفت با عریضه و خصوصا انداختن عریضه داخل چاه جمکران، از طرف چند گروه صورت می گیرد:

الف) آنهایی که به کل با تشیّع، فرهنگ توسل یا امام عصر ارواحنا فداه خصومت دارند و اصلا اعتقادی به امام زمان و حتی اصل دین و خدا ندارند.

ب) شیعیانی که درک درستی از توسل نداشته، با تفکرات نزدیک به وهابیت یا حتی سکولار به امور می نگرند.

ج) آنهایی که به طور خاص مسجد مقدس جمکران را قبول ندارند.

د) گروهی که تأکید و یا گسترش چاه عریضه به عنوان امری مقدس را نادرست می دانند، یا اشکالات حوزوی برآن دارند.

برای پاسخ به اعتراض و اشکال افراد، باید به نکات زیر توجه داشت:

بسیاری از شبهاتی که به عریضه وارد می شود، ریشه در عدم درک صحیح از دعا و آداب آن دارد. بعضی با شعار«هیچ آدابی و تربیتی مجو»، هرگونه آداب ادعیه- که در اسلام، یا سیره بزرگان دین برای تسریع در اجابت دعا عنوان شده-را قبول ندارند؛ یا گروهی جاهلانه یا عامدانه اصل مفهوم توسل را زیر سؤال می برند.

گفتنی است در قواعد دینی، برای مستحبات، ریزبینی و دقتی که برای احکام فقهی واجب در نظر گرفته می شود، لازم نیست و حداقل می توان آنها را با نیت رجاء خواند؛ چه اینکه ثواب آن نیز برای فرد منظور می شود(احادیث من بلغ در مستحبات یا مباحث تسامح در ادله سنن) .

اما نکته ای که در این زمینه وجود دارد، این است که نباید به هرموضوع بیش از آنچه که هست ارزش داد. هرنوع آداب و اعمال مستحبی که در منابع ذکر شده است، در حد و جایگاه خود و در کنار دیگر اعمال و در ظرف مناسب ارزشمند است و اگر در آن افراط و تفریط شود، نظام تعریف شده بی ارزش و گاهی ضدارزش می شود. نگاه نامتناسب و کاریکاتوری به اعمال و مناسک دینی، رفتاری شیطنت آمیز، غیر علمی و طبیعتا مردود است؛ برای مثال در همین مبحث عریضه و چاه عریضه، بیش از اندازه بزرگ جلوه دادن چاه، موجب می شود مسجد جمکران و یا همچنان که در فضای مجازی ملاحظه می شود، گاهی حتی وجود امام زمان(عجل اللّه تعالی فرجه الشریف) و حتی خدا زیر سؤال برود و به نوعی امور خرافی به آن افزوده گردد و اعتقادات محکم مردم متزلزل گردد. به نظر می رسد این نوع بزرگنمایی یا از سوی دوستان جاهل و احیانا مغرض صورت می گیرد یا دشمنان آگاه؛ همچنان که طبق آمار ارائه شده از سوی روابط عمومی مسجد مقدس جمکران، در طی سال های 1384- 1386 نزدیک به 90 صاحب رسانه از پنجاه کشور جهان، برای تهیه خبر به مسجد جمکران آمده اند. از نکات قابل تأمل اینکه: اکثر آنها به جای توصیف تاریخچه مسجد یا توصیف جمکران امروز، بیشترین، تلاش شان بزرگنمایی چاه عریضه و نگاه کاریکاتوری و نامتناسب به چاه بوده و برای تحت الشعاع قرار دادن جایگاه و عظمت این مکان مقدّس، به توصیف غیر علمی و به دور از انصاف از چاه بسنده کرده اند. از طرف دیگر، همین موضع از سوی شبکه های ماهواره ای ضدانقلاب خارج از کشور مرتب تأکید می شود و تا آنجا پیش می رود که در داخل خوراکی برای روشنفکر نماها فراهم می گردد تا با خرافی جلوه دادن امور مذهبی، چهره ای غیرعقلانی و مضحک از دین و دینداران ترسیم کنند.

هرچند در نشریات و منشورات مسجد به طور واضح به غیرمقدس بودن چاه عریضه اشاره شده است و حتی در تابلوها و بنرهای اطراف چاه عریضه براین نکته تأکید شده است که این چاه فاقد قداست و ویژگی خاصی است و با جایگاه و شأن مسجد جمکران ارتباطی ندارد و یک چاه عریضه معموملی است، ولی باز تأکید ژرونالیستی افرادی روی موضوع، هدفی جز ایجاد شبهه به اصل مسجد و مخدوش کردن این پایگاه عظیم تشیّع ندارد.

موضع مسئولان مسجد جمکران دربارۀ چاه جمکران و سرانجام عریضه ها

به دنبال اظهار نظرهای انتقادی و گاهی مغرضانه در رسانه ها که به مقوله مسجد و چاه جمکران پرداخته بودند، مخصوصا با توجه به بزرگنمایی و خرافی جلوه دادن چاه و حتی خود مسجد که عمدتا از سوی رسانه ها و شبکه های ماهواره ای منتشر شده بود، مسؤلان مسجد به روشن سازی افکار عمومی در این رابطه پرداختند که با توجه به شبهاتی که دربارۀ مسجد و چاه وجود داشت، این اظهارات بازتاب زیادر در رسانه ها پیدا کرد و بسیاری از خبرگزاری ها و سایت های خبری آن را پوشش دادند. در ادامه با توجه به اهمیت مطلب، بخشی از اظهارات تولیت مسجد جمکران را می آوریم: حجت الاسلام مرتضی وافی، دبیر شورای عالی فرهنگی و برنامه ریزی مسجد جمکران دربارۀ چاه جمکران و موضوعات مربوط به آن گفت: عریضه نویسی یکی از راه های توسل است و توسل جزو مبانی دینی ماست. در رابطه با عریضه نویسی کتاب هایی نوشته و منتشر شده، از جمله کتابی که در رابطه با عریضه نویسی و آداب عریضه نویسی در انتشارات مسجد جمکران منتشر شده است که اصل جریان عریضه نویسی را تأیید می کند. وی با تأکید براینکه متن این عریضه از اهمیت برخوردار است، گفت: از این رو افراد را به عریضه هایی از ائمه معصومین علیهم السلام به ویژه از امام زمان(عجل اللّه تعالی فرجه الشریف) در رابطه با ارتباطی که از طریق نائبان خاص حضرت در زمان غیبت صغری بوده، توجه می دهی. متن این نامه مشخص و تأیید شده موجود است و محتوای آن نیز ترجمه شده و از زائران خواسته شده است که آن را مطالعه کرده و نوع نگاه آن را در رابطه با عریضه نویسی مورد توجه قرار دهند. از این رو توجه به متن عریضه فرد را از نوشته ها و بحث ها و درخواست های غیر شرعی و روش های غیردینی جدا می کند.

تولیت مسجد جمکران در رابطه با علت انداختن این عریضه ها صرفا در چاه جمکران گفت: به علت اینکه حس و حالت توجه و حضور در این فضا به دلیل مسجد بیشتر است، بسیاری از زائران دوست دارند عریضه خود را در این چاه بیندازند. هر سال نزدیک به یک میلیون عریضه داخل چاه مسجد انداخته می شود (88/12 /25 www. bfnews. ir) . وی در عین حال گفت: این بحث ها گاهی با اغراق، تردید، سانسور، اجحاف در رسانه ها و بیشتر در فضای مجازی جریان دارد. ما معتقدیم: تمام این نمادها و حرکت های اصیل و ماندگار باید حفظ شود؛ مگر اینکه زمینۀ سوء استفاده ای از آن فراهم شود و ما نتوانیم آن را از خرافات، شبهات و آفات حفظ کنیم. اما این اتفاق در رابطه با چاه جمکران رخ نمی دهد.

وافی در توضیح روند عریضه نویسی کنار چاه جمکران و سرانجام این عریضه ها، گفت: زائران از داخل یا خارج از کشور کنار چاه جمکران با عریضه مکتوب خود حاضر می شوند؛ در غیر این صورت کاغذهایی به مبلغ 100 یا 150 ریال در اختیار آنها قرار داده می شود و با توجه به عریضه ای که توصیف شد، متن عریضۀ خود را می نویسند و آن را داخل چاه می اندازند. هردو تا سه ماه ورود به چاه صورت می گیرد و این نامه ها بیرون آورده می شود. گاهی اگر شیء قیمتی میان آنها باشد، خارج می شود؛ اما در مسجد به شدت اطلاع رسانی می شود که زائران اشیای قیمتی خود را داخل چاه نیندازند. پس از خارج کردن، این نامه ها به خمیر تبدیل می شوند و احدی آنها را نمی خواند و یا عریضه هایی که در آنها اسماء متبرکه وجود دارد، به آب سپرده می شوند. گاهی نامه ای به دفاتر فرهنگی یا دفتر تولیت می رسد که در برگیرنده درخواست و خواهشی بوده و در انتهای آن نوشته شده است که به عنوان عریضه این نامه را داخل چاه هم بیندازید(1389/1/30www. fardanews. com/www. kheimehnews. com) .

تحلیل عریضه

اگر بخواهیم برداشت درستی از عریضه نویسی ارائه دهیم، اول باید درک صحیحی از دعا پیدا کنیم و بعد مفهوم اصیل«توسل» برایمان قابل فهم باشد. هرچند شرح کامل این مفاهیم در این مجال نمی گنجد، ولی در حد اجمال باید گفت: دعا یک امر فطری و ذاتی بین بشریت است. انسان دارای هردین و آیینی که باشد، ناخودآگاه وقتی مضطر و نگران و بی پناه می شود، دست به دعا برمی دارد و از قدرت مطلق و بی پایان هستی مدد می خواهد. حال اگر این دعا به جان بیان شفاهی، شکل مکتوب بگیرد، جای تعجب نیست و نباید تصور کنیم اتفاق خاصی افتاده است. آیا دعایی که فرد به شکل شفاهی به محضر خدا می گوید، نمی تواند آن را مکتوب کرده، به پیشگاه خداوند عرضه بدارد؟ از طرف دیگر باید به این نکته توجه کرد که بسیاری از مسائل به عنوان عرف عبادی برای مردم مطرح است، ولی از مسائل اعتقادی به شمار نمی روند. یکی از آن مسائل عریضه نویسی است که اعتقاد و یک رکن دین یا حتی فرع دین هم نیست، بکله عرف عبادی است که روایاتی نیز برای آن وجود دارد.

مسئله چاه عریضه یا چاه امام زمان در مسجد مقدس جمکران و شهرهای دیگر، همچنان که اسناد بیان می کنند، دارای وجه شرعی است و در سیرۀ علما از قدیم الایام نمونه های فراوانی از آن وجود دارد؛ هرچند از آنجا که عریضه نویسی مربوط به مشکلات و حاجات شخصی افراد می شود، معمولا جزء امور خصوصی محسوب شده، کمتر از موارد آن در جامعه و در رسانه ها و یا کتاب ها سخنی به میان می آید.

نکتۀ دیگر اینکه: وجود چاه های متعدد در روستاها یا بعضی از شهرها در ایران و حتی خارج از ایران که به چاه امام زمان معروف است، نشان از معروف بودن عریضه نویسی برای رفع مشکلات در بین مردم دارد.

اینکه امام زمان(عجل اللّه تعالی فرجه الشریف) به طور مستقیم امر به کندن چنین چاهی در جمکران و انداختن عریضه در آن توسط مردم کرده باشند، صحت ندارد؛ اصولا معنای عریضه نویسی این نیست که حضرت حجت نیاز داشته باشد آن نوشته را باز کند یا بخواند تا از مشکلات ما باخبر شود. در حقیقت نوشتن عریضه خطاب به معصومان علیهم السلام و انداختن آن به چاه یا نهر و... عملی نمادین است. خواسته اند به ما یاد بدهند که با محبوب و صاحب خود ارتباط برقرار کنیم و همان طور که برای محبوب های دنیوی ابراز علاقه و محبت می نماییم، بتوانیم با مولای خود هم نامه نگاری کنیم. حال از آنجا که چاه و آب روان در دسترس همه نیست، مؤمنان در بعضی از شهرها و در مسجد جمکران، چاهی حفر نموده اند که مردم عریضه های خود را درون آن بیندازند؛ هرچند در روایات صحبت از چاه خاصی مثل چاه جمکران نشده است و در این خصوص، مستندی نداریم.

نکتۀ دیگر اینکه: درصد کمی از زائران و نمازگزاران میلیونی مسجد مقدس جمکران به چاه جمکران سر می زنند. کنشگران اصالت را برای مسجد قائل هستند نه چاه، و زائران بیشترین توجه و تلاش خود را برای به جا آوردن اعمال مسجد مبذول داشته، یا از مراسم فرهنگی -مذهبی ای که به تناسب زمان تدارک دیده شده استفاده می کنند، و کثرت جمعیت در مسجد خود نشان دهندۀ این واقعیت است که در نظر مردم اصالت با مسجد است و چاه یک بخش فرعی از مجموعه مسجد است. بیشتر آنان که اولین بار به این مکان می آیند، شاید از سر کنجکاوی به سمت چاه می روند؛ همچنان که فضای فیزیکی کوچک چاه خود مؤید این موضوع است. آنان که تجربه شب های چهارشنبه یا مناسبت های خاص جمکران را دارند، می دانند که حتی حضور درصدی از آن حجم عظیم جمعیت، برسر چاه غیر ممکن است.

آنچه به نظر می رسد اولین کسی که بحث چاه را اینگونه(با نگاه خرافی و غیرعقلانی) مطرح کرد، دکتر عبد الکریم سروش بود که در یک سخنرانی در سال 1384 در پاریس به این موضوع پرداخت و آن را مورد هجمه ای غیر علمی و ژورنالیستی قرار داد.

یکی از مهم ترین دلایلی که نگاه ها را در چند سال اخیر به چاه جمکران معطوف ساخته است، شایعۀ حضور نماینده آقای احمدی نژاد برسر چاه و انداختن میثاق نامۀ هیئت دولت با امام زمان در درون چاه بود؛ خبری که هیچ مستندی نداشت و بارها تکذیب شد.

برای آنان که به واقع دنبال حقیقت هستند، دقت در منابع ادعیه معتبر و مصداق های عینی و رفتار و منش بزرگان شیعه، نمونه های توسل علما از طریق عریضه نویسی و انداختن آن در چاه یا ضریح اهل بیت علیهم السلام و همچنین تأمل در شرح قواعد عریضه نویسی و مفهوم و ترجمه دعای همراه آن که حاوی مضامین توحیدی است، بسیاری از شبهات را خود به خود برطرف می کند.

معناکاوی

مناسک مذهبی معمولا نمادین بوده، می توان برای آن سطوح معنایی مختلفی در نظر گرفت. دو سطح آشکار و نهان در مورد عریضه نویسی و چاه جمکران قابل بررسی است: سطح آشکار همان معنا و مفهومی است که کنشگران هنگام رفتار خود به آن ملتزم هستند و هنگام سؤال از آنها، آن را بیان می کنند؛ با وجود این پژوهشگر می تواند برحسب توان علمی و دقت خود و از مجموع مشاهدات، سؤالات و بررسی اسناد، به نکات دیگری نیز دست یابد که شاید مستقیما برزبان کنشگران نیامده باشد و حتی به آن توجه نداشته باشند یا در اسناد به آن تصریح نشده باشد؛ بدین ترتیب به سطح پنهان پدیده دست می یابد.

معنای آشکار

از آنجا که رویکرد ما انسان شناسانه است، صحت و سقم ادعای کنشگران دربارۀ معنا و مفهوم رفتارشان مورد بحث ما نیست. در این بخش، رفتار کنشگران و صرفا معنایی که آنها برای رفتارهای خودشان قائلند، توصیف می شود. به تعبیر پدیدارشناسانه مثالواره و تیپ ایدئال افرادی که برای انداختن عریضه به جمکران و کنار چاه می آیند، چنین است: عمدتا از قشر پایین و متوسط جامعه هستند و به بیان جامعه شناختی از پایگاه اجتماعی(social status) متوسطی برخوردار هستند و کمتر افرادی با پایگاه اجتماعی بالا در بین آنها به چشم می خورد که این نکته از نحوۀ لباس پوشیدن، حرف زدن و نوع رفتاری که کنشگران قبل، بعد و در حین انداختن عریضه داخل چاه داشتند، همچنین طی مصاحبه ها قابل مشاهده و درک بود. همچنین اکثر افراد، عریضه نویسی را یکی از راه های توسل به خدا می دانستند و در جواب این سؤال که چرا حاجات خود را در نماز یا در دعا در مسجد مطرح نمی کنید، می گفتند هم در نماز و دعا می گوییم و هم به صورت کتبی می نویسیم، و امید داشتند حاجاتشان برآورده گردد و برای امام تأثیر مستقل از خدا قائل نبودند، بلکه امام را واسطۀ فیض الهی می دانستند؛ هرچند این مطلب را با زبان های مختلف و گاهی خودمانی مطرح می کردند.

کنشگران به تعبیر گافمن، سعی می کردند تمام زوایای پشت صحنه خود را بیان نکنند و این مطلب هنگام نوشتن عریضه کاملا بروز می کرد؛ یعنی همچنان که گافمن می گوید برای خود«اثر هاله»قائل بودند(ر. ک: ریتزر، 1374، ص 295) و سعی می کردند دیگران از نوشته های آنها که بیان گرفتاری ها و حاجاتشان از امام بود، مطلع نشوند. اکثر مطلق افرادی که مصاحبه می شدند، اصالت را به مسجد جمکران می دادند و چاه را به نوعی یک بخش از قسمت های مسجد می دانستند و در برابر این سؤال که آیا این چاه و عریضه انداختن داخل آن را خرافی می دانید یا خیر؟ پاسخ منفی می دادند؛ یعنی قائل به خرافه بودن آن نبودند و دلیل را اینگونه بیان می کردند که اگر خرافه بود مسؤلان مسجد آن را جمع می کردند.

معنای پنهان

لازمۀ درک کردن معنای پنهان یک پدیده یا مناسکی که عده ای انجام می دهند، توانایی تفسیر معنای حالت ها، روابط و فرایندهای مختلفی است که در رفتارها و حین مناسک رخ می دهد. شناخت در دل خود تجربه نیست، بلکه در فهم درست معنای آن تجربه است. به همین دلیل شناخت، همذات پنداری روانی نیست، بلکه درک تفسیری است(فی، 1386، صص 49 و 54) .

در این بخش به مختصات و ویژگی هایی پرداخته می شود که از مصاحبه های همدلانه و نفوذ به اعماق ذهنی کنشگران به دست آمده است. طبیعی است این ویژگی ها به یک«مثالواره»انتساب داده شده و ممکن است موارد استثنایی هم داشته باشد. مثالواره در مکتب پدیدارشناسی، نوعی تیپ ایدئال است که محقق با توجه به مشاهدات و فهم خودش آن را می سازد(ر. ک: ریتزز، 1374، ص 321-387) . با الگوگیری از رویکرد مذکور، می توان به این نکات اشاره کرد:

1- خرافه نبودن انداختن عریضه داخل چاه

فرهنگنامه ها خرافه را اینگونه تعریف کرده اند: سخنان نامربوط، کلام باطل و بیهوده، پریشان و افسانه(دهخدا، 1334، ج 20، ص 387) . در لغت نامۀ عمید، خرافات جمع خرافه و به معنای حدیث باطل، سخن بیهوده و یاوه آمده است (عمید، 1379، ج 1، ص 843) . و معادل کلمۀ «Superstitution» در زبان انگلیسی است. فرهنگ آکسفورد نیز خرافات را هرنوع عقیدۀ نامعقول و بی اساس تعریف کرده، آن را عقیده ای باقیمانده از گذشته، فاقد جهات عینی و یا توجیهی دانسته است(به نقل از: ساروخانی، 1376، ص 866) ؛ اما در اصطلاح تعریف واحدی از خرافات که مورد اتفاق همه باشد، نشده است؛ ولی از مجموع تعریف ها می توان برداشت کرد: خرافات، معتقدات، باورها یا انجام کارهایی است که هیچ گونه ریشۀ عقلانی ندارند و بیشتر در رابطه با موضوعات طبیعی و عینی مطرح می شوند (صالحی امیری، 1388، ص 185) و یا عقاید و باورهای شکل گرفته پیرامون یک موضوع خاص در ذهن اقشاری که عمدتا دانش کافی نسبت به موضوع ندارند و ناشی از جهل انسان درباره پیوندها و روابط علّی پدیده هاست و قابلیت اثبات عینی و علمی ندارند. از این رو در بین اقشار کمتر تحصیل کرده نفوذ و گسترۀ بیشتری دارد(همان، ص 14-15) . دربارۀ زمینه ها و عوامل شکل گیری، ویژگی ها و کارکردهای خرافات و... می توانید به کتاب جامعه شناسی خرافات در ایران که در منابع این نوشتار آمده است، رجوع کنید.

اما با توجه به مطالب بالا نمی توان عریضه نویسی و انداختن آن به چاه جمکران، نهر و... را مصداق یک عمل خرافی دانست؛ زیرا اولا عریضه نویسی سخن بیهوده ای نیست، بلکه نوعی رابطه و توسلی است با ائمه و در واقع همان دعا و بیان حاجات ماست که به جای بیان شفاهی به صورت کتبی مطرح می شود و همچنان که در دعا گاهی حاجات برآورده می شود و گاهی به سبب مصالحی در دنیا به اجابت نمی رسد، در عریضه هم همین گونه است؛ ثانیا انداختن عریضه به داخل چاه و... مستند به روایاتی است که از ائمه به ما رسیده است که در قسمت «واکاوی عریضه نویسی »به بخشی از آنها اشاره کردیم؛ بنابراین ساخته شده افکار جهّال و به سبب ترس یا عدم آگاهی از روابط علّی بین پدیده ها نیست؛ ثالثا با توجه به مصاحبه های صورت گرفته از کنشگران، حداقل در بعضی از موارد، کنشگران حاجات خود را از این طریق دریافت کرده بودند و به همین علت دوباره برای انداختن عریضه به جمکران آمده بودند و در برخی دیگر، صرف انداختن عریضه و ایجاد ارتباط قلبی با امام موجب تشفی خاطر و آرامش روحی برای آنها می شد؛ پس این عمل دارای کارکرد نیز می باشد.

3- تسری

برخی افراد که عمدتا از سایر کشورهایی با جمعیت شیعه، از جمله هند، پاکستان، بنگلادش، اندونزی و... آمده بودند، از برگزاری مناسکی شبیه به عریضه انداختن در چاه جمکران در کشورهای خودشان خبر می دادند و به نوعی می خواستند عریضه نویسی را به نقاط دیگر تسری دهند و برمستند بودن آن تأکید کنند.

3- قوم مداری

قوم مداری به این معناست که افراد در مقایسه و قضاوت و اظهار نظر، معمولا گروه و فرهنگ و قومیت خود را مرکز و میزان و معیار خوبی ها می دانند و تفاوت هایی که دیگران دارند را نشانۀ پایین بودن، بد و نادرست بودن آنان می شمارند(روح الامینی، 1379، ص 31) .

قوم مداری که همۀ تلاش مردم شناسان برای رهایی از چنگال آن است، یعنی رویکردی که در آن اشکال اخلاقی، دینی و اجتماعی اقوام دیگر را با معیارهای قوم خود داوری کنیم و به این ترتیب اختلاف های آنها را به حساب ناهنجاری هایشان بگذاریم. قوم مداری را می توان چه در غرور و تکبر محلی، چه در نابردباری دینی و چه در تعارض های بین المللی به صورت اظهارات خطرناکی که نظم اجتماعی را به خطر می اندازد، مشاهده کرد (ریویر، 1386، ص 23-24) .

اما در موضوع پژوهش، هم افرادی که داخل چاه، عریضه می اندازند عمل و طرز فکر خود را درست می دانند-البته با شدت و ضعف و کار خود را نوعی توسل و ارتباط عاشقانه با امام زمان(عجل اللّه تعالی فرجه الشریف) می دانند- و هم تیپ های فکری کاملا متضاد با دستۀ اول، که عمدتا به جمکران و یا حداقل به سراغ چاه نمی روند و اصولا اعتقادی به آنها ندارند. البته دسته دوم بیشتر در فضای مجازی و غیر رسمی ظهور و بروز دارند و به اظهار عقیده می پردازند. این دسته گاهی پا را از حد خویش فراتر نهاده، نه تنها چاه و مسجد جمکران، بلکه اصل وجود امام زمان(عجل اللّه تعالی فرجه الشریف) و حتی حقانیت دین اسلام و بالاتر از آن وجود خداوند را هم منکر می شوند و افکار و عقاید گروه اول را خرافی دانسته، و به طرق مختلف آن را به تمسخر می گیرند. به بیان انسان شناختی، قوم مداری در میان دستۀ دوم به مراتب قوی تر است؛ خصوصا در رابطه با عریضه انداختن در چاه جمکران و خرافی دانستن آن؛ به گونه ای که افراد دستۀ دوم، طرز تفکر گروه اول در این مورد را کاملا متحجرانه می دانند. در این میان، به وجود آمدن فضای مجازی در اینترنت سبب بروز دستۀ دوم شده است. اینترنت باعث به وجود آمدن شیوه های نوینی از ارتباط نوشتاری شده است که برخی از ویژگی های ارتباطی قبلی را دگرگون کرده است و با وجود حفظ ویژگی نوشتاری، دارای یک صفت خاص است و آن ماهیت«پیوندی» یا دورگه آن است که با وجود نوشتاری بودن، امکان برقراری نوعی ارتباط نزدیک به مکالمه را فراهم آورده است؛ چیزی که برخی آن را«مکالمۀ نوشتاری» نامیده اند(محسنی، 1386، ص 195) .

نکتۀ مهمی که با معناکاوی نظرهای کاربران اینترنتی دربارۀ جمکران و چاه عریضه به دست می آید، این است که پیدایش اینترنت و رشد روزافزون کاربران آن و بیان آرا و عقاید خود در مورد موضوعات مختلف، سبب شده است شاهد گونه های جدیدی از دیدگاه ها پیرامون مباحث مطرح در جامعه باشیم؛ به گونه ای که مثلا در موضوع مورد تحقیق ما، تا قبل از شکل گیری فضای مجازی شاید برای یک محقق وجود طیف های مختلف و گاهی متضاد فکری در رابطه با جمکران و چاه عریضه که در دنیای مجازی شکل گرفته، متصور نباشد! زیرا پژوهشگر با حضور در میدان تحقیق تنها با بخشی از افکار آشنا می گردد و اگر هم طرز فکرهای مخالف با موضوع در میدان وجود داشته باشد، معمولا ابراز نمی شود و یا به شکل کاملا برهنه و آزاد بیان نمی شود؛ اما پیدایش اینترنت و ویژگی ناشناخته بودن کاربران، سبب شده است افراد به راحتی و بدون ترس، افکار و عقاید باطنی و اصلی خود را بدون ریاکاری بیان کنند و این به جامعه شناس کمک می کند همۀ گونه های فکری پیرامون موضوع را رصد کند.

4- مقدس نبودن چاه

آنچه از مجموع مصاحبه ها و مشاهدات در صحنه دربارۀ چاه و عریضه نویسی به دست می آید، این است که نگاه کنشگران به چاه عمدتا نگاه مقدسی نیست و انداختن عریضه به چاه را به نوعی یک عمل سمبلیک و نمادین می دانند؛ گرچه عمل خود را نمادین نخوانند، ولی از ته نشست های ذهنی آنها این نکته قابل دریافت است که نگاهشان به این عمل نمادین بوده، هدفشان برقراری ارتباط با امام در قالب این کنش و تخلیۀ روحی ناشی از بیان گرفتاری ها است و در ضمن امید به برآورده شدن حاجاتشان از این طریق دارند.

نتیجه

با توجه به سؤالات مطرح شده در ابتدای این تحقیق و مشاهدات انجام شده در محل چاه عریضۀ جمکران، همچنین مصاحبه های نیمه ساخت یافته از کنشگران و مطالعه و بررسی پیشینۀ تاریخی مسجد و چاه جمکران و تحلیل های انجام شده برروی مصاحبه ها، نتایج ذیل به دست آمد که شماره ها متناسب با شمارۀ سؤالات ابتدای مقاله است:

1- در خصوص اینکه آیا چاه به امر امام زمان حفر گردیده یا خیر، باید گفت خیر. این چاه یک چاه معمولی است که حتی آبی هم درون آن نمی باشد و هیچ جنبۀ تقدسی ندارد و اصولا فرقی با چاه های دیگر ندارد و تنها برای انداختن عریضه حفر گردیده و علت حفر آن هم این بوده که چون مردم برای نماز به مسجد جمکران می آیند و به نوعی احساس نزدیک شدن با امام زمان(عجل اللّه تعالی فرجه الشریف) به آنها دست می دهد، این چاه در این مکان حفر شده تا مردم حاجت ها و احساسات عاشقانۀ خود را با امام در قالب عریضه مطرح کرده، به درون چاه بیندازند. بالاتر اینکه اصلا کسی ادعای مقدس بودن در مورد این چاه نکرده و حتی این مطلب در بنرهایی که توسط مسؤولان مسجد اطراف چاه نصب شده، منعکس گردیده است.

2- در خصوص خرافی بودن عریضه نویسی و... باید گفت: نوشتن عریضه خطاب به هریک از ائمه علیهم السلام مستند به روایاتی است که در منابع دینی آمده است؛ بنابراین عملی خرافی محسوب نمی شود و طبعا انداختن آن داخل چاه جمکران نیز برگرفته از همان روایات است؛ هرچند خصوص چاه جمکران در روایات نیامده و به صورت عام در روایات چاه، نهر آب، چشمه، برکه، ضریح و قبر هریک از معصومان و... ذکر شده و از همین رو در بعضی از شهرها و کشورها مشابه این عمل وجود دارد.

3- با توجه به مطالب مطرح شده در بند پیشین، چون این عمل، خرافی محسوب نمی شود، علما و مراجع در این خصوص موضع گیری مبتنی برخرافی بودن آن اتخاذ نکرده اند.

4- از آنجا که این عمل دارای استناد شرعی است، علما و مراجع در طول تاریخ آن را انجام می داده اند که نمونه هایی در این رابطه ذکر شده است که یک مورد آن در مقاله آمده و برای مطالعۀ نمونه های دیگر، می توانید به کتاب آقای سید صادق سیدنژاد که در منابع این نوشتار آمده، مراجعه کنید.

5- ذهنیت مردم دربارۀ چاه عریضه جمکران متفاوت است؛ به این معنا که افرادی که برای انداختن عریضه به جمکران می آیند، معمولا به آن نگاه مثبت دارند، ولی در فضای مجازی در اینترنت با نگاه های متفاوتی نسبت به آنچه در جمکران و از سوی کنشگران در کنار چاه دیده شد، مواجه هستیم که توضیحات آن در مقاله آمده است.

6- در مورد اصالت داشتن خود مسجد جمکران، با توجه به اسناد موجود، این مکان به دلیل مسجد بودن، دارای تقدس است و به دلیل انتساب به امام زمان(عجل اللّه تعالی فرجه الشریف) از تقدس بیشتری برخوردار است، ولی چاه همچنان که ذکر شد، مستندی در مورد ساخته شدن آن به این منظور آن هم به امر امام نیامده است. همچنان که نسبت جمعیتی افراد داخل مسجد و کنار چاه خود شاهدی است براینکه مردم هم اصالت را به مسجد می دهند و چاه بخشی فرعی محسوب می شود.

7- از لحاظ سن و جنس همه نوع جنس و سنی در محوطۀ چاه دیده شد؛ اما بیشتر آنها را می توان به پایگاه متوسط جامعه نسبت داد.

8- افراد در جواب این سؤال که چرا حاجات خود را از طریق دعا و نماز مستقیما با خدا یا امام مطرح نمی کنید، می گفتند: هم در دعا می گوییم و هم به صورت عریضه داخل چاه می اندازیم، و عریضه نویسی را یک عمل نمادین و نوعی صحبت عاشقانه با امام می دانستند.

9- مخالفان چاه عریضه را می توان در چهار دسته تقسیم بندی کرد:

الف) آنهایی که به کل با تشیّع، فرهنگ توسل یا امام عصر خصومت دارند و اصلا اعتقادی به امام زمان و حتی اصل دین و خدا ندارند.

ب) شیعیانی که درک درستی از توسل ندارند و با تفکرات نزدیک به وهابیت یا حتی سکولار به امور می نگرند.

ج) آنهایی که به طور خاص مسجد مقدس جمکران را قبول ندارند.

د) گروهی که تأکید و یا گسترش چاه عریضه به عنوان امری مقدس را نادرست می دانند یا اشکالات حوزوی برآن دارند.

منابع

1- ازکیا، مصطفی؛ جامعه شناسی توسعه؛ چ 3، تهران: کلمه، 1380.

2- جبران، مسعود؛ الرائد: فرهنگ الفبایی عربی-فارسی؛ ترجمۀ رضا انزایی نژاد؛ ج 2، مشهد: آستان قدس رضوی، 1379.

3- خامه یار، رسول؛ قم دیروز و امروز؛ قم: رهپویان، 1384-

4- خان محمدی، کریم؛ «بررسی پدیدارشناختی پدیدۀ چنار خون بار الموت قزوین »، فصلنامۀ علمی- پژوهشی شیعه شناسی؛ سال هفتم، شمارۀ 26، تابستان 1388، ص 55-92-

5- خان محمدی، کریم؛ «تحلیل مردم شناختی مناسک مذهبی در فرایند جهانی شدن: مطالعه موردی مناسک قالی شویان مشهد اردهال »، فصلنامه تخصصی شیعه شناسی؛ بهار 1385، شماره 13، ص 71- 90.

6- دهخدا، علی اکبر؛ لغت نامه؛ ج 20، تهران: سازمان لغت نامه، 1334.

7- روح الامینی، محمود؛ زمینۀ فرهنگ شناسی، چ 5، تهران: عطار، 1379.

8- روح الامینی، محمود؛ مبانی انسان شناسی؛ چ 4، تهران: عطار، 1375.

9- ریترز، جورج؛ نظریۀ جامعه شناسی در دوران معاصر؛ ترجمه محسن ثلاثی؛ تهران: علمی، 1374.

10- ریویر، کلود؛ درآمدی برانسان شناسی؛ ترجمۀ ناصر فکوهی؛ چ 7، تهران: نی، 1386.

11- ساروخانی، باقر؛ دایرة المعارف علوم اجتماعی؛ تهران: کیهان، 1376.

12- سیدنژاد، سید صادق؛ عریضه نویسی به اهل بیت و امام زمان؛ قم: مسجد مقدس جمکران، 1386.

13- صالحی امیری، رضا؛ جامعه شناسی خرافات در ایران؛ تهران: پژوهشکده تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام، 1388.

14- طبرسی نوری، حسین؛ نجم الثاقب؛ قم: مسجد مقدس جمکران، 1412 ق.

15- عمید، حسن؛ لغت نامه؛ چ 1، تهران: امیر کبیر، 1379.

16- فی، برایان؛ فلسفه امروزین علوم اجتماعی با نگرش چندفرهنگی؛ ترجمه خشایار دیهیمی؛ تهران: طرح نو، 1386.

17- فیض؛ گنجینۀ آثار قم؛ ج 2، قم: چاپ مهر استوار، 1350.

18- قاضی زاهدی، احمد؛ شیفتگان حضرت مهدی؛ قم: [بی نا]، 1370.

19- قمی، عباس؛ منتهی الآمال؛ چ 3، قم: بقیة اللّه، 1387.

20- مجلسی، محمد باقر؛ بحار الانوار؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403 ق1983/ م.

21- محسنی، منوچهر؛ بررسی در جامعه شناسی فرهنگی ایران؛ تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، 1386.

22- معین، محمد؛ فرهنگ فارسی؛ ج 2، تهران: امیر کبیر، 1362.

23- موس، مارسل؛ «پدیده های مذهبی و صورت های مقدس»؛ ترجمه اصغر عسکری خانگاه؛ کتاب ماه هنر، مرداد و شهریور 1380، ص 28-32.

24- نائینی اردستانی کچوئی، محمد علی بن حسین؛ انوار المشعشعین فی بیان شرافت قم و القمیین؛ تحقیق: محمد رضا انصاری قمی؛ ج 1، قم: کتابخانۀ آیت اللّه مرعشی نجفی، 1381.

25- ناصر الشریعه، محمد حسین؛ تاریخ قم؛ مصحح علی دوانی؛ تهران: رهنمون، 1383.

26- نامۀ قم؛ سال اول، پاییز و زمستان، ش 3 و 4، 1377.

27- خبرگزاری ایلنا، 1384/8/10.

28- خبرگزاری BBC ، 1384/8/15 و 1384/8/17.

29- سایت رسمی مسجد جمکران، www. jamkaran. blogfa. com.

30-www. fardanews. com.

31-www. aftabnews. ir.

32-www. khabaronline. ir.

33-mashreghnews. ir.

34-www. kheimehnews. com.

35-www. bfnews. ir.

پی نوشت: