دکتر سید مهدی میرغضنفری : پزشک، دکتری تخصصی (PhD) فیزیولوژی پزشکی، پژوهشگر طب سنتی ایرانی
عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ارتش ؛ smmirghazanfari@gmail.com
تنظیم و گردآوری : مریم قره گزلو
تحریریه زندگی آنلاین : همانطور که در شماره قبلی ماهنامه دنیای سلامت گفته شد، در فصل بهار و تابستان، خروج مواد از بدن نسبت به ورود مواد به بدن، دارای اهمیت بیشتری است؛ به این معنی که خروج مواد زائد از بدن (از طریق ادرار، مدفوع، عرق و...) بر ورود مواد از طریق مصرف خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها و جذب آنها ارجحیت دارد. با توجه به شرایط اقلیمی در بهار و تابستان افراد دارای مزاج گرم (گرم و ترها، گرم و خشک‌ها) باید بیشتر از سایرین به این اصل توجه کنند. در ادامه این مقاله می‌خواهیم خواص برخی از خوردنی‌های مناسب فصل‌های بهار و تابستان را با جزییات بیشتری برای شما شرح دهیم.
بیشتربخوانید:
خورشت‌های سبزیجات
در این فصول می‌توانید از خورشت‌های قورمه‌سبزی، آلواسفناج، کدو غوره، خلال بادام یا چاقاله بادام و زعفران (در حد کم)، بامیه، کنگر، ریواس و کرفس استفاده نموده و به‌عنوان چاشنی 50 تا 100 گرم (بسته به طبع و نیاز) تمرهندی ترش یا ملس را در آب جوش حل کرده، صاف کنید و 20 دقیقه قبل از اتمام پخت به خورشت اضافه کنید. توجه کنید که برای استفاده از این سبزیجات حتی‌المقدور آنها را سرخ نکنید و یا با کمی روغن گیاهی و برای مدت کوتاهی آن را تفت دهید تا کمی نرم شود و هضم آن راحت‌تر شود. تغییر رنگ و حالت سبزی بر اثر سرخ کردن بیش از حد به هیچ عنوان توصیه نمی‌شود. اگر در پختن و تفت دادن سبزیجات زیاده‌روی نشود خواص و طعم آنها بیشتر حفظ می‌شود. برای بخارپز کردن سبزیجات نیز می‌توانید با مقدار کمی آب و در مدتی کوتاه آنها را بپزید تا قوام سبزی از بین نرود.
رژیم‌های آسیای شرقی از این جهت- مصرف نیم پخته سبزیجات- بسیار مورد توصیه هستند؛ اما براساس اصول طب سنتی مصرف گوشت‌ها مانند گوشت ماهی به‌صورت خام به هیچ عنوان توصیه نمی‌شود و با ضررهای فراوانی همراه است. در تهیه این خورشت‌ها تا جایی که ممکن است از روغن، حبوبات و گوشت بسیار کم استفاده کنید و یا اصلاً استفاده نکنید. استفاده از گوشت مرغ و یا سایر پرندگان کوچک در این فصل بیشتر توصیه می‌شود.
حجم خورشت باید زیاد باشد و بجای برنج می‌توانید به اندازه کف دست از نان‌هایی چون لواش، جو یا نان خشک نازک برشته میل کنید. با توجه به طبع ریواس (سرد و خشک)، خورشت آن برای گرم‌مزاجان بهتر بوده و خورشت کرفس (گرم و خشک)، برای سردمزاجان بیشتر توصیه می‌شود. خورشت چاقاله بادام نیز طبعی خنک متعادل و غذاییت خوبی دارد. در ادامه برخی از خواص موارد و گیاهان فوق‌الذکر را بررسی خواهیم کرد.
برخی خواص غوره
غوره انگور طبیعت سرد و خشک داشته، تا حدی قابض است یعنی باعث جمع شدن موضع می‌شود؛ به‌طور مثال، به دنبال خورده شدن، در روده جمع شدگی و به درجاتی، یبوست ایجاد می‌کند. بنابراین مخصوصاً برای کسانی که اسهال‌های خونی ناشی از حرارت و گرمازدگی دارند، مفید است. این‌گونه اسهال‌ها در فصول گرم و تابستانی و در گرمازدگی، زیاد دیده می‌شوند و همچنین در کسانی که غلبه حرارت و صفرا، جوش و خارش پوستی و یا تشنگی‌های بیش از حد یا کنترل ناپذیر (که می‌تواند ناشی از کبد گرم باشد) دارند.
برای مصرف، شخص می‌تواند آبغوره را با مقداری پودر نبات یا شکر حرارت داده تا ترشی و سردی زیاد کم شود. این شربت، برای افرادی است که مزاج گرم در حد متعادل دارند و نه بسیار گرم که دسته دوم می‌توانند غوره یا آب آن را به تنهایی میل کنند. آبغوره برای انواع چربی‌های خون، قند بالای خون، غلظت خون و رژیم‌های لاغری علی‌الخصوص برای مزاج‌های گرم و تر بسیار مفید است.
آش آبغوره، خورشت کدوسبز یا خورشت سبزی (سرخ نشده) با غوره و مانند آنها، غذاهای مفید رژیمی برای افراد فوق‌الذکر و نیز برای اکثر انسان‌های سالم معتدل‌المزاج مخصوصاً در فصول گرم می‌باشند.
عوارض غوره که مخصوصاً برای سردمزاجان بیشتر رخ می‌دهند عبارتند از: ضعف تنفس یا سرفه و گرفتگی صدا، تولید نفخ و باد در گوارش، غلبه سردی در بدن. مصلح غوره، مویز یا عسل می‌باشد. بهترین غوره‌ها، آن است که درشت و آبدار بوده، سبزرنگ باشد، دانه نداشته و پوست نازکی داشته باشد و همچنین ترد و تازه باشد.
بیشتربخوانید:
برخی خواص کدو
مزاج کدو سرد و تر است. بهترین نوع آن سفید، شیرین و نازک آن است که ریشه‌دار نبوده و اندازه متوسطی داشته باشد. چون طبع سردی دارد برای گرم‌مزاجان خوب است و همچنین برای دوره جوانی و در فصول گرم و در مناطق گرمسیر بسیار مناسب است. غذاییت آن زیاد نیست و اشتها را کم می‌کند و فرد به هرمیزان از آن بخورد چاق نمی‌شود؛ بنابراین در کاهش وزن افراد مؤثر است.
کدو خلط خوب تولید می‌کند و ترکیب و تناسب خون را به هم نمی‌زند و مخصوصا گرم‌مزاجان از آن بسیار منتفع می‌شوند. سردمزاجان بهتر است هنگام مصرف به آن اندکی خردل، فلفل یا نعناع اضافه کنند. برای رفع جوش پوستی و غلبه صفرا بسیار مفید است. توجه داشته باشید که اگر شیرین باشد مزاجش رو به گرمی می‌رود.لازم به ذکر است منظور از کدو در این مطالب بیشتر کدوی خورشی یا همان کدوی سبز است. ما در قدیم بحث سرخ کردن مواد غذایی را به‌صورت امروزی نداشته‌ایم زیرا سرخ کردن، باعث به هم خوردن آرایش مولکولی مواد غذایی شده و هضم آنها را سخت نموده و باعث تولید صفرا می‌شود؛ پس توصیه می‌شود کدو را به‌صورت خام (سالاد)، آب پز، بخارپز و یا کمی تفت داده شده (برای کسانی که معده ضعیف یا سرد دارند) مصرف نمایند تا از منافع آن بیشتر بهره‌مند شوند.
خیلی از افراد بعد از سرماخوردگی تا چند مدت دچار سرفه و خس خس سینه می‌شوند که توصیه می‌شود از کدوی پخته استفاده نمایند زیرا نرم کننده مجاری هوایی می‌باشد.امروزه به علت مصرف زیاد مواد سرخ شده و غذاهای آماده، خلط صفرای افراد افزایش یافته و در موارد زیادی شاهد سوزش ادرار افراد هستیم که به این افراد هم توصیه می‌شود که از کدو و آب آن بیشتر استفاده نمایند. در موارد التهاب حلق یا حنجره که ته گلو قرمز و ملتهب است یا گرفتگی و خشکی صدا وجود دارد، ابتدا نسبت به پرهیز از مواد محرک گرم (تندی‌ها) و سپس قرقره با آب کدو توصیه می‌شود؛ برای بعضی شغل‌ها نظیر مداحان، معلمان و قاریان نیز مصرف جرعه جرعه آن در طول روز توصیه می‌شود.
در موارد تب هم بسیار مفید بوده که بهتر است به محلول پاشویه و بدنشویه بیمار، آب کدو اضافه نمایند. همچنین می‌توان آب کدو را در داخل بینی یا روی سروصورت افرادی که در هوای گرم قرار می‌گیرند یا در افراد یائسه استفاده نمود. پارچه آغشته با آب کدو را اگر روی صورت بگذارند جای جوش موضعی را به‌تدریج از بین می‌برد. برای رفع بعضی از گوش‌دردها که ناشی از خشکی مزاج باشد و نیز برخی از یرقان‌ها که مخصوصاً ناشی از غلبه صفرا باشد نیز مفید است. جهت رفع قرمزی و التهاب چشم مؤثر است که برای این کار می‌توان کدو را برش زده و چشم را بسته و آنها را پشت پلک چشم قرار دهند. دهانشویه آب کدو برای رفع التهاب لثه یا آفت دهان ناشی از گرمی مفید است. ضماد کوبیده آن بر موضع، در سوختگی خفیف مؤثر است. برای رفع بیخوابی نیز مفید است چون در اکثر مواقع، بیخوابی ناشی از خشکی مغز می‌باشد و کدو، رطوبت خوبی را به مغز می‌رساند. مربای کدو معتدل بوده و برای سردمزاجان مناسب‌تر است.
برخی خواص بامیه
بامیه گیاهی است سبز رنگ و مخروطی شکل که بومی مناطق هند و مصر است ولی امروزه در اغلب جاها کشت می‌شود. طبع سرد وتر داشته و حالت لزج و آبدار آن هم که در پخت مشاهده می‌شود، ناشی از مزاج آن است. غذاییت زیادی ندارد از این‌رو سبزی خوبی برای رژیم‌های لاغری است چون سیر کننده بوده، کالری زیادی ایجاد نکرده و مانع افزایش وزن می‌شود. چون غذاییت آن کم است، کیفیت خون خوبی تولید نمی‌کند نظیر خرفه و اسفناج. مدر است یعنی ادرار را زیاد نموده و بخصوص برای کسانی که دچار مشکلات ادراری هستند یا سوزش ادرار که اغلب افراد گرم‌مزاج به آن دچار می‌شوند مفید است. خوردن آن با گوشت توصیه شده است.
بیشتربخوانید:
برخی خواص چاقاله
بادام تازه (چاقاله) گرمی کمتر و تری بیشتری دارد بنابراین برای مزاج‌های گرم و خشک بسیار مناسب است. همانطور که در احادیث هم داریم که از میوه‌های نوبر حتماً استفاده کنید که شاید به خاطر مناسب بودن مزاج آنها با شرایط فصل باشد.
چاقاله مقوی معده، ریشه دندان‌ها و لثه بوده و حرارت زیاد بدن را فرو می‌نشاند. همچنین قادر است صفرا را که موجب جوش، اگزما و خارش می‌گردد، مهار نماید. توصیه می‌شود افرادی که دچار خشکی دهان بوده و دهان آنها همیشه آفت می‌زند چاقاله را در فصلش حتماً مصرف کنند.
حکمت الهی در این است که در آغاز فصل گرم چنین میوه‌هایی از قبیل آلو، گوجه‌سبز یا ریواس که همگی خنکی جات هستند در دسترس باشند. فقط در افرادی که مزاج سرد یا معده ضعیفی دارند باید جانب احتیاط را رعایت نموده و از انواع چاقاله که کوچک‌تر و نرم‌تر هستند در مقادیر کم استفاده کنند و بهتر است همان را هم با نمک یا پودر آویشن بخورند تا گرمی نمک و آویشن، سردی و رطوبت چاقاله را تعدیل نماید. مصلح چاقاله، پودر زیره یا آویشن و یا عسل است.
برخی خواص ریواس
مزاج ریواس سرد و خشک (در درجه متوسط) است. این گیاه خودرو در اوایل یا اواسط بهار (معمولاً اردیبهشت‌ماه) به دست می‌آید و بهترین زمان مصرف آن، بهار و تابستان است زیرا در این زمان، احتمال غلبه صفرا زیاد است و مزاج انسان روبه گرمی می‌رود که از نشانه‌های آن بروز خارش و جوش‌های پوستی می‌تواند باشد. از این‌رو در فصل بهار، بدن انسان نیاز به خنکی جات بیشتری دارد.
مصرف ریواس جلوی عوارض ناشی از گرمی را می‌گیرد و مخصوصاً برای کسانی که کبد گرم دارند، دهان آنها تلخ است و عطش زیادی دارند، بسیار مفید است. خشکی دهان، آفت دهان، زردی چهره، تندی رنگ ادرار، آلرژی‌های پوستی ممکن است نشانه کبد گرم باشد.
یکی از بهترین سبزی‌ها برای خنک کردن کبد و ایجاد اعتدال در کبد، ریواس است. اگر کبد سالم باشد بدن با احتمال بیشتری سالم خواهد بود زیرا کبد از اعضای اصلی دخیل در گوارش انسان است؛ به‌طوری که عهده‌دار بخش اعظم متابولیسم مواد غذایی است و در واقع غذای سلول‌ها را این عضو تأمین می‌کند. کبد سالم باید حرارت متوسط داشته باشد و چون استعداد گرمی دارد مصرف خنکی‌جات در تابستان به حفظ اعتدال آن کمک می‌کند. از این رو مصرف موادی مثل ریواس، آلو، غوره، آبلیمو تازه، سرکه رقیق شده، تمبرهندی تازه، (اصولاً خوردنی‌های رو به ترش) مخصوصاً برای ایجاد خنکی و همچنین سلامت کبد بسیار مفید هستند.
خاصیت اشتهاآور ریواس احتمالاً به دلیل رفع چربی‌ها و مهار صفرا می‌باشد (صفراوی‌ها اشتهای خوبی در هنگام غلبه صفرا ندارند، سریع گرمازده شده و معمولاً در دهانشان مزه تلخ احساس می‌کنند). برای بعضی زردی‌ها (که سفیدی چشم آنها به زردی می‌گراید) نیز مفید است. ریواس تهوع را از بین می‌برد و باعث رفع تشنگی ناشی از حرارت مزاج هم می‌شود. رقیق کننده و صاف کننده خون است و برای افرادی‌که غلبه خون دارند مفید است و به واسطه همین خاصیت، درمان مناسبی برای جوش‌های خونریزی دهنده است. اگر به میزان متعادل مصرف شود مفرح است.
با تمام خواص مفیدی که برای ریواس ذکر نمودیم در بعضی افراد ممکن است مشکل ایجاد کند. افرادی که مزاج سرد دارند، ضعف مغز یا فکر و خیال و افسردگی دارند، کسانی که مشکلات تنفسی مانند سرفه و تنگی نفس دارند و کسانی که ضعف توان جسمی ناشی از مزاج سرد دارند باید در مصرف آن احتیاط نمایند و در صورت مصرف حتماً باید همراه با مصلحات آن نظیر عسل، مویز یا نبات مصرف شود. ریواس را به طرق مختلف می‌توان مصرف نمود. به‌صورت تازه همراه با غذاهای چرب مثل آبگوشت یا همراه کباب به‌عنوان سبزی که در این صورت مصلح این غذاها محسوب می‌شود. اگر با ریواس مربا درست کنید طعم ملس داشته و مزاج آن معتدل می‌شود به‌طوری که سردمزاج‌ها هم می‌توانند از آن تا حدودی استفاده کنند.
