گروه علوم تربیتی در سال 1361 تأسیس شده و تاکنون سه دوره را طی کرده است: دوره اول، که حدود یکسال به طول انجامید، مصادف بود با تعطیلی دانشگاه ها. اعضای گروه در این دوره بیش تر استادان دانشگاه و حوزه بودند که با تعطیلی دانشگاه، برای تحقق عملی طرح وحدت حوزه و دانشگاه گرد هم آمده بودند. اعضای گروه، با تشکیل چند کمیته ی تخصصی، به تحقیق و بحث در محورهای اصلی تعلیم و تربیت پرداختند و این تلاش ها به تدوین حدود 35 مقاله ی ارزشمند در علوم تربیتی انجامید که پس از بازگشایی دانشگاه ها مدتها از آن مقالات در تدریس بهره برداری می شد؛ دوره ی دوم (13701363) که در حقیقت دوره ی رکود فعالیت های پژوهشی در پژوهشکده بود، فعالیت های گروه عمدتا به آماده سازی و انتشار کتاب فلسفه ی تعلیم و تربیت محدود گردید.
در دوره ی سوم که از سال 70 آغاز شد، گروه با جذب افراد جدید از میان طلابی که دوره ی سطح حوزه را به اتمام رسانده و برخی از آنها دوره ی آموزشیِ مؤسسه ی آموزشی پرورشی امام خمینی(ره) (مؤسسه ی در راه حق سابق) را گذارنده بودند، فعالیت خود را توسعه بخشید و اعضای جدید با طی یک دوره آموزشی در سطح کارشناسی ارشد علوم تربیتی، آماده ی پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی شدند. این افراد، علاوه بر آموزش، به تهیّه و تدوین مقالات و ارائه ی آن در سمینارهای مختلف نیز می پرداختند.
حاصل فعالیت های گروه که بیشتر مربوط به دوره سوم است، به شرح زیر می باشد:
الف) کتاب های منتشر شده:
1. فلسفه تعلیم و تربیت؛ علی محمد کاردان، علیرضا اعرافی، محمدجعفر پاک سرشت، علی اکبر حسینی و حسین ایرانی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، (1372).
2. اهداف تعلیم و تربیت در اسلام؛ محمد بهشتی، علی نقی فقیهی، مهدی ابوجعفری، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، (1376).
این کتاب مشتمل بر دو بخش است، در بخش اول از مفهوم هدف، تقسیم بندی اهداف و مبانی تعیین اهداف و نوع طبقه بندی آنها سخن به میان آمده است و در پایان اهداف غایی از دیدگاه اسلام را مطرح کرده است و در بخش دوم با تمسک به منابع دینی اهداف واسطه ای (کلی) را در ارتباط انسان با خدا، با خود، با دیگران و با طبیعت بررسی کرده است.
3. درباب استعداد آدمی (گفتاری در فلسفه تعلیم و تربیت)؛ ایزرایل شفلر، ترجمه ی گروه علوم تربیتی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، (1377).
این کتاب رساله ای است درباره ی فلسفه تعلیم و تربیت و عمدتا با مفهوم استعداد سروکار دارد و با تبیینی از ماهیت آدمی آغاز می شود و به صورت تحلیلی به بازسازی آن می پردازد، سپس تفسیری را از سیاستگزاری که ناظر به تربیت مطلوب سیاستگذار است عرضه می کند، در پایان کتاب نقدی از مترجمین نیز بر کتاب ارائه می شود.
4. آراء دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن، جلد 1؛ محمد فتحعلی خانی، علیرضا فصیح زاده، و علی نقی فقیهی، تهران: سازمان سمت (1377).
این کتاب آراء تربیتی و مبانی متفکران مسلمانی چون جاحظ، ابن سحنون، فارابی، قابسی، اخوان الصفا، و ابن سینا را بررسی می کند.
5. آراء دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن، جلد 2؛ محمد بهشتی، مهدی ابوجعفری و علی نقی فقیهی، تهران: سازمان سمت (1379).
آراء تربیتی پنج تن از متفکران مسلمان و مبانی آن در این کتاب بررسی می شود، آراء تربیتی مسکویه، شیخ اشراق، خواجه نصیر و مولوی.
6. آراء دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن، جلد 3؛ بهروز رفیعی، (1381).
این کتاب، نخستین اثر تحقیقی مستقل فارسی درباره ی نگرش های تربیتی امام محمد غزالی (450505ه ق) است و در آن کوشش شده است، از راه توصیف و تحلیل و ترکیب، و گاه نقد و تطبیقِ نگرش های تربیتی غزالی، گوشه هایی از دیدگاه های تربیتی وی شناسانده شود.
7. آراء دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن، جلد 4؛ محمد بهشتی، علی نقی فقیهی و مهدی ابوجعفری، (1380).
مجموعه ی آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت، که با روش توصیفی و استنباط و تحلیل نگاشته شده است، رسالت های فوق را به عهده دارد و تاکنون چهارجلد از این مجموعه منتشر شده است. جلد چهارم مجموعه به اندیشه های تربیتیِ سعدی، ابن خلدون، علامه مجلسی، ملامهدی نراقی و ملااحمد نراقی اختصاص یافته است.
8. مجموعه مقالات تربیتی دینی؛ ترجمه ی شهاب الدین مشایخی راد، (1380).
این کتاب مجموعه 7 مقاله در زمینه تربیت دینی و تربیت اسلامی است که از زبانهای لاتین و عربی به فارسی برگردانده شده است، موضوعات این مقالات عبارتند از: اسلام و تعلیم و تربیت، دین و تعلیم و تربیت، مسائلی دینی در تعلیم و تربیت، تربیت دینی، فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی، ضرورت بحث درباره اهداف تربیت اسلامی و دین در مدارس.
9. سیره تربیتی پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)، جلد 1، (تربیت فرزند)؛ سیدعلی حسینی زاده، پژوهشکده حوزه و دانشگاه (1380).
این کتاب اولین کتاب در موضوع سیره ی تربیتی معصومان(ع) است که تا به حال منتشر شده و جلد اول از مجموعه ی چهارجلدی سیره تربیتی پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) است که به تربیت فرزند در سیره پرداخته است و مشتمل بر درآمد، کلیات و چهارفصل است که تربیت فرزند در سیره ی معصومین(ع) را در مراحل پیش از تولد، بدو تولد و پس از تولد بررسی می کند.
10. کتابشناسی توصیفی تحلیلی تعلیم و تربیت در اسلام (گزیده ی منابع عربی)؛ بهروز رفیعی، پژوهشکده حوزه و دانشگاه و مرکز مطالعات تربیت اسلامی (1381).
در این کتاب شناخت، به 110 عنوان کتاب از میان نزدیک به 365 کتابی که نگارنده در زمینه ی تربیت اسلامی به زبان عربی به دست آورده، پرداخته شده است. نگارنده معرفی هر شناسه را در دو بخش تنظیم و تحریر کرده است: در بخش نخست به تحلیل و گاه نقد کتاب شناختی هر شناسه پرداخته و در بخش دوم، از هریک چکیده ای باز پیش رو نهاده است.
ب) کتاب های آماده ی انتشار:
1. سیره تربیتی پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)، جلد 2، (تربیت دینی)؛ محمد داودی.
این طرح که جلد دوم از مجموعه ی سیره ی تربیتی پیامبر(ص) است، به مباحث تربیت دینی به صورت عام می پردازد که در دو بخش تربیت اعتقادی و تربیت عبادی و روشهای عام تربیت دینی در سیره معصومین ارائه می شود. در بخش روشها از سه روش عمده یعنی موعظه، ترغیب و ترهیب و روش امر و نهی و تذکر بحث می کند، در بخش تربیت اعتقادی نکته ها و قواعد آموزش توحید، نبوت، امامت و معاد را بررسی می کنند و در بخش تربیت عبادی مباحثی چون برنامه های آموزش نماز، روزه، قرآن، ذکر و دعا در سیره معصومین(ع) بررسی می شود.
2. سیره تربیتی پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)، جلد 4، (نگرشی بر آموزش با تأکید بر آموزش دینی)؛ سیدعلی حسینی زاده.
این کتاب چهارمین جلد از مجموعه کتب سیره ی تربیتی پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) می باشد که به آموزش در سیره ی معصومان(ع) اختصاص دارد و اصول، روشها، شیوه ها و آداب آموزشی را به ویژه در آموزش دینی بررسی می کند، همچنین مفهوم آموزش، اصول، روشها، شیوه ها و آداب را نیز در فصل جداگانه بررسی کرده است. در مقدمه نیز به اهمیت آموزش در سیره ی معصومان(ع) می پردازد.
3. روشهای آسیب زا در تربیت از دیدگاه اسلامی؛ محمدرضا قائمی مقدم.
این تحقیق با توجه به نبایدها و نواهی شارع در قلمرو روشهای تربیتی به بررسی روشهای آسیب زا در تربیت می پردازد که مشتمل بر سه بخش می باشد، در بخش اول به بررسی روشهایی چون نامگذاری نامناسب، القاب ناشایست، تبعیض ناروا، اکراه، اجبار و ... می پردازد. در بخش دوم به رابطه این روشها با همدیگر و چگونگی تأثیر آنها بر خودپنداره و منفی در متربی مورد بررسی قرار می دهد.
و در بخش سوم به برخی از علل و عوامل بکارگیری این روشها از سوی معلم و مربی اشاره می شود.
د) طرح های در دست اجرا:
1. روش های تربیت اسلامی؛ مجید طرقی.
این طرح بخش اول از طرح روش های تربیت اسلامی است که درصدد است با جمع آوری و استخراج گزاره های روش تربیتی در متون دینی به تحلیل و بررسی آنها پرداخته و روشهای تربیت اسلامی، قواعد و شیوه های کاربرد آن را در مراحل مختلف بررسی می کند و در پایان نیز نگاهی آسیب شناسانه به موقعیتهای کاربرد آن دارد.
2. سیره ی تربیتی پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)، جلد 3 (تربیت اخلاقی)؛ علی اکبر زهره کاشانی. این طرح جلد سوم از طرح سیره ی تربیتی پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) است که به بحث تربیت اخلاقی اختصاص دارد. نکته ی تمرکز این تحقیق روش های تربیت اخلاقی است و در آن رابطه ی تربیت اخلاقی و ارزش آفرینی را در سیره مورد توجه قرار می دهد. بعلاوه رهنمنودهای تربیتی برگرفته از سیره ی معصومان(ع) را نیز ارائه می دهد.
3. آسیب شناسی تربیت دینی در متون اسلامی؛ محمدعلی حاجی ده آبادی.
این پژوهش تلاشی است در جهت تبیین: معنا، مفهوم، اهمیت و ضرورت آسیب شناسی تربیت دینی با استفاده از منابع معتبر اسلامی.
استخراج، تبیین و تفسیر نشانگان آسیب پذیری تربیت دینی
ارائه فهرستی از علل و عوامل آسیب زا در تربیت دینی به همراه تبیین ماهیت آن عوامل، نحوه ی تأثیرگذاری، زمینه شکل گیری و رابطه این عوامل با هم.
ارائه راهکارهایی در راستای کاهش عوامل آسیب زا در تربیت دینی.
4. معجم تربیتی قرآن کریم؛ شهاب الدین مشایخی.
این طرح حاوی ارائه برداشتی موضوعی از آیات قرآن کریم است که براساس کلیدواژه های روش های تربیتی تنظیم شده است. در این طرح صرفا به بحث روشهای تربیتی پرداخته می شود که به صورت موضوعی تحت عناوین اصلی (که در برگیرنده روشهای کلی تربیتی در قرآن از قبیل روش الگویی، تشویق، تنبیه و .. می باشد) و عناوین فرعی که زیرمجموعه عناوین اصلی و روش های کلی هستند).
5. تربیت عقلی از دیدگاه اسلام؛ محمود نوذری و محمدرضا قائمی مقدم.
در متون دینی مفهوم و هدف ویژه ای برای عقل و عقل ورزی تعریف شده و آن این است که انسان از طریق عقل ورزی به شناخت حقایق جهان هستی (مبدأ، معاد، رابطه انسان با مبدأ و معاد) و شناخت خیر و شر و اعتقاد به خیر بودن احکام عبادی، اجتماعی و اخلاقی و پیروی از آنها نائل شود و می توان از آن به عقل ایمانی تعبیر کرد.
پرسشی که در اینجا مطرح می شود و این پژوهش درصدد است به آن پاسخ گوید این است که با نظر به این مفهوم و هدف خاص آن، آیا در متون اسلامی، مبانی آن تبیین شده و روشهایی برای رسیدن به آن ارائه شده است؟
6. نقش تربیتی معلم؛ محمد داودی.
این تحقیق درصدد است میزان و نحوه تأثیر معلم در تربیت دینی و اخلاق دانش آموزان و دانشجویان را بررسی کند و صلاحیتهای لازم را برای ایفای مطلوب نقش مذکور تبیین کند. همچنین موانع فراروی معلم و راهکارهای رفع آن موانع را نیز بررسی خواهد کرد. حاصل این تحقیق راهنمایی خواهد بود برای معلمان، مربیان و همه کسانی که در امر تربیت به فعالیت می پردازند.
7. مکتب ها و گرایش های تربیتی در اسلام؛ بهروز رفیعی.
این طرح در پی کندوکاو در نحله های فکری گوناگون است که از دیرباز تاکنون در حوزه اندیشه تربیتی مسلمانان پدید آمده است. در این طرح به شماری از گرایشهای عمده در اندیشه تربیتی جهان اسلام در گذشته و حال پرداخته می شود، از قبیل: تربیت از نگاه فقیهان، متکلمان، فیلسوفان، صوفیان، دانشمندان علوم تجربی، نقل گرایان و عقل گرایان.
8. روش شناسی تربیت اسلامی؛ بهروز رفیعی.
پژوهش حاضر در پی پاسخ به این پرسش است که روش شناسیِ عملیِ سازوار با پژوهش در تربیت اسلامی کدام است؟ مبانی روش شناسی تربیت اسلامی با مبانی روش شناسی علمی تربیت غربی چه تفاوتی دارد؟ عناصر و مؤلفه های روش شناسی علمی اسلامی کدامند؟ چگونه می توان روش شناسی اسلامی را در تربیت پژوهان پدید آورد؟ موانع و مشکلات بکارگیری روش شناسی تربیت اسلامی کدامند؟
9. آرای تربیتی دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن (فیض کاشانی)، محمد بهشتی. این پژوهش اندیشه های تربیتی فیض کاشانی را در قالب مبانی انسان شناختی، هستی شناختی و خداشناسی، اهداف، اصول و روشهای تربیتی، بررسی می کند و در پایان به نکات بدیع و ظریفِ تربیت اخلاقی از دیدگاه فیض می پردازد.
