چه کنیم که به کمال برسیم؟

برای رسیدن به کمال انسانی باید ابتدا رذائل اخلاقی را از وجود خود دور کنیم و سپس به زیور فضائل اخلاقی خود را بیآراییم. برای این کار ابتدا باید رذائل و پستی های اخلاقی را بشناسیم و بدانیم که چه چیزها و چه صفاتی پست محسوب میشود. در مرحلة بعد باید ببینیم آیا صفات بد در وجود ما هست؟ اگر مثلاً دیدیم صفت بخل، حسد و تکبر در وجود ما شعله ور است، باید آنها را از خود دور کنیم که اصطلاحاً به آن تهذیب نفس میگویند، یعنی نفس را از آلاینده ها و میکروب ها پاک گردانیم، سپس فضائل اخلاقی را بشناسیم و آنها را در خود راسخ و محکم گردانیم، مثلاً بخل را از خود که دور کردیم، به جای آن سخاوت را جایگزین کنیم و اگر کبر را بر طرف کردیم، به جای آن تواضع و فروتنی را جایگزین کنیم.
تزکیه و تصفیة نفس واجب و لازم است و بر اساس آیة قد أفلح من زکّاها هر کس تزکیه کرد، رستگار میشود. پاکسازی و تهذیب اخلاق و تصفیه و تحلیه و صفای روح در برنامه های عبادی و اخلاقی و اعتقادی اسلام منظور شده و همة این برنامه ها در تزکیة نفس مؤثرند.
بخشی از تعالیم اسلام، تزکیه و تهذیب و بخشی، تکمیل و تحلیه است، مثلاً آموزههای دینی از قبیل توبه، استغفار، تقوا، دوری از محرّمات، حلال بودن غذا و پوشاک و مسکن و شغل، عبادات از جمله نماز و دعا و ذکر خدا و روزه و حج و ادای زکات و سائز حقوق شرعیه مانند احسان به والدین، احترام به معلم، صلة رحم، کظم غیظ، یاد مرگ، مجالست با نیکان و علما همه اسباب صفای باطن و کمال نفس و تزکیه و تحلیه است. مجموعة اعتقادات صحیح در معرفت خدا و انبیا و ائمه و سائر معارفی که بر اساس توحید و ایمان به غیب و پاداش استوار است، در خودسازی نقش اساسی دارد. بنابراین کلّ دین سیر و سلوک الی الله و تهذیب و تکمیل انسان است. قرآن میفرماید: من عمل صالحاً من ذکر أو أنثی و هو مؤمن فلنحیینّه حیوة طیّبه و النجزینّهم أجرهم بأحسن ما کانوا یعملون؛مؤمنی که عمل صالح انجام دهد، چه مرد باشد و چه زن، ما او را به زندگانی پاکیزه رهنمون می شویم و بهترین پاداش و اجر را به آنان می دهیم. بر اساس این ایه کمال انسان و حیات طیبة انسان در ایمان و عمل صالح است که این دو بدون تهذیب نفس حاصل نمی شود.
عالمان اخلاق چهار مرحله برای تزکیة نفس و رسیدن به کمال توصیه می کنند:
1ـ مشارطه: انسان در هر روز با خود شرط کند که بر خلاف حکم خدا کاری انجام ندهد.
2ـ مراقبه: در طول روز مراقب عمل خود باشد.
3ـ محاسبه: در پایان هر روز اعمالی را که انجام داده، به یاد آورده و حساب کند تا عیب های خود را دریابد.
4ـ مؤاخذه: اگر کار بدی انجام داد، به نوعی خود را مجازات کند.