عربها در صدر اسلام حساب نمیآموختند و آنرا کار پستی میدانستند چه حسابداری وظیفه باجگیران بود و باجگیران از میان موالی (بندگان) و اهل ذمه انتخاب میشدند.مسلمانان بوصیت عمر رفتار کرده بفرزندان خود اسب سواری،شنا و شعر و مثل میآموختند.اما همینکه شهرنشین گشتند نیازمندی بحساب را احساس نمودند و بآموختن حساب مشتاق شدند و گفته ابن توام را کار بستند که میگوید:«حساب را پیش از کتاب بیاموزید».
و چون علوم بیگانه بعربی ترجمه شد حساب هم جزء آن علوم ترجمه و رایج گشت و مهندسان و هیئت شناسان خواه ناخواه حساب آموختند،ولی متخصص حساب میان مسلمانان کم بود.
از بزرگترین مآثر تمدن اسلام آنکه حساب هندی و ارقام هندی را در دنیای متمدن انتشار دادند.عربها این ارقام را هندی میگویند زیرا از هندیها آموخته اند و فرنگیان آنرا عربی مینامند چون از عربها گرفته اند.نخستین کسیکه این ارقام را از هندی بعربی انتقال داده ابو جعفر محمد بن موسی الخوارزمی است و از همان کلمه الخوارزم فرنگیان لفظ آلگوریزم را ساخته اند. (1)
عربها در وضع و شرح علم جبر حق تقدم دارند و در ضمن صحبت از ترجمه علوم یونانی اشاره شد که مسلمانان دو کتاب در علم جبر از یونانی بعربی ترجمه کردند که یکی تالیف ذیوفانتس و دیگری تالیف ابرخس بود،ولی اکنون علمای فن تشخیص داده اند که دو کتاب مزبور چیز مهمی نبوده و اساس علم جبر را عربها (مسلمانان) وضع کرده اند و آنچه مسلم است آنست که مسلمانان پس از اقتباس اعداد هندی علم جبر را وضع کرده اند.مشهورترین تالیفات اسلامی علم جبر کتاب جبر و مقابله خوارزمی است که ظاهرا پس از اطلاع از علم جبر در یونان و ایران و هند جبر عربی را استخراج کرد همانطور که زیج خوارزمی جامع افکار و آراء علمای هند و ایران و یونان در آنموضوع میباشد،عربها کتاب خوارزمی را مکرر شرح کرده اند،ابو کامل شجاع بن اسلم-ابوالوفاء بوزجانی نیز در جبر تالیفاتی دارند ولی بیشتر تالیفات بوزجانی در حساب است،ابوحنیفه دینوری متوفی بسال 281 و ابوالعباس سرخسی متوفی بسال 286 هجری و غیره نیز در علم جبر کتابهائی نوشته اند و فرنگیان علم جبر را از اینان (مسلمانان) استفاده کردند.دیگر از اقدامات قابل تحقیق مسلمانان آنکه هندسه را با منطق تطبیق کردند و در اوایل قرن پنجم هجری ابن هیثم کتابی تالیف کرده،برای نخستین بار اصول هندسی و عددی اقلیدس و آبلونیوس را در آن جمع نموده و آنرا بچندین باب مرتب تقسیم کرد و با برهان و دلیل صحت آنرا ثابت نمود بقسمی که موضوع مزبور جزء امور حسی منطقی تعلیمی درآمده است و نقیصه های اقلیدس و آبلنوس از آن مرتفع شده است.ابن هیثم الفاظ و اصطلاحات علمای جبری را تعدیل کرده و برای حل مسائل حسابی و جبری اسلوبهای جدید وضع کرده است.
حسن بن موسی بن شاکر نخستین کسی است که زاویه را بسه قسمت متساوی تقسیم کرده است و دو خط را میان دو خط متوالی به نسبت (اینطورها) طرح کرده و تا (غیر النهایه) برده است.
پی نوشت:
1-Algorism