خواجه طوسی و تمایز قیاس اقترانی و استثنایی

خواجه طوسی(ره) در بحث ازتمایز قیاس اقترانی و قیاس استثنایی از نوآوری ابن سینا در این مقام، تبعیت کرده و تمایز این دوقسم را از طریق ذکر و عدم ذکرصریح نتیجه یا نقیض آن درمقدمات تفسیر کرده است. وی درتمایز نوعی دانستن این دو قیاس،شرط دقت را رعایت کرده است; لذادر بحث از تحویل پذیری قضیه شرطی به حملی - که یکی از مبانی مهم تمایز دو قیاس است - نوآوری داشته و ازطریق تفصیل ساختار مادی و ساختارصوری، مساله را تحلیل کرده است.
بررسی تاریخی - تطبیقی هر دودیدگاه خواجه طوسی و طرح برخی ازملاحظات انتقادی و تکمیلی، مقصدنوشتار حاضراست. طرح روشن مساله واشاره به پیشینه تاریخی، زمینه را برای طرح دیدگاه خواجه بزرگوار فراهم می آورد ⁽¹⁾ . 1- طرح مساله:
تقسیم بندی قیاس به دو قسم اقترانی و استثنایی در همه آثارکلاسیک منطقی آمده است. این تقسیم بندی علی رغم اینکه درتمامی سطوح آموزشی منطق بیان می شود، به دلیل ابهامهای فراوان،اهمیت خود را نشان نداده است. اهمیت تقسیم قیاس به اقترانی و استثنایی،پس از صورتبندی فرگه از نظام منطق محمولات و منطق گزاره ها موردتوجه مورخان منطق و منطق دانان قرار گرفت. سؤالهای فراوانی وجوددارد که طرح آنها می تواند ابهامهای مربوط به تقسیم بندی را برطرف سازد. در این میان، سه سؤال نقش اساسی دارد:
یک - ملاک تقسیم قیاس به اقترانی و استثنایی چیست؟
دو - آیا تمایز این دو قیاس، تمایزنوعی غیر قابل تحویل به یکدیگر است یا تمایز صنفی است؟
سه - قیاس اقترانی و استثنایی به لحاظ بنیان منطقی چه نسبتی با هم دارند؟ آیا اقترانی بر استثنایی مبتنی است یا بر عکس و یاهیچکدام؟ 2- ملاحظه تاریخی:
قبل از پاسخ به سه سؤال مذکور، به یک نکته تاریخی بایداشاره کرد: بوعلی در اشارات، بر این نکته تصریح می کند که تقسیم بندی قیاس بر دو قسم اقترانی واستثنایی از تحقیقات خاص اوست:«القیاس علی ما حققناه نحن علی قسمین: اقترانی و استثنائی ⁽²⁾ » این ادعا به لحاظ تاریخی محتاج توضیح است; زیرا اگر چه بسیاری از مورخان منطق بر سهم پیشتازانه بوعلی در تحقیقات مربوط به قیاس شرطی و نوآوری او اشاره کرده اند ⁽³⁾ ، لکن آنچه بوعلی قیاس استثنایی می خواند، در آثارمنطقی ارسطو - ارغنون - به اجمال ودر آثار رواقیان، منطق رواقی ها، وشارحان یونانی ارسطو، بویژه کسانی چون اسکندر افرودیسی،بتفصیل آمده است. ⁽⁴⁾
اشکال مختلف قیاس اقترانی نیزدر آثار ارسطو و شارحان وی موردتحقیق قرار گرفته است و نقیصه مربوط به شکل چهارم اقترانی قرنها قبل از ابن سینا توسطجالینوس بر طرف شده است ⁽⁵⁾ .بنابراین، ادعای نو آوری بوعلی راچگونه می توان توجیه کرد؟ صحت ودقت ادعای بوعلی در نوشتار حاضر نشان داده می شود. 3- ملاک تمایز اقترانی واستثنایی
منطق دانان ارسطویی مآب، دودیدگاه عمده در تفسیر تمایز قیاس اقترانی و استثنایی دارند: دیدگاهی که پیش از ابن سینا رایج بوده است ودیدگاهی که به وسیله وی طرح وپس از او نضج یافت. دیدگاه سومی نیزوجود دارد که بر اساس تمایز منطق محمولات و منطق گزاره ها قابل ارائه است. بنابراین، در پاسخ به پرسش ازملاک تمایز قیاس اقترانی و استثنایی اجمالا به سه دیدگاه اشاره می شود ورای خواجه در این سه دیدگاه مورد بحث قرار می گیرد. 1-3) دیدگاه ارسطویی: حملی وشرطی
ارسطو قیاس را بر دو قسم حملی و شرطی تقسیم کرده و همان گونه که از تعبیر به دست می آید ملاک تمایز این دو قسم را، بر حملی و شرطی بودن مقدمات قیاس بنا نهاده است. اگردیدگاه ارسطو بر اصل مهم تحویل ناپذیری قیاس شرطی به اشکال حملی - که ارسطو بر آن تصریح کرده ⁽⁶⁾ و لکن مورد غفلت متاخران قرارگرفته است - بنا نهاده شود، دیدگاه دقیقی است که اهمیت دوگانگی نظام استنتاجی قیاس را توضیح می دهد.همان گونه که منطق تعریف و منطق حجت را بوعلی در اشارات به منزله دو سیستم و نظام منطقی تدوین کرده است ⁽⁷⁾ و همان گونه که فرگه منطق محمولات و منطق گزاره ای را به صورت دو نظام استنتاجی صورتبندی کرده است ⁽⁸⁾ ، قیاس حملی و شرطی ارسطویی را نیز می توان به منزله دو نظام استنتاج قیاس تلقی کرد.
دیدگاه ارسطو مورد قبول شارحان ومتاخران قرار گرفت. فارابی یکی ازمهمترین شارحان ارسطو در آثار منطقی خود بر همین روش رفته است. وی فصل هشتم کتاب انو لوطیقای اول را به بحث ازتعریف قیاس و تمایز قیاس حملی وقیاس شرطی اختصاص می دهد. به تعبیر فارابی، «قیاس یا حملی است یاشرطی. حملی آن است که از قضایای حملی تالیف گردد و شرطی قیاس مؤلف از مقدمات شرطی است ⁽⁹⁾ . وی در«رساله مختصر قیاس به روش متکلمان » بر همین سیاق سخن گفته واز قیاس حملی به قیاس جزمی تعبیر کرده است ⁽¹⁰⁾ .
ابن رشد نیز که غالبا به نوآوریهای بوعلی التفات ندارد و اساسا بابرداشتهای بوعلی از ارسطو موافق نیست، در تقسیم قیاس، به روش ارسطو سخن گفته و ملاحظه ای تکمیلی یا انتقادی بر آن نیاورده است ⁽¹¹⁾ .
بوعلی اساس دیدگاه ارسطویی راساده انگارانه و ناشی از حصر توجه منطق دانان به قیاس اقترانی حملی می داند. از نظر وی آنچه قیاس اقترانی شرطی نام دارد، در طبقه بندی ارسطویی قابل توجیه و تبیین نیست.چنین قیاسهایی از طرفی مؤلف ازمقدمات شرطی هستند و از طرف دیگرآنها را نمی توان در قیاس شرطی به اصطلاح ارسطویی - قیاس استثنایی -جای داد. به عنوان مثال، قیاس «هرعددی یا زوج است یا فرد و چهارعدد است » از نظر بوعلی دردیدگاه ارسطویی تفسیر روشنی ندارد:
«عامه منطق دانان از آنجا که به قیاسهای اقترانی حملی حصر توجه داشته اند، گمان کرده اند که قیاسهای شرطی (مؤلف از مقدمات شرطی) تنها قیاسهای استثنایی هستند ⁽¹²⁾ .» 2-3) دیدگاه سینوی : اقترانی واستثنایی
ابن سینا بر آن است که باید به جای تقسیم قیاس به حملی و شرطی،سخن از تقسیم قیاس به اقترانی واستثنایی به میان آورد. این تقسیم حاصر و دقیق، حاصل تحقیق خاص بوعلی است. قیاس اقترانی ممکن است از مقدمات صرفا حملی یا صرفا شرطی و یا مقدمات مختلط تالیف گردد.ملاکی که وی برای تمایز اقترانی واستثنایی ارائه می دهد، علی رغم قبول عام محل بحث و نظر است. ملاک بوعلی چنین است: «اقترانی قیاسی است که درآن، یکی از دو طرف نقیض که نتیجه درآن هست (یعنی نتیجه یا نقیض آن)به نحو صریح بیان نشده باشد بلکه نتیجه به صورت بالقوه (حدود نتیجه) درآن آمده باشد و استثنایی بر خلاف آن است. ⁽¹³⁾ »ملاک بوعلی نزد غالب منطق دانان مسلمان، اعم از منطق نگاران نه بخشی،دو بخشی و التقاطی و ترکیبی، و اعم ازمنتقدان بوعلی و شارحان وی، مقبول افتاده است.
خواجه نصیر الدین طوسی(ره)نیز در همه آثار منطقی خود قیاس رابر همین شیوه و بر اساس همین ملاک تقسیم کرده است: «قیاسات بسیطبر حسب قسمت نوعی دو قسم بود:اقترانی یا استثنایی. اقترانی آن بود که نتیجه یا نقیض آن هیچکدام بالفعل درقیاس مذکور نبود و استثنایی آن بود که نتیجه یا نقیض آن بالفعل در قیاس مذکوربود.» ⁽¹⁴⁾
تعبیر«بر حسب قسمت نوعی » دربیان خواجه، تعبیر بسیار مهمی است که به سؤال دوم یعنی چگونگی تمایز این دو قیاس مربوط است. این تعبیر در بیان بوعلی نیامده است. سخن خواجه در مقام بیان ملاک تمایز، البته دقیقا بیان بوعلی است.
دیدگاه بوعلی از چند جهت قابل بحث و نظر است: اولا، تشخیص نوع قیاس بر حسب ذکر نتیجه در مقدمات وعدم ذکر آن، مستلزم دور است. زیرانتیجه جزء قیاس نیست بلکه لازم آن وبیرون از آن است. قیاس صرفا مقدمات مؤلفه (مقدمات به علاوه هیات تالیفی)است. بنابراین، معلوم بودن اینکه فلان قضیه، نتیجه فلان قیاس است،در گرو معلوم بودن نوع تالیف قیاسی است. به عبارت دیگر،مادامی که نوع قیاس معلوم نباشد، چگونه می توان دانست که نتیجه قیاس چیست؟ در این صورت، اگرکسی ذکر و عدم ذکر نتیجه (یا نقیض آن)را ملاک تشخیص نوع قیاس بداند، در دورمحال خواهد افتاد چرا که تشخیص نوع قیاس منوط به تشخیص نتیجه است وتشخیص نتیجه منوط به تشخیص نوع قیاس است.
به عنوان مثال، بر حسب دیدگاه بوعلی، وقتی می توان قیاس زیر را اقترانی دانست که بدانیم نتیجه یا نقیض آن درمقدمات ذکر نشده است:
انسان ناطق است.
هر ناطقی مختار است.
انسان مختار است.
هیچکدام از نتیجه و نقیض آن به طوربالفعل و صریح در مقدمات نیامده است بلکه صرفا اجزای نتیجه (حدود) در آن آمده است لذا قیاس اقترانی است. امااگر کسی بپرسد چرا نتیجه قیاس یادشده جمله «انسان مختار است »می باشد؟ فقط می توان گفت اولا چون مقدمات به نحو اقترانی تالیف یافته اند، لذا اصغر و اکبرمعین است ونتیجه ثبوت مختار بر انسان است.بنابراین علم ما به نتیجه، محصول علم ما به اقترانی بودن تالیف مقدمات است وعلم ما به اقترانی بودن قیاس، محصول علم به نتیجه است و این دور صریح،محال است.
ثانیا این ملاک، تقسیم نوعی دانستن طبقه بندی قیاس به اقترانی و استثنایی رامخدوش می کند. خواجه طوسی(ره) به تصریح، این دو قسم قیاس را قسمت نوعی می داند و حق هم همین است; ولکن بر اساس ملاک بوعلی، قسمت نوعی مخدوش می گردد. زیرا اگر دو قیاس زیر رادر نظر بگیریم، بر مبنای خواجه طوسی در مساله تحویل پذیری شرطی به لحاظ ساختار مادی برحملی، منطبق بر هم هستند ⁽¹⁵⁾ ، درحالی که یکی بر اساس ملاک بوعلی اقترانی است و دیگری استثنایی.بنابراین اقترانی و استثنایی بر حسب ملاک بوعلی قابل تحویل به هم هستند و قسمت نوعی نیست:
قیاس (1)
اگر آفتاب برآید، روز هست.
اگر روز هست، کلاس دایراست.
اگر آفتاب برآید، کلاس دایراست.
قیاس (2)
برآمدن آفتاب، مستلزم بودن روزاست.
بودن روز، مستلزم دایر بودن کلاس است.
بر آمدن آفتاب، مستلزم دایر بودن کلاس است.
در مبحث آتی به تحویل پذیری استثنایی و اقترانی خواهیم پرداخت.
ثالثا، بیان ابن سینا اهمیت تقسیم بندی قیاس به اقترانی و استثنایی را - کما هو حقه - نشان نمی دهد. به عبارت دیگر، غرض صناعی که تقسیم بندی یاد شده ناظر به آن است، در دیدگاه ابن سینا مورد توجه واقع نشده است; لذاصرفا با استناد به بیان وی، کمیت تقسیم بندی قیاس به اقترانی و استثنایی روشن نمی گردد.
رابعا، تقسیم بندی سینوی نیزمانند تقسیم بندی ارسطویی، ازحیث حاصر بودن قابل انتقاداست. شکل سنتی انتقاد از جامع ومانع بودن تقسیم بندی سینوی (وهمچنین ارسطویی)، قیاس مساوات است. کسانی چون فخر رازی، خواجه طوسی و کاتبی در این مورد، بتفصیل سخن گفته اند ⁽¹⁶⁾ . انتقادی که در اینجامورد بحث قرار می دهیم، به نمونه خاصی توجه دارد که کمتر موردتوجه منطق دانان سنتی واقع شده است:
آنچه نزد منطق دانان جدید، صورت برهان تعدی ترکیبهای شرطی نامیده می شود، ( PطQ,Q ط Rأ P ط R) نزد ابن سینا نیز مطرح است. قیاس زیرنمونه ای از آن است:
اگر امروز شنبه باشد آنگاه فردایکشنبه است.
اگر فردا یکشنبه باشد آنگاه فردادوشنبه است.
اگر امروز شنبه باشد آنگاه پس فردادوشنبه است.
متقدمان این قیاس را شرطی می دانستند ولکن بوعلی و پیروان وی، آن را اقترانی شرطی مؤلف از دو متصله که حد اوسط جزء تام در هر دومقدمه است، دانستند زیرا نتیجه این قیاس و نه نقیض آن، به نحو صریح وبالفعل در مقدمات مذکور نیست. اماهمان گونه که ابوالعباس لوکری،شاگرد بهمنیار بن مرزبان - شاگردبوعلی - در بیان الحق تحقیق کرده است، این قیاس، قیاس مرکب استثنایی است و اقتران حدود در خصوص آن منتفی است.
لوکری گوید: «قیاسی که متاخران(پیرون بوعلی)، آن را(اقترانی)شرطی دانسته اند، در اقسام قیاس استثنایی قرار دارد، تلقی متاخران باطل است، زیرا آن قیاس مرکب استثنایی است; مانند «اگر آفتاب بر آید آنگاه روزاست و اگر روز باشد آنگاه اعشی دیده می شود... ⁽¹⁷⁾ » 3-3) دیدگاه مختار: منطق جملات و منطق محمولات
آنچه به عنوان ملاک تمایز ارائه می شود، باید دارای خصوصیات زیرباشد: مفسر همه تمایز، مبین تمایزنوعی، غیر متداخل، ناظر به اغراض صناعی و حاصر. برای وصول به چنین ملاکی به مقایسه دو قسم قیاس مورد بحث از حیث نحوه انتقالات ذهنی می پردازیم. هر قیاس فکر است وفکر انتقال ذهنی است از معلومات پیشین به معلوم جدید. ذهن از حیث انتقالات ازتنوع برخوردار است. به عنوان مثال،انتقالی که تعریف خوانده می شود، اساسابا انتقالی که استنتاج نام دارد، متفاوت است; به گونه ای که می توان بر اساس تفاوت گوهری آن دو، نظام مستقل منطق تعریف و منطق حجت را بنا نهاد. بنایی که نوآوری آن را مرهون نبوغ بوعلی سینا هستیم.
آیا می توان گفت: ذهن در قیاس اقترانی و قیاس استثنایی، دو گونه انتقال متمایز از هم دارد به گونه ای که از طریق آن بتوان تفاوت قیاس اقترانی و استثنایی را بر نحوه تالیف مقدمات نشان داد؟ این سؤال ازنظر تاریخی مهم است و یکی ازتفاوتهای عمده منطق ارسطویی ومنطق جدید به آن بر می گردد. واقع آن است که دو قیاس اقترانی واستثنایی به لحاظ کیفیت تالیف ومکانیسم انتقال ذهنی تفاوت گوهری دارند. در قیاس استثنایی جملات ازآن حیث که جمله اند و بدون تحلیل به عقدین تالیف می شوند، در حالی که قیاس اقترانی، اقتران حدود است که از انحلال قضیه به عقد و عقدالحل به دست می آید. بر این اساس قیاس استثنایی ساده تر از قیاس اقترانی است زیرا قیاس اقترانی مبتنی بر دوعملکرد ذهنی است: 1- انحلال مقدمتین به عقد الوضع و عقدالحل که حاصل آن به دست آمدن حدود است.2- تالیف دو حد غیر مکرر که حاصل آن به دست آمدن نتیجه(ثبوت حد اکبر بر حد اصغر) است.بنابراین ساختار صوری قیاس اقترانی و قیاس استنتاجی بالکل متفاوت است.
این بیان، با بیان منطق دانان جدیددر تمایز منطق جمله ها و منطق محمولات، منطبق است. قیاس اقترانی در واقع بخشی از منطق محمولات منطق جدید است، همان گونه که قیاس استثنایی بخشی از منطق جملات منطق جدید است.بخش بندی منطق به منطق جمله ها ومحمولها و نشان دادن مرز دقیق و کشف ارتباط بین آنها با یکدیگر و نیز به قاعده در آوردن آنها از گوتلوب فرگه fregeGottlob (1848-1925م) منطق دان آلمانی و پایه گذار منطق جدید است.مؤلف «درآمدی بر منطق جدید به تمایز، منطق جملات و منطق محمولات را چنین تقریر کرده است:
ساختمانهای استنتاجی را دو گروه می کنیم: استنتاجهایی که برای یافتن نمونه های آنها به کوچکترین بخش درزبان یعنی جمله نیاز داریم، واستنتاجهایی که برای یافتن نمونه های آنهابه بخشهای کوچکتر از جمله هم نیازداریم. به این اعتبار منطق را هم دو بخش می کنیم; منطق جمله ها و منطق محمولها ⁽¹⁸⁾ .»
تمایز قیاس استثنایی و اقترانی براساس ساختار صوری آنها و کیفیت انتقال ذهنی اولا تمایز نوعی آنها را نشان داده،دوگانگی نظام استنتاجی قیاس راتبیین می کند. ثانیا این تمایز، غرض صناعی تقسیم بندی را هم نشان می دهد(دوگانگی منطق محمولات و منطق جمله ها) ثالثا ابتنای قیاس اقترانی بر استثنایی را نیز توضیح می دهد ⁽¹⁹⁾ .
رابعا حاصر بودن تقسیم بندی را نیزتامین می کند. هیچ قیاس منطقی بیرون از دو قسم قیاس مبتنی برانحلال مقدمات به عقدین و غیر آن نیست.
بررسی دقیق آثار منطقی تدوین شده توسط مسلمانان نشان می دهد که آنها به چنین تمایزی وقوف داشته اند ودوگانگی اقترانی و استثنایی را مورد توجه و تاکید قرار داده اند; همان گونه که ارسطوتصریح می کند، «در اینجا باید تا این حدروشن شده باشد که ممکن نیست این استنتاجها [ی شرطی] را به شکلها[ی اقترانی] تحویل کرد ⁽²⁰⁾ . » تصریح خواجه رانیز مبنی بر اینکه قسمت بر حسب نوع است قبلا گزارش کردیم. اینهاحکایت از تفاوت گوهری قیاس اقترانی و استثنایی از حیث ساختارصوری دارد. شیخ الرئیس در برهان شفا وجه خاصی برای تقسیم بندی استنتاج به قیاس اقترانی، استثنایی،استقرا و تمثیل دارد که منطقا برتمایز ساختاری این دو قیاس مبتنی است.
«امری که تصدیق آن، بالقوه تصدیق امر دیگری(نتیجه) است یاملزوم آن(نتیجه) است یا معاند آن ویا کلی است که شامل بر آن است و یا جزئی است که مندرج در آن است و یا جزئی است که در عرض آن است و هر گاه ملزوم بالفعل دانسته شود، این علم بالفعل، در عین حال بالقوه علم به لازم خود نیز هست و این در قیاس استثنایی مؤلف از شرطیات متصله است و هر گاه معاند بالفعل دانسته شود، این علم در عین حال به طور ضمنی (بالقوه) علم به معاندت نیز هست یا به نحوی که ازوضع اولی، رفع دومی دانسته می شود و یا از رفع اولی وضع دومی. این در قیاس استثنایی مؤلف از شرطیات منفصله است و هر گاه نسبت به امر کلی بر حکم ایجابی و یا سلبی آن علم داشته باشیم، این علم در عین حال به نحوضمنی، علم به جزئی مندرج در آن نیزهست و این در قیاس [اقترانی] است و... ⁽²¹⁾ .»
البته این سخن بوعلی بر اساس اینکه مراد از استلزام، استلزام درصدق باشد، مبتنی بر ادعای توجه آنها بر تمایز ساختاری دو قسم قیاس است. در خصوص تمایز دو قسم قیاس بر مبنای دیدگاه ارسطوئیان(حملی و شرطی) نیز می توان برحسب تفسیر خاصی از تمایزحملی و شرطی و تحویل ناپذیری آن دو، ادعای یاد شده را طرح کرد. البته این ادعا با تاریخ اندیشه های منطقی نزد پیروان ارسطو سازگارنیست.
پی نوشتها:
1) طرح این مساله را مرهون دروس شرح اشارات استاد دکتر احد فرامرز قراملکی هستم.
2) ابن سینا: الاشارات و التنبیهات، تصحیح محمود شهابی، دانشگاه تهران، 1339، ص 47
3) از جمله نیکلا رشر مورخ منطق مسلمین درمقاله، ابن سینا و منطق قضیه های شرطی;
Nicholas Rescher. Avicenna on thelogic of conditional propositions, Notrepam journalof formal logic, vol Iv, No,l, 1963, pp. 49_58
4) از جمله مراجعه کنید به:
_ B. Mates. Stoic logic, university ofcalifornia publications in philosophy,vol, 26, 1953.
_ I.M. Bochenski, A History of formallogic, tr. by I. Thomas. Notre DamIndian,1961.
_ W. Kneal & M. Kneal. ThePerelopment of logic, clarendon press,on forol, 1984
- اثره ای - محمدعلی: مقایسه بعضی اقسام قیاس در منطق اسلامی و منطق رواقی، معارف،مرداد - آبان 1367، ص 57-68
5) درباره گزارش تاریخی در خصوص شکل چهارم بنگرید به: احد فرامرز قراملکی: منطق(2)، دانشگاه پیام نور، 1374، ص 86-87
6) ارسطو: المنطق، حققه و قدم له عبدالرحمن بدوی، دارالقلم، بیروت، 1980م، الجزءالاول،ص 240
7) درباره گزارش تاریخی در این خصوص مراجعه شود به : احد فرامرز قراملکی:«الاشارات، و التنبیهات سر آغاز منطق دوبخشی »، آینه پژوهش، ش 24، ص 38-45
8) موحد - ضیاء: در آمدی بر منطق جدید،تهران، 1373، ص 12
9) فارابی: المنطقیات، النصوص المنطقیة،حققها و قدم لها محمدتقی دانش پژوه، منشورات مکتبة آیة ا.. العظمی المرعشی النجفی، قم،1408، المجلدالاول، ص 124-125
10) همان منبع، ص 166
11) ابن رشد: تلخیص القیاس لارسطو، حققه وعلق علیه و قدم له الدکتور عبدالرحمن بدوی،1408 ه ، ص 102-105
12) ابن سینا: الاشارات، ص 48
13) همان منبع، ص 47
14) انوار سیدعبدالله: تعلیقه بر اساس الاقتباس خواجه طوسی، 1. متن اساس الاقتباس، نشرمرکز، بی تا، ص 142
15) طوسی - خواجه نصیر الدین:شرح الاشارات آرمان، تهران، 1407، ج 1،ص 114
16) همان منبع، ص 237-239; المنصص فی شرح الملخص، بخش منطق، قسم دوم، تصحیح رحیم اوغلی، به راهنمایی احد فرامرز قراملکی،کرج، 1375
17) لوکری - ابوالعباس: بیان الحق بضمان الصدق، بخش منطق، دانشکده الهیات دانشگاه تهران، ج 2، ص 400
18) موحد - ضیاء : همان منبع، ص 212)
19) ابتنای قیاس اقترانی بر استثنایی (برخلاف روش متداول نزد منطق دانان پیروارسطو) از چند حیث قابل بحث است: 1- ابتنای منطقی 2- ابتنای معرفت شناختی 3- تقدم تعلیمی این مساله موضوع جستار مستقلی است که در سلسله مباحث آرای منطقی خواجه طوسی ارائه خواهد شد. (ان شاءا.. تعالی) ضیاءموحد در مقاله نظریه قیاسهای شرطی ابن سینا»،معارف سال 1374 شماره اول ص 3-10 در این باب سخن گفته است.
20) Priori Analytics, 5 a35_50b1
21) ابن سینا: الشفا، المنطق (5) البرهان،تحقیق الدکتور ابوالعلاء عفیفی، القاهرة،1375ه ق، ص 60