تاریخچه ایجاد کمیته مذاکره‌کننده بین‌دولتی (INC)
از آنجا که میزان آلاینده‌های پلاستیکی در اکوسیستم‌های آبی و خشکی در حال افزایش است نگرانی‌هایی را از سوی جوامع مختلف شاهد بودیم. در پاسخ به این نگرانی‌ها مجمع عمومی محیط‌زیست ملل متحد قطعنامه‌های متفاوتی را در زمینه مبارزه با آلاینده‌های پلاستیکی به تصویب رساند. به طور خاص مجمع عمومی محیط‌زیست ملل متحد (UNEA) در سال 2017 در قطعنامه 7.3 یک گروه کارشناسی ویژه در زمینه زباله‌های دریایی و میکروپلاستیک‌ها ایجاد کرد. این کارگروه وظیفه داشت طیف وسیعی از پاسخ‌های ملی منطقهای و بین‌المللی از جمله اقدامات و رویکردهای نوآورانه و داوطلبانه را شناسایی کند.
این گروه چهار بار از 2018 تا 2020 تشکیل جلسه داد و در نهایت گزارشی شامل فهرستی از توصیه‌ها در مورد زباله‌های دریایی و میکروپلاستیک‌ها به مجمع عمومی محیط‌زیست ملل متحد ارسال کرد.
پنجمین مجمع به دلیل همزمانی با همه‌گیری کرونا به شکل مجازی برگزار شد و تصمیمات خاصی در آن اتخاذ نشد و توصیه‌ها برای مبارزه با آلودگی‌های دریایی و پلاستیکی ادامه یافت. دومین بخش پنجمین مجمع، که درسال 2022 در کنیا برگزار شد، دایره بحث در مورد زباله‌های دریایی را بست و قطعنامه 14.5 را برای ایجاد یک ابزار بین‌المللی قانونی به منظور پایان دادن به آلودگی پلاستیکی تصویب کرد که مورد حمایت 175 کشور عضو سازمان ملل متحد قرار گرفت. کارگروهی نیز موظف شد تا آلودگی پلاستیک‌ها را بررسی کند.
پس از تصویب این قطعنامه در سال 2022 کمیته مذاکره‌کننده بین دولتی (INC) با هدف توسعه یک ابزار الزامآور قانونی (ILBI) و به منظور مقابله با آلودگی پلاستیکی در نیمه دوم 2023 شکل گرفت. از آن زمان تاکنون 4 جلسه در زمان‌های مختلف در برخی کشورها برگزار شده است که آخرین اجلاس 21 تا 30 آوریل 2024 در اتاوا کانادا بود. مقرر شده که آخرین جلسه این کمیته یا 5 INC در تاریخ 25 نوامبر تا 1 دسامبر 2024 در بوسان کره‌جنوبی به منظور نتیجه‌گیری نهایی برگزار شود. قبل از آخرین جلسه به دلیل اختلاف‌نظرهای فراوان جلسه‌ای در 24 تا 28 اوت 2024 در بانکوک تایلند تحت عنوان نشست مذاکراتی برگزار شد.
فضای مذاکرات
نمایندگان بیش از 175 کشور در این نشست حضور داشتند. بیش از 95درصد نمایندگان از فعالان محیط‌زیست بودند و تصمیم‌گیری‌ها به دست این افراد که به شدت با صنایع پلاستیک مخالفند انجام خواهد شد.
در این نشست‌ها 3 دیدگاه مختلف وجود دارد :
1- گروه کشورهای همفکر: کشورهای دارای ذخایر نفتی مانند ایران، روسیه، چین، هند، کوبا، عربستان، امارات و کویت که اقتصاد آنها به نفت وابسته است. این کشورها در مذاکرات از یکدیگر حمایت کرده و نظرات هم را تایید می‌کنند.
2- کشورهای اروپایی و برخی کشورهای آفریقایی نقطه مقابل کشورهای همفکر هستند که نسبت به منابع نفتی به شدت موضع‌گیری می‌کنند و بر تصویب قطعنامه‌ای الزامآور و زمان دار که دارای ممنوعیت‌ها و محدودیت‌های فراوانی بوده که در صورت عدم‌اجرا شامل جریمه‌های سنگین باشد اصرار دارند.
3- برخی کشورها هم در میانه هستند و بنا به منافع خود در نظرسنجی‌ها شرکت می‌کنند. مانند آمریکا و برخی کشورهایی که دارای نفت و امکانات سوخت‌های تجدیدپذیر هستند.
در مذاکرات که همزمان و به صورت موازی برگزار می‌شود دو گروه شرکت می‌کنند:
گروه تخصصی 1(1 EG): گروهی متخصص برای ایجاد مکانیزم‌های مالی، همسویی جریان‌های مالی و تسریع امور مالی برای اجرای اهداف سند.
گروه تخصصی 2(2EG ): گروهی متخصص برای تجزیه و تحلیل معیارها و رویکردهای غیر‌معیاری، با توجه به محصولات پلاستیکی و مواد شیمیایی نگران‌کننده و طراحی محصولات.
علاوه بر صحبت در محصولات پلاستیکی مواد شیمیایی نگران‌کننده در محصولات پلاستیکی نیز به سرفصل‌های مذاکرات اضافه شد که زنگ خطری برای ایران است زیرا بسیار فراگیر است و باید مورد بررسی قرار گیرد و موضوع بعدی طراحی محصولات با تمرکز بر قابلیت بازیافت و استفاده مجدد از محصولات پلاستیکی با در نظر گرفتن موارد استفاده و کاربردهای آنهاست.
دیدگاه‌های مختلف در خصوص بخش‌های مختلف سند
برخی از کشورها نظرات مختلفی در خصوص مفاد این معاهده دارند که در برخی از آنها می‌توان نظرات هیات ایرانی را نیز مشاهده کرد.
محصولات پلاستیکی
استفاده نکردن از عبارات «مشکل‌ساز» و «اجتنابپذیر» برای توصیف محصولات پلاستیکی یکی از موارد اختلافی است. در سند مدام به این نکته اشاره شده که پلیمرها مشکل‌ساز و اجتنابپذیر هستند. کارشناسان بر این نکته تاکید داشتند که ذات پلیمرها مشکل‌زا و آلاینده نیست بلکه مصرف نادرست و عدم‌بازیافت منجر به ایجاد مشکلات زیست محیطی شده است.
به طور مثال استفاده از کاغذ برای جایگزینی محصولات و بطری‌های پت که در بسیاری از کشورها حرکت به سمت محصولات جایگزین بوده است.
تمرکز بر افزایش نرخ بازیافت (از بالادست تا پایین‌دست)
صنایع بالادستی و پتروشیمی‌ها باید قویا به سمت بازیافت به‌ویژه بازیافت شیمیایی حرکت کنند. زیرا در آینده در این موارد سخت‌گیری‌های بسیاری انجام خواهد شد. در مورد صنایع تکمیلی نیز اوضاع به همین منوال است. این صنایع باید بر بازیافت‌های مکانیکی و ارائه آمار و ارقام تمرکز کنند زیرا برای صادرات و مصرف‌کنندگان خارجی نیازمند ارائه مدارک فوق هستند.
در مورد انتخاب جایگزین‌ها بر روی در دسترس بودن، مقرون به صرفه بودن و انتخاب جایگزین‌‌‌هایی که تاثیر زیست محیطی آنها کاملا بررسی شده باشد تاکید شد.
معافیت از ممنوعیت و محدودیت محصولات پزشکی
در فهرستی که از سوی کشورهای مختلف مانند سوئیس و نروژ ارائه شد برخی از محصولات مانند محصولات پزشکی، دارویی و بهداشتی شامل معافیت از ممنوعیت و محدودیت در نظر گرفته شد که در صورت تصویب قانون الزامآور این موارد تا زمان انتخاب جایگزین مناسب معاف از این قانون محسوب میشوند.
نگرانی نمایندگان برخی از کشورها
کشورهایی که از صنایع پتروشیمی و پلاستیک قدرتمند برخوردار هستند با بسیاری از مفاد این معاهده احتمالی مخالف هستند که می‌توان دلایل و مصادیق مخالفت‌‌‌های آنها را این‌‌‌گونه برشمرد.
1- محصولات پلاستیکی:
نمایندگان برخی از کشورها به عنوان مذاکره‌کننده نگرانی‌های خود را در این سه مورد ابراز کردند؛ موادی که مورد مصرف قرار می‌گیرند به راحتی بازیافت شوند و در فرآیند بازیافت مشکلی ایجاد نکنند. از موادی که طی فرآیند بازیافت و چرخه استفاده مجدد برای سایر مواد ایجاد اختلال می‌کنند استفاده نشود.
2- مواد شیمیایی نگران‌کننده در محصولات پلاستیکی
این سرفصل از میانه مباحث اضافه شد که شامل مواد بسیار زیادی است و قابلیت تعطیلی کل پتروشیمی‌ها را داراست. به طوری که موادی انتخاب و در لیست ممنوعیت مصرف قرار می‌گیرند که دارای جایگزین دیگری نیستند و با ممنوعیت آنها تولید پلیمر به کل متوقف می‌شود. به این ترتیب صنایع پتروشیمی به تعطیلی کشیده خواهد شد. در حال حاضر در گزارشی بیش از 13هزار ماده شیمیایی که در تولید پلیمرها به عنوان مونومر ادتو یا سایر مواد مورد استفاده قرار می‌گیرد بررسی شده که اثرات نامطلوب 7000 مورد بررسی شده و 3200 مورد به عنوان محصولات با ریسک بالا و خطرناک شناسایی شده است. هیات ایرانی به دنبال خارج کردن مواد شیمیایی نگران‌کننده از دستور کار این سند است.
نظر برخی از کشورها در مورد مواد شیمیایی خارج شدن این مورد از دستور کار است زیرا اسناد دیگری در این زمینه موجود است. مانند بازل روتردام و استکهلم که به طور ویژه به خطرات مواد شیمیایی می‌پردازد و بررسی این مواد در سند آلودگی‌های پلاستیکی دارای جایگاه خاصی نیست.
در لیست ارائه شده از مواد خطرناک در صنعت پلاستیک در مورد غلظت مواد شیمیایی خطرناک صحبتی نشده در صورتی که باید حداکثر غلظت مجاز مواد شیمیایی در محصولات پلاستیکی تعیین شود. به علاوه بسیاری از این مواد دارای احتمال نشت در محیط نیستند و مشخص نیست که آیا خطرناک بودن ذات ماده مدنظر است یا در صورت نشت و باقی ماندن در پلیمر باید مورد بررسی قرار گیرد.
در مورد جایگزین‌های معرفی‌شده باید موارد پیشنهادی از لحاظ تاثیر و خطرات بر محیط‌زیست و سلامت انسان مورد بررسی قرار گیرد.
برخی کشورها اعلام کردند که از هیچ‌گونه لیستی از مواد شیمیایی با عنوان نگران‌کننده حمایت نخواهند کرد و در مورد فهرست‌بندی مواد شیمیایی به صورت ملی و پس از ارزیابی میزان ریسک تصمیم‌گیری خواهد شد.
3-طراحی محصولات با تمرکز بر قابلیت بازیافت و استفاده مجدد
نظر برخی از کشورها در این مورد استفاده از کمترین حجم مواد پلاستیکی در طراحی‌ها و استفاده از بسته‌بندی‌های ساده‌تر با اولویت به حداقل رساندن تنوع مواد در طراحی محصول است. به طوری که در گذشته نیز این بسته‌بندی‌ها به شکل تک‌ماده معمول بوده است.
از محصولاتی با دوام بیشتر و عمر طولانی‌تر استفاده شود که امکان تعویض و تعمیر راحت‌تر قطعات آن وجود داشته باشد و قابلیت استفاده مجدد از آن فراهم باشد.
امکان جداسازی آسان‌تر قطعات، بهینه‌سازی وزن، اندازه، شکل و ساختار محصول به منظور تسهیل در جمع‌آوری و حمل‌ونقل برای بازیافت مدنظر قرار گیرد.
از مصرف مواد افزودنی و سایر مواد مشکل‌ساز در بازیافت خودداری شود و در نهایت محصولاتی در اولویت قرار گیرد که در تولید آنها از مواد بازیافتی استفاده شده باشد.
چالشهای موجود در سند آلایندگی پلاستیک‌ها
-تغییر مسیر گفت‌وگوها از دغدغه‌های زیست محیطی به نگاه منفعت‌طلبانه توسط برخی کشورها از چالشهای اصلی موجود در سند است. مباحث از دیدگاه محیطزیستی به مباحث سیاسی و اقتصادی تغییر مسیر داده که نمونه‌ای از مواد، نوعی از فناوری یا مصرف مواد خاصی جهت حذف یا تحریم مطرح می‌شود که با اصول اولیه سند در تضاد است و در میانه راه بنا به منفعت گروه خاصی اضافه شده که در پایان به موضوع اصلی بحث تبدیل شده است.
-بسیاری از نفرات تصمیم‌گیر در نشست‌ها دارای تخصص کافی نیستند.
-تعاریف و اصطلاحات ارائه‌شده در سند نیازمند شفاف‌سازی است (طول عمر پلاستیک، پلاستیک مشکل‌دار یا قابل اجتناب).
-برنامه زمان‌بندی دقیق و مرحله‌‌‌ای برای شروع محدودیت‌ها وجود ندارد.
-در معیارهای ارزیابی شفافیت وجود ندارد و لیستی ارائه شده و محدودیت‌ها مطرح می‌شود بدون بیان علل آن.
-به پیشنهاد جایگزین‌ها توجه نمی‌شود.
-سند با سایر معاهدات بین‌المللی مانند بازل و روتردام هماهنگی ندارد.
-این سند دارای رویکردهای معیاری که جهانی و دارای استانداردهای بین‌المللی است نبوده و به شکل ملی با رویکردهای غیر‌معیاری مطرح شده است.
چالشهای اجرای سند آلایندگی پلاستیک‌ها
اجرای این سند برای کشور دارای چالشهای متعددی است که در اینجا به برخی از موارد اشاره می‌کنیم:
-تفاوت‌‌‌های ملی در قانون‌گذاری و زیرساختها
-مشکلات مالی و منابع
-کمبود زیرساختها در بالادست و پایین‌دست
-دشواری یکپارچه‌‌‌سازی قوانین و نظارت بر اجرای آنها در سطح جهانی
-عدم‌آگاهی عمومی و تغییر رفتار مصرف‌کنندگان
-تضاد منافع در مذاکرات بین‌المللی
-تمایل برخی صنایع (بالادست و پایین‌دست) به حفظ روش‌های تولید سنتی
-توسعه فناوری‌‌‌های نوین بازیافت
سناریوهای مختلف پس از INC5
احتمال وقوع سناریوهای مختلفی پس از INC5 وجود دارد:
1- سناریوی اجرای کامل و جامع جهانی
در این سناریو، سند آلایندگی پلاستیک‌ها با اجماع کامل بین کشورها تصویب می‌شود و تمامی کشورها به اجرای آن متعهد میشوند. این سند شامل قوانین سخت‌‌‌گیرانه‌‌‌ای برای تولید، مصرف و بازیافت پلاستیک‌هاست.
چالش‌‌‌ها
-تامین مالی
-توسعه فناوری‌‌‌های بازیافت کارآمد
- نظارت و اجرا در کشورهای کمتر توسعه‌‌‌یافته
- ایجاد هماهنگی میان صنایع و دولت‌‌‌ها
نتایج حاصله
-کاهش قابل‌توجه آلودگی پلاستیک‌ها در سطح جهانی
-توسعه فناوری‌‌‌های نوین بازیافت
2-سناریوی پذیرش محدود با قوانین ملایم‌‌‌تر
برخی کشورها به دلیل وابستگی شدید به صنایع پلاستیکی و محدودیت‌های اقتصادی یا زیرساختی، تنها با اجرای بخش‌‌‌هایی از سند موافقت می‌کنند. در این حالت، قوانین کمتر سخت‌‌‌گیرانه بوده و به کشورها اجازه می‌دهد که به تدریج به اهداف تعیین‌شده نزدیک شوند.
چالش‌‌‌ها
-طولانی شدن روند کاهش آلودگی پلاستیکی
- افزایش اختلاف بین کشورهایی که به اجرای کامل قوانین متعهد شده‌‌‌اند و کشورهایی که در اجرای مقررات کندتر عمل می‌کنند.
نتایج حاصله
-پیشرفت آهسته در کاهش آلودگی پلاستیک‌ها
-ناهماهنگی در نظارت و اجرای قوانین در سطح جهانی
3- سناریوی اجرای منطقهای یا بلوکی
در این سناریو، برخی مناطق یا کشورها (مانند اتحادیه اروپا) توافق می‌کنند تا به صورت منطقهای سند را اجرا کنند. این توافق ممکن است شامل قوانین منطقهای سخت‌‌‌گیرانه‌‌‌تر از دیگر مناطق باشد.
چالش‌‌‌ها
-ایجاد بازارهای نابرابر
-تحت‌تاثیر قرار گرفتن تجارت جهانی
نتایج حاصله
- پیشرفت قابل‌توجه در برخی مناطق
-احتمال گسترش مشکلات آلودگی در مناطق دیگر
4- سناریوی تاخیر در تصویب و اجرای قوانین
مذاکرات به دلیل تضاد منافع بین کشورها، صنایع بزرگ پلاستیک و چالشهای اقتصادی به توافق نهایی نمی‌‌‌رسد. اجرای قوانین به تاخیر می‌‌‌افتد و در بهترین حالت، قوانینی با الزامات ضعیف‌‌‌تر تصویب می‌شود.
چالش‌‌‌ها
-تداوم آلودگی پلاستیکی در سطح جهانی
-افزایش فشار از سوی گروه‌‌‌های محیطزیستی
-کاهش اعتماد عمومی به نهادهای بین‌المللی
نتایج حاصله
- عدم‌کاهش موثر آلودگی پلاستیک
- تشدید فشارهای محیطزیستی و اجتماعی برای تصویب قوانین سخت‌‌‌گیرانه‌‌‌تر در آینده
5- سناریوی مشارکت داوطلبانه و ابتکارات خصوصی
برخی از کشورها (شرکت‌های بزرگ) داوطلبانه توافق می‌کنند که به قوانین سخت‌‌‌گیرانه‌‌‌تری برای کاهش پلاستیک پایبند باشند، حتی اگر سند جهانی کامل تصویب نشود. در این حالت، صنایع خصوصی و سازمان‌های غیرانتفاعی نقش مهمی در اجرای ابتکارات برای کاهش آلودگی پلاستیک ایفا می‌کنند.
چالش‌‌‌ها
-عدم‌هماهنگی جهانی
- احتمال عدم‌موفقیت بدون تعهدات الزامآور دولت‌‌‌ها
نتایج حاصله
-کاهش محدود آلودگی پلاستیک در برخی کشورها
6- سناریوی تمرکز بر فناوری‌‌‌های بازیافت و اقتصاد چرخشی
این سناریو بر توسعه و ترویج فناوری‌‌‌های بازیافت پلاستیک و اقتصاد دایره‌‌‌ای متمرکز است. کشورهای عضو به جای تمرکز بر کاهش تولید پلاستیک، بر بهبود فرآیندهای بازیافت، استفاده مجدد و طراحی محصولاتی که به سادگی بازیافت شوند، تمرکز می‌کنند.
چالش‌‌‌ها
- نیاز به سرمایه‌گذاری‌‌‌های عظیم در زیرساخت‌‌‌های بازیافت
-تحقیق و توسعه برای نوآوری‌‌‌های جدید و همکاری بین‌المللی
نتایج حاصله
- ایجاد یک زنجیره ارزش پایدار برای پلاستیک‌ها
- کاهش آلودگی
خواسته یا ناخواسته این جلسات به سمت تصویب مجموعه‌ای از قوانین پیش خواهد رفت. صنایع بالادست و پایین‌دست باید در این فرصت با برنامه‌ریزی به بهترین راهکار برای مقابله با آلایندگی‌ها و بازیافت به صورت مکانیکی و شیمیایی دست پیدا کنند.
