گروه جغرافیای ممالک اسلامی
وضعیت طبیعی
کشور ترکمنستان در جنوب غربی آسیای مرکزی واقع است و همسایگان آن در شمال قزاقستان، در شمال شرقی ازبکستان، در جنوب شرقی افغانستان، و در جنوب، ایران است.و از غرب به دریای خزر محدود می شود.
این سرزمین بین مدارهای 35 تا 43 درجه عرض شمالی و 53 تا 66 درجه طول شرقی قرار گرفته است. مساحت آن 448100 کیلومتر مربع و گستردگی آن در امتداد یک خطراست از شمال به جنوب 650 کیلومتر (402 مایل) و از غرب به شرق - از دریای خزر تادره آمودریا 1100 کیلومتر (684 مایل) است.
ترکمنستان در مسافتی به طول 900 کیلومتر با استانهای خراسان و مازندران ایران هم مرز و مرتبط است. این ارتباط از طریق ترکمن صحرا، رود اترک و کوههای هزار مسجد(کپه داغ) برقرار می شود.
بخش اعظم خاک این جمهوری - حدود 80 درصد - را بیابانی پوشانیده که به قره قوم(شن سیاه) یا بیابان غز شهرت دارد. مساحت این بیابان حدود 350 هزار کیلومتر مربع است و از شوره زارها، زمینهای گلی مرده و شنهای روان تشکیل می شود. شمال این بیابان رارود جیحون و جنوب آن را کوههای هزار مسجد محدود کرده اند.
کوههای هزار مسجد - با امتداد شمال غربی، جنوب شرقی - که ادامه رشته کوههای شمال خراسان است، همراه با کوههای پاراپامیر، رودخانه های عمده ترکمنستان مانندجیحون، تجن و مرغاب را تغذیه می کند و دره های آن را مستعد کشاورزی می سازد.استقرار بسیاری از آبادیهای کشور در دامنه این کوهها و حواشی رودخانه ها ناشی از وجودهمین شرایط مناسب است.
خلیج قره بغاز در شمار غرب ترکمنستان قرار دارد و به عنوان قسمتی از دریای خزرنقش حوضه آبخیز طبیعی را برعهده دارد که باعث کاهش آب دریای خزر و رسوب نمک درسواحل آن می شود (نقشه شماره 1).
اقلیم ترکمنستان خشک و نیمه بیابانی است، تنها در نقاط مرتفع جنوبی از خشکی هواکاسته می شود و رطوبت آن افزایش می یابد. تابستانهای این سرزمین طولانی مدت و گرم است و حداکثر درجه حرارت تا 50 درجه سانتیگراد نیز می رسد. در حالی که زمستانهاکوتاه و سرد است و درجه برودت هوا در برخی شبها تا 25 درجه سانتیگراد زیر صفر کاهش می یابد.
به دلیل حاکم بودن شرایط نامساعد جغرافیایی، میزان بارندگی سالانه این سرزمین بسیار ناچیز است. نواحی مرتفع جنوبی با متوسط 300 میلیمتر بارش سالانه، بیشترین میزان نزولات جوی را دارند، متوسط بارندگی سالانه نواحی بیابانی 80 میلی متر است.
وجود شرایط نامناسب اقلیمی سبب شده است که پوشش گیاهی در اغلب نقاطترکمنستان ناچیز و استپی باشد. نواحی جنوبی که مرتفع است و شرایط آب و هوایی مساعدتر دارد، درختان و درختچه ها جایگزین بوته ها می شوند.
رودخانه های ترکمنستان نقش حیاتی در تامین آب مورد نیاز سکنه آن دارند، این رودها به ترتیب اهمیت عبارتند از:
آمودریا: رودخانه ای دایمی است که در شرق ترکمنستان جاری است و تقریبا مرزمشترک بین ازبکستان و ترکمنستان را تشکیل می دهد. این رود از کوههای پامیر سرچشمه می گیرد و به سوی شمال غرب سرازیر می شود و پس از عبور از حاشیه صحرای قره قوم وشهر چهارجو با دلتایی به طور 145 کیلومتر (90 مایل) به دریاچه آرال می ریزد. برخی ازمورخان و جغرافیدانان معتقدند که در گذشته آمودریا به دریای مازندران می ریخته است.طول آمودریا 2492 کیلومتر (1550 مایل) است و عرض آن در برخی جاها به 3 کیلومترمی رسد. (1)
در سال 1956 میلادی آمودریا توسط کانالی به طول 412 کیلومتر (256 مایل) به رودمرغاب متصل شد. در اواخر سال 1959 میلادی; کانال تا رود تجن و سپس تا125کیلومتری (78 مایلی) شمال غربی عشق آباد امتداد یافت. در حال حاضر این کانال به سوی غرب ترکمنستان توسعه یافته و طول آن 1100 کیلومتر (684 مایل) است; (2) وبخش عمده ای از زمینهای زیرکشت پنبه را آبیاری می کند. (3) (عکس شماره 1).
رود آمودریا (جیحون) از نظر ماهیگیری غنی و در فصولی از سال قابل کشتیرانی است.
مرغاب یا مرو رود، از کوههای افغانستان سرچشمه می گیرد، مسیر ابتدایی آن به موازات جیحون و از شرق به غرب است، پس از طی مسافتی رودخانه جهت شمالی می یابد وسرانجام در ریگزارهای قره قوم ناپدید می شود.
رود تجن این رودخانه از به هم پیوستن دو رود هریرود و کشف رود به وجود می آید.هریرود که از کوههای مرکزی افغانستان سرچشمه می گیرد، ابتدا در جهت شرق و سپس درجهت شمال جریان می یابد ومرز مشترک ایران و افغانستان را تشکیل می دهد. در ادامه جریان هریرود به سوی شمال، کشف رود که از کوههای هزارمسجد خراسان سرچشمه می گیرد به آن می پیوندد. از محل تلاقی دو رود به بعد این رودخانه نام تجن می گیرد و پس از طی مسافتی وارد ترکمنستان می شود و در ریگزارهای آن فرو می رود. با توجه به کاهش آب هریرود، به علت بهره برداری در افغانستان، و در نتیجه کاهش آب رودخانه تجن و براساس قرارداد جدیدی که بین ایران و ترکمنستان منعقد شده بیش از 90 درصد آب تجن به وسیله کانالهای جدید الاحداث در ناحیه سرخس مورد استفاده قرار می گیرد.
وضعیت اجتماعی
تاریخ: عقیده بر این است که سابقه سکونت انسان در ترکمنستان به ماقبل تاریخ می رسداین کشور قبل از قرن پنجم جزء قلمرو امپراتوری ایران بود. با هجوم اقوام ترک به ناحیه،نفوذ فرهنگی آنان آغاز شد. مسلمانان در اواسط قرن هفتم خراسان را فتح کردند و شهر مرو،واقع در جنوب شرقی ترکمنستان را به پایتختی برگزیدند.
در قرن دهم میلادی گروهی از قبایل اغوز وارد منطقه شدند و عده ای از آنها به اسلام گرویدند، این گروه «ترکمن » نامیده شدند.
پس از حمله مغول ترکمنستان بین جوجی جغتای و هلاکو تقسیم شد، از قرن پانزدهم تاهفدهم میلادی نواحی جنوبی ترکمنستان تحت تسلط حکومت صفویه و شمال آن تحت حکومت خانهای ازبک، خیوه و بخارا بود - حملات مکرر حکومتهای شمالی به نواحی جنوبی سبب شد که شاه عباس برای حفظ آرامش ناحیه تعدادی از کردها - تقریبا پانزده هزارنفر - را در دامنه کوههای کپه داغ اسکان دهد. در اوایل قرن هیجدهم میلادی نادرشاه پس ازآن که چند بار ازبکها را سرکوب کرد، ترکمنستان را به تصرف خود درآورد. در حد فاصل نیمه دوم قرن هیجدهم تا نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی ایلات ترکمن گاهی از والی خراسان وزمانی از خان خیوه فرمانبرداری می کردند، تا این که روسها خانات آسیای میانه راخراجگزار خود کرده و برای تصرف ترکمنستان جنگ علیه ترکمنها را در سال 1877 میلادی شروع کردند و سرانجام در سال 1882 میلادی ترکمنستان را اشغال کردند.
پس از انقلاب کمونیستی، در سال 1918 میلادی جمهوری خودمختار شوروی سوسیالیستی ترکمنستان تشکیل شد که ترکمنستان نیز بخشی از این جمهوری بود. در سال 1924 میلادی جمهوری ترکمنستان اعلام موجودیت کرد و سرانجام در 26 اکتبر سال 1991میلادی پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، ترکمنستان نیز استقلال خود را به دست آورد.
در حال حاضر حکومت این سرزمین جمهوری است و رئیس جمهور آن صفرمرادنیازاف است. پارلمان ترکمنستان دارای 175 نماینده است که برای مدت 5 سال انتخاب می شوند. (4)
جمعیت: سطح وسیعی از سرزمین ترکمنستان به دلیل شرایط نامساعد طبیعی خالی ازسکنه است فقط حواشی رودخانه ها و کوهپایه های جنوبی که شرایط مساعد برای کشاورزی و دامداری در آنها فراهم است از قدیم الایام مورد توجه مردم بوده و محل تجمع جمعیت شده است. به همین دلیل تراکم نسبی جمعیت نیز پایین و اندک است (جدول شماره 1).
جدول شماره 1 - جمعیت ترکمنستان و تراکم نسبی آن در سالهای 1991-1926
سال- (5) 1926-1959-1970-1979- (6) 1981- (7) 1984- (8) 1990-1991-
جمعیت-975599-1516375-2158880-2764784-2909000-3118000-3714100-3809100
تراکم نسبی -2/2-4/3-8/4-2/6-5/6-7-3/8-5/8
از لحاظ پراکندگی جمعیت، چون بیشتر ترکمنها زندگی خود را از راه پرورش دام وکشاورزی می گذرانند، بنابراین بیشتر آنها در روستاها سکونت دارند. (جدول شماره 2).
جدول شماره 2 - توزیع جمعیت روستایی و شهری در ترکمنستان (به درصد)
سال - 1959- 1970- 1975-1980- (9) 1985 -1990
جمعیت روستایی -54-52-51-52-53-6/54
جمعیت شهری -46-48-49-48-47-4/45
از لحاظ توزیع سنی جمعیت، در سال 1989، افراد زیر 15 سال، 5/4 درصد جمعیت افراد بین 15 تا 64 سال، 5/55 درصد جمعیت و افراد بالاتر از 65 سال، 7/3 درصدجمعیت را تشکیل می دادند. (10)
در سال 1979 در برابر هر100 زن، 7/96 نفر مرد در ترکمنستان می زیستند. این نسبت مردان به زنان در سال 1989 به رقم 1/97 نفر افزایش یافته است. (11) ارقام فوق مبین فزونی تعداد زنان بر مردان می باشد. همچنین متوسط طول عمر زنان این سرزمین 7/69سال است که از متوسط طول عمر مردان، 9/62 سال، بیشتر است. (12)
در سال 1990 میزان تولد در ترکمنستان 35 در هزار و میزان مرگ و میر 7/7 در هزاربوده است (جدول شماره 3).
جدول شماره 3 - میزان موالید ترکمنستان در سالهای 1990-1940
سال -1940- 1960- (13) 1970- (14) 1990
میزان موالید(در هزار نفر)-9/36-4/42-2/35-35
با توجه به نرخ زاد و ولد، مرگ و میر و رشد طبیعی جمعیت که در دهه 89-1979 رقم 5/24 در هزار و در سال 1990; رقم 3/27 در هزار بوده، جمیعت شناسان پیش بینی می کنندکه مدت زمان لازم برای دو برابر شدن جمعیت ترکمنستان، 25 سال می باشد. (15)
همچنین جمعیت شناسان با توجه به روند کنونی رشد جمعیت، برآوردی از جمعیت این کشور را در سالهای آینده ارائه داده اند (جدول شماره 4).
جدول شماره 3 - پیش بینی جمعیت ترکمنستان در سالهای آینده (16)
سال -1995-2000-2005-2010
-جمعیت -4144000-4741000-5626000-6206000
بخش عمده جمعیت ترکمنستان را ترکمنها تشکیل می دهند، به طوری که در سال 1979،3/93 درصد ترکمنها در این کشور ساکن بوده اند. در سال 1991، 72 درصد جمعیت ترکمنستان را ترکمن و 28 درصد بقیه را اقوام روس، ازبک، قزاق، تاتار و اوکراینی تشکیل می دادند که اکثریت آنها در شهرها ساکنند و در میان آنها، روسها بزرگترین گروه قومی هستند.
زبان: زبان رسمی مردم ترکمنستان، ترکمنی است و مردم با زبان روسی نیز آشنایی دارند و تا زمان استقلال این کشور در مراکز اداری، آموزشی و مانند آنها به زبان روسی تکلم می شد. قرار است طی 2-3 سال آینده آموزش زبان انگلیسی در کنار زبان ترکمنی وروسی در مدارس شروع شود.
خط: تا قبل از سال 1930 میلادی خط مردم ترکمنستان عربی بود، در این سال خطلاتین جایگزین خط عربی شد که تا سال 1940 میلادی خط رسمی مردم بود. از این سال تازمان استقلال ترکمنستان خط سیریلیک خط مردم این سرزمین بود. پس از استقلال، تصمیم گرفته شد که مجددا خط لاتین خط رسمی کشور گردد.
مذهب: مردم ترکمنستان مسلمان سنی مذهب بوده و پیرو مکتب حنفی می باشند. ازابتدای ورود اسلام به این سرزمین، ترکمنها با عشق و علاقه آن را پذیرفته و از ارزشهای اسلامی تحت شرایط مختلف پاسداری کرده اند، به طوری که حتی اقدامات متعدد و متفاوت حکومتهای تزاری و نظام سوسیالیستی نتوانست آنان را از هویت اسلامیشان جدا کند. مسلمانان ترکمنستان طی هفتاد سال حکومت کمونیستی دوران سختی را پشت سر گذاشتند،اما پس از تحولاتی که پیش آمد، اسلام بار دیگر زنده شد و اماکن مذهبی مسلمانان بازسازی و نوسازی شد. به گفته حاج ایشان قلی مجید اوغلی امام جمعه مسجد الاقصی ی عشق آباد، طی دو سال گذشته بیش از یکصد مسجد در ترکمنستان ساخته شده که از این تعداد 6 مسجد در عشق آباد بنا نهاده شده است. (17) از جمله مساجد ترکمنستان می توان از مسجد طلعتان بابا و مسجد خواجه یوسف همدانی نام برد.
در کنار مسلمانان که تشکیل دهنده اکثریت جمعیت ترکمنستان هستند، طرفداران سایرمذاهب نیز بخشی از جمعیت این کشور را تشکیل می دهند. (جدول شماره 5)
جدول شماره 5 - درصد جمعیت مسلمان و غیر مسلمان ترکمنستان در سالهای 1979-1926 (18)
سال-1926-1939-1959-1970-1979
-مسلمان -93-81-76-81-84
غیرمسلمان -7-2419-19-16
آموزش: دوره آموزش عمومی در ترکمنستان دولتی و اجباری و مدت آن 10 سال است.کودکان پس از طی دوره شش ساله مهد کودک و دوره یکساله آمادگی، در هفت سالگی وارد مدرسه می شوند، چهار سال اول دوره ابتدایی است و دانش آموزان پس از گذراندن چهار ساله دوم و موفقیت در امتحان ورودی به کلاسهای نهم و دهم راه می یابند و پس ازآن می توانند وارد دانشگاه شوند. هر سال تحصیلی متشکل از چهار نیم ترم است و هرمدرسه در تمام مقاطع تحصیلی فعالیت می کند. قرار است از سال آینده دوره آموزش عمومی به نه سال تقلیل یابد. (19)
در سال 84-1983 تعداد 1900 مدرسه با 800 هزار دانش آموز مشغول فعالیت بوده اند. (20) در مقطع آموزش عالی، دانشسرای تربیت معلم عشق آباد اولین مرکزی بود که در سال 1931 میلادی در شهر عشق آباد شروع به کار کرد. دانشگاه عشق آباد که بعدها دانشگاه مختوم قلی نام نهاده شد، در سال 1973 میلادی تاسیس شده است. در سال 84-1983، مجموعا هشت مؤسسه آموزش عالی در این کشور فعالیت داشتند که تعداد 39400 نفردانشجو در آنها به تحصیل مشغول بودند. این مراکز آموزشی در شهرهای عشق آباد(دانشگاه مختوم قلی و هفت دانشکده مستقل دیگر) و چهارجو قرار دارند. در شهرهای مروو نبیت داغ شعبه هایی از دانشکده های عشق آباد فعالیت می کنند.
بهداشت و درمان: امور درمانی و بهداشتی و در پاره ای موارد تحویل دارو، در این جمهوری رایگان است. یک دانشکده پزشکی با ظرفیت پذیرش سالانه 650 دانشجو و 5هنرستان پزشکی با ظرفیت پذیرش 200 دانشجو در سال، تامین کننده کادر متخصص پزشکی و درمانی هستند.
در این کشور تعداد 13763 پزشک و دندانپزشک و تعداد 40606نفر کادر درمانی پایین تر از پزشک مشغول به کارند که به ازای هر 10 هزارنفر جمعیت تعداد 1/36نفرپزشک و دندانپزشک و 106 نفر کادر پزشکی غیرپزشک وجود دارد همچنین تعداد 4336تخت بیمارستانی در ترکمنستان موجود است که به هر 10 هزار نفر جمعیت تعداد 8/113تخت بیمارستانی تعلق می گیرد. (21)
حمل و نقل و ارتباطات:به دلیل تمرکز شهرها و روستاها در سواحل رودها و دامنه کوههامسیر خطوط ارتباطی کشور نیز در همین نقاط طرح زیری شده اند. مسیر خط آهن ترکمنستان از شهر کراسنوودسک در غرب کشور تا شهر چهارجو در جهت جنوب و جنوب شرقی امتداد یافته و از آنجا شاخه ای به سوی کشور ازبکستان و شاخه ای به سوی شمال ترکمنستان کشیده شده است. از شهر مرو نیز راه آهنی به سوی کشور افغانستان امتداد یافته است.
برطبق توافق دو کشور ایران و ترکمنستان در زمینه احداث راه آهن و راه اسفالته سرخس به مرو، عملیات مقدماتی این طرح آغاز شده که با اتمام آن ضمن احیای مجدد جاده ابریشم، ترکمنستان از طریق ایران به آبهای آزاد دسترسی می یابد.
مطبوعات ترکمنستان دولتی هستند، برخی به زبان روسی و تعدادی به زبان ترکمنی منتشر می شوند. نخستین روزنامه ترکمن زبان به نام «ترکمانیا» در سال 1920 میلادی منتشر شد. در حال حاضر پانزده نشریه در این جمهوری منتشر می شود.
در ترکمنستان یک فرستنده رادیویی و سه کانال تلویزیونی فعالیت می کنند. مدتی است که بخشی از برنامه های تلویزیون ترکیه از طریق ماهواره از کانال سوم پخش می شود.
تقسیمات کشوری: ترکمنستان 5 استان دارد، استان بالکان به مرکزیت شهر بنیت داغ;استان تاشائوز به مرکزیت شهر تاشائوز; استان چهارجو (کنارآب) به مرکزیت شهر چهارجو;استان ماری به مرکزیت شهر مرو; و استان آخال به رکزیت شهر عشق آباد.
در میان نوزده شهر بزرگ و مهم این سرزمین، پایتخت آن، شهر عشق آباد، بزرگترین وپرجمیعت ترین شهر کشور است. این شهر در سال 1881 میلادی در نزدیکی پایتخت قدیمی پارتها «نسا» بنا نهاده شده و در فاصله سالهای 1919 تا 1927 میلادی «پالتاراتسک »نامیده می شد.
شهر مزبور در سال 1948 میلادی بر اثر زلزله ای شدید ویران شد اما پس از مدتی بازسازی گردید و صنایع بسیاری در آن تاسیس شد.
اولین کارخانه ابریشم بافی ترکمنستان در سال 1928 میلادی در این شهر ساخته شد ودر حال حاضر دارای کارخانه های شیشه سازی، نخریسی، قالی بافی، چرمسازی، تولید آهن و ... می باشد.
جمعیت عشق آباد در فاصله سالهای 1939 تا 1990 تقریبا 5/3 برابر شده است(جدول شماره 6).
جدول شماره 6 - جمعیت عشق آباد در سالهای 1990-1939
سال-1939-1959-1970-1979- (22) 1981- (23) 1990
-جمعیت -127000-170000-252000-312000-325000-422300
در فاصله پانزده کیلومتری غرب عشق آباد ویرانه های شهر باستانی «نسا» وجود دارد.این شهر از ابتدای تاریخ میلادی به مدت چهارصد سال پایتخت سرزمین پلنگان بوده است.در حال حاضر گروههای متعدد باستان شناس از کشورهای اروپایی در حال حفاری در این محل هستند (عکس شماره 2).
دهکده ییلاقی فیروزه در 28 کیلومتری عشق آباد یکی از نقاط دیدنی ترکمنستان است که بازدید از آن فقط با موافقت مقامات دولتی امکان پذیر است.
کتابخانه آزادی (کارل مارکس سابق) با 5/6 میلیون جلد کتاب به زبانهای مختلف وبیش از 8500 جلد نسخه خطی از مراکز مهم علمی و ادبی ترکمنستان است این کتابخانه تعداد بسیاری کتاب به زبان فارسی دارد و در عشق آباد واقع است.
موزه ملی، باغ لنین، مزار سرباز گمنام، کانال قره قوم از نقاط مهم و سیاحتی عشق آباداست.
چهارجو دومین شهر بزرگ ترکمنستان است و در قدیم به نامهای آمویه، آمل جیحون وآمل کویر معروف بوده است. (24) این شهر که در ساحل غربی رود جیحون قرار داردمحل انشعاب راههای ترکمنستان است و به همین سبب چهارجو مرکز اصلی انتقال کالا به نقاط مختلف ترکمنستان به شمار می رود. علاوه بر دارا بودن مرکزیت استان و مرکزیت حمل و نقل کشور، چهارجو دارای باغات مرغوب و مزارع گسترده پنبه و از مراکز مهم صنعتی کشور است. جمعیت این شهر در سال 1990 میلادی بالغ بر 166300 نفر (25) بوده است.
مرو از شهرهای قدیمی ترکمنستان است و در جنوب شرقی کشور قرار دارد. این شهر درطول تاریخ در شکوفایی و بسط تمدن اسلامی و فرهنگ ایرانی در آسیای مرکزی نقش مهمی را عهده دار بوده و در طول تاریخ فراز و نشیبهای بسیاری به خود دیده است.
در مسیر راه عشق آباد به مرو آثار باستانی متعددی وجود دارد. خرابه های شهرهای باستانی میمنه (مهنه)، ابیورد و نیز مقبره های سلطان سنجر سلجوقی، خواجه یوسف همدانی،کاخ دختران و پسران و تعدادی مزار و مکان مذهبی در اطراف مرو، نمونه هایی از این نوع آثار هستند.
تاشائوز بزرگترین شهر شمالی ترکمنستان است. این شهر در ساحل رود جیحون(آمودریا) واقع شده و با 117000 نفر (26) جمعیت در سال 1990 میلادی سومین شهر پرجمعیت کشور بوده است.
نبیت داغ در سال 1930 در غرب ترکمنستان ساخته شد. این شهر بر زمین مسطحی واقع است که قبلا مسیر رودخانه ای بین دریای آرال و دریای خزر بوده است. نبیت داغ از مراکزمهم تولید نفت ترکمسنتان است و جمعیت آن در سال 1990 میلادی بالغ بر 118600نفر (27) بوده است.
از دیگر شهرهای مهم ترکمنستان کراسنوودسک است. این شهر بندری در حاشیه دریای خزر و در ساحل خلیج کوچکی به همین نام ساخته شده است. کراسنوودسک به دلیل داشتن تجهیزات نوین بندری و به دلیل آن که مرکز صدور نفت است، دارای اهمیت فوق العاده است و از مراکز مهم ماهیگیری ترکمنستان محسوب می شود. پس از استقلال ترکمنستان نام این بندر به ترکمن باشی تغییر یافت (عکس شماره 3).
وضعیت اقتصادی
با توجه به وفور منابع معدنی، محصولات زراعی و تولیدات دامی، ترکمنستان کشوری بالقوه ثروتمند است که در صورت دست یافتن به رشد اقتصادی، توانایی تولید مازاد برمصرف داخلی را دارد.
کشاورزی: فعالیت نیمی از مردم ترکمنستان کشاورزی و دامداری است به طوری که تولیدات کشاورزی در چند سال اخیر 46 درصد کل تولید ملی و 42 درصد اشتغال کشور رابه خود اختصاص داده است. (28)
مشکل عمده کشاورزی ترکمنستان کم آبی است و با وجود اقدامات انجام شده در زمینه ایجاد و حفر شبکه ها و کانالهای آبیاری، به دلیل مشکلات فنی و شور شدن زمین، میزان تولید نسبی بسیاری از محصولات کشاورزی از اندازه های متعارف بین المللی پایینتر است.
حکومت سابق اتحاد جماهیر شوروی در پی رسیدن به اهداف برنامه های خود، نظام تک محصولی را در کشورهای آسیای مرکزی رواج داد و ترکمنستان را با توجه به موقعیت و شرایط مساعد آن، در زمینه تولید پنبه یاری نمود. حاصل این امر از یک سو، وابستگی ترکمنستان به سایر جمهوریها در زمینه واردات مواد غذایی و از سوی دیگر وابستگی اقتصادی به خریداران پنبه از نظر تعیین قیمت آن بود. این مشکلات پس از استقلال ترکمنستان مطرح و آشکار شده است.
میزان تولید پنبه در سال 1986 میلادی 1131600 تن و در سال 1990 میلادی بالغ بر1400000تن (29) بوده است. طبق نظر کارشناسان کشاورزی از نظر کیفیت و تنوع پنبه،ترکمنستان پس از مصر و از لحاظ میزان تولید بعد از امریکا و کانادا قرار دارد. این کشوراولین ناحیه در جهان است که در آن پنبه رنگین کشت و تولید شده است. نواحی مرو در دره مرغاب، دره تجن و چهارجو در دره جیحون از مراکز عمده تولید پنبه این سرزمین هستند.
گندم دیگر محصول عمده زراعی است که میزان تولید آن در سال 1992 میلادی بالغ بر700 هزار تن بوده است.
جو، ذرت، ارزن، انگور، سیب زمینی، سبزی، علوفه بویژه یونجه از دیگر فرآورده های کشاورزی ترکمنستان هستند (نقشه شماره 2).
در حال حاضر حدود نیمی از اراضی مزروعی به کشت پنبه، 28 درصد به کشت غلات وحبوبات و 17 درصد به کشف علوفه اختصاص دارد.
دامداری: به دلیل شرایط مساعد طبیعی دامداری سنتی بویژه پرورش شتر، گوسفند و بزدر ترکمنستان بسیار رواج دارد. تعداد دامهای این سرزمین بالغ بر 7 میلیون راس است.
پرورش گوسفند قره گل برای پوست آن و پرورش اسب و طیور در زمره فعالیتهای دامداری این کشورند. (جدول شماره 7) ، (نقشه شماره 2).
جدول شماره 7 - میزان تولید شیر و گوشت و مرغ ترکمنستان در سالهای 78-1976 (30)
فرآورده دامی سال-1976-1977-1978
شیر (به 1000 تن)-259-265-269
گوشت (به 1000تن)-73-72-67
مرغ (به میلیون عدد)-192-234-235
پرورش کرم ابریشم و تولید ابریشم از فعالیتهای دیگری است که سرمایه گذاری زیادی برای آن انجام شده است. همچنین به علت مجاورت ترکمنستان با دریای خزر، صید ماهی اهمیت زیادی دارد، بویژه به علت داشتن کشتیهای مخصوص صید ماهی کیلکا، این کشور ازتوانایی بالایی در صید این نوع ماهی برخوردار است.
مطابق سیاست اقتصادی اتحاد جماهیر شوروی سابق بیشتر تولیدات ترکمنستان، تا قبل از استقلال، به سایر جمهوریهای اتحاد شوروی صادر می شد و درصد ناچیزی از تولیدات به خود ترکمنستان اختصاص می یافت، مثلا در زمینه تولید پنبه، فقط سه درصد محصول و درتولید ابریشم فقط سی درصد آن در داخل مصرف می شد.
منابع معدنی: سرزمین ترکمنستان منابع زیرزمینی بسیاری دارد. گاز طبیعی از منابع عمده آن است و اولین چاه گاز در سال 1966 میلادی کشف شد. برآورد می شود میزان ذخایر گاز این کشور بالغ بر 12 تریلیون متر مکعب باشد. (31) ظرفیت استخراج سالانه گاز طبیعی در 1989 به 5/91 میلیارد متر مکعب بالغ می شد (32) (جدول شماره 8).
جدول شماره 8 - تولید گاز طبیعی ترکمنستان برحسب میلیار متر مکعب در سالهای 79-1970 (33)
-سال-1970-1973-1976-1979
-تولید-8/11-29-6/62-5/61
نفت خام از دیگر منابع معدنی این کشور است که میزان تولید آن در سال 1970 حدود4/14 میلیون تن، در سال 1973 نزدیک 16 میلیون تن و در سال 1977 بالغ بر 9/13میلیون تن بوده است. (34) در سال 1991; این سرزمین 3/71 درصد نیاز مصرفی روزانه خود را از منابع داخلی کمبود آن را از سایر جمهوریهای آسیای مرکزی تامین کرده است. در حالی که ظرفیت پالایش نفت در ترکمنستان دو برابر میزان تولید ناخالص آن بوده است (جدول شماره 9).
جدول شماره 9 - توازن نفت خام ترکمنستان در سال 1991 (به میلیون بشکه در روز) (35)
تولید ناخالص-ظرفیت پالایش-مقدار-درصد-جریان-کل تقاضای-درصدخود
پالایش-ظرفیت-خالص-داخلی-کفایی
-11/0-24/0-15/0-5/62-04/0 15/0-1/71
به جای موم در لاستیک سازی و براق کننده ها به کار می رود)، نبتونیت، سولفور پتاس و همچنین ذخایرسرب، روی، مس، جیوه، نمک و مصالح ساختمانی از دیگر مواد معدنی ترکمنستان است(نقشه شماره 3).
انرژی: میزان تولید برق در ترکمنستان مازاد بر نیاز داخلی است و مازاد تولید به سایرجمهوریهای آسیای مرکزی صادر می شود. وضعیت انرژی ترکمنستان در سال 1989میلادی چنین بوده است: (36)
نیروگاه برق 6/13 میلیون کیلووات -نفت و مایعات گازی 6/5 میلیون تن -گاز 5/91 میلیارد متر مکعب است. از جمله صنایع پیشرفته آن صنعت استخراج نفت و گاز و پالایش نفت را می توان نام برد،کارخانه های سولفور و سولفات سدیم، پارچه بافی، قالیبافی، پنبه پاک کنی، تولید برق،پتروشیمی، صنایع غذایی و صنایع سبک دیگر از عمده صنایع ترکمنستان هستند که درشهرهای بزرگ و مهم آن تاسیس شده اند، این صنایع قریب 20 درصد تولید ملی رادربرمی گیرند. (37)
میزان تولید سرانه کالاهای صنعتی مصرفی در سال 1886 میلادی معادل 312 روبل گزارش شده (38) و میزان رشد درآمدهای حاصل از تولید صنعتی در فاصله سالهای 80 - 1970 میلادی از این قرار بوده است: (39)
19170-1975-1980
100%-154%-173%
رئیس جمهور ترکمنستان چندی قبل در جریان اجلاس سالیانه شورای مشورتی طی سخنانی برنامه های اقتصادی سه سال آینده ترکمنستان را اعلام داشت: «ماتاکنون 165هزار هکتار زمین جدید را آماده کشت کرده ایم. در سال 1993 ما 2/1 میلیون تن محصول غله برداشت خواهیم نمود که 700 هزار تن از این مقدار گندم است و در سال 1995 باید5/1 میلیون تن محصول غله برداشت کنیم که باید یک میلیون تن آن گندم سفید باشد.
تا به حال ما تنها 3 درصد پنبه را در ترکمنستان به کار گرفته و به مواد دیگر تبدیل می کردیم در سالهای آتی تا مرز چندین هزار تن پنبه در کشورمان مورد استفاده قرار خواهدگرفت.
ما قبلا یک میلیون قطعه پوست قره گل را برایگان ارسال می کردیم، اکنون نیز باارسال 300 تا 400 هزار پوست خیلی چیزها را از دست می دهیم، حال آن که ما باید در خودترکمنستان پوستها را به محصولات دیگر تبدیل کنیم.
ما قبلا مقدار 31 درصد محصول ابریشم را در کشور خودمان به کار گرفته پارچه و نخ تولید می کردیم و بقیه محصول را ارسال می داشتیم، در سه سال آینده باید 80 درصدمحصول ابریشم را در داخل به کار گرفته، کالاهایی مرغوب تولید نماییم.
در حال حاضر پنج میلیون راس گوسفند در اختیار دولت است و طبق اطلاع اداره آماردو میلیون گوسفند نیز در دست مردم می باشد. ما باید در سال 1995 تعداد گوسفندهایمان رابه 12 میلیون راس برسانیم.
ارزش محصول کنونی کشاورزی مان 2/7 میلیارد روبل است که در سال 1995 حداقل به 2/11 میلیارد روبل خواهد رسید.
نفت را در مرز 3/5 میلیون تن نگاه نخواهیم داشت. وظیفه نفتچیان ما آن است که تاسال 1995 استخراج نفت را تا 8/7 میلیون تن برسانند.
در سال 1995 درآمد ملی ترکمنستان به 69 میلیارد روبل (40) خواهدرسید». (41)
صادرات و واردات: تا قبل از استقلال ترکمنستان بیشتر مبادلات تجاری این سرزمین باء;(ق صظظدیگر جمهوریهای اتحاد جماهیر شوروی بود، به طوری که این جمهوری 65 درصد غله، 45درصد شیر، 70 درصد سیب زمینی و تمام شکر مصرفی خود را از سایر جمهوریهای سابق شوروی وارد می کرد، (42) و بخشی از تولیدات خود را به آنان می داد. حجم تجارت بین این جمهوریها برای ترکمنستان در سال 1988 میلادی، 9/7 میلیارد روبل بوده که این رقم حدود 75 درصد کل تولید ترکمنستان بوده است. (43)
پس از استقلال، ترکمنستان ضمن حفظ مراودات خود با جمهوریهای آسیای مرکزی، باهمسایگان خود ایران و افغانستان و کشورهای دیگر مانند پاکستان و ترکیه نیز مناسبات تجاری برقرار کرده و در نظر دارد در آینده همگام با افزایش مبادلات خود با این کشورها به ایجاد روابط تجاری با سایر کشورهای جهان بپردازد. با وجود این هنوز بخش عمده بازرگانی ترکمنستان با سرزمینهای شوروی سابق است به طوری که در سال 1991 میلادی،80 درصد بازرگانی این سرزمین با دیگر جمهوریهای شوروی سابق بوده است. (44)
جمهوری ترکمنستان پس از استقلال با مشکلات متعددی روبرو شد، اقتصادی وابسته وعقب مانده و جمعیتی متشکل از گروههای قومی مختلف با فرهنگهای گوناگون از جمله عواملی هستند که سیاستمداران این کشور را در اتخاذ راه و روشی مناسب برای توسعه فرهنگی و اجتماعی - اقتصادی در تنگنا قرار داده اند. برخی از سردمداران; پیروی از غرب و ارزشهای غربی را راه نجات کشور خود می دانند و گروهی دیگر معتقدند باید قوانین اسلام و ارزشهای آن مبنای تصمیمات سیاسی و اقتصادی کشور باشد، و جمعی ضمن ارج نهادن به ارزشهای اسلامی با دخالت اسلام در امور سیاسی مخالفند.
از سوی دیگر کشورهای جهان با اهداف گوناگون، درصدد برقراری روابط گوناگون اقتصادی، سیاسی و نظامی با این جمهوری می باشند. در این میان جمهوری اسلامی به دلیل همجواری و داشتن سابقه مشترک فرهنگی و تاریخی با این کشور می تواند ضمن برقراری ارتباطات تجاری مناسب در زمینه های گوناگون، با اتخاذ سیاستهایی، اسلام را در متن زندگی مردم وارد کند و از نفوذ فرهنگ غربی در این کشور جلوگیری نماید. اولین قدم دررسیدن به این اهداف شناخت این جمهوری است و مقاله حاضر در جهت این هدف تهیه شده است. (45)
کتابشناسی
- ابوطالبی، مرتضی «آسیای مرکزی: جغرافیای سیاسی »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال اول، شماره 2، پاییز 1371، ص 46-21.
- اکینر، شیرین. اقوام مسلمان اتحاد شوروی. ترجمه محمد حسین آریا، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 587ص.
- امانی، مهدی، «نظری اجمالی بر جمعیت جمهوریهای آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان،تاجیکستان و ترکمنستان »، ترجمه رؤیا درانی، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال اول، شماره 3،زمستان 1371، ص 215-203.
- اولگات، مارتابریل. «سیاست در آسیای مرکزی پس از فروپاشی امپراطوری »، ترجمه الهه کولائی،مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال اول، شماره 2، پاییز 1371، ص 73-47.
- بارتولد. و.و. گزیده مقالات تحقیقی، ترجمه کریم کشاورز، تهران، امیرکبیر، 1358، 500ص.
- «برنامه توسعه اقتصادی ترکمنستان برای سه سال آینده ». مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز،سال اول، شماره 4، بهار 1372، ص 402-399.
- بلینسکی، آ. خراسان و ماوراءالنهر (آسیای میانه). ترجمه پرویز ورجاوند، تهران، نشر گفتار،1364، 324ص.
- تکمیل همایون. ناصر. «نگاهی به آسیا و شناخت آسیای مرکزی »، مجله مطالعات آسیای مرکزی وقفقاز، سال اول، شماره 3، زمستان 1371، ص 46-21.
- پاپلی یزدی، محمدحسین، «آسیای مرکزی، لزوم و اهمیت مطالعات مربوط به آن »، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال چهارم، شماره 14، پاییز 1368، ص 25-5.
- جرجانی، موسی، «تجدید حیات اسلام در ترکمنستان »، روزنامه کیهان، شماره 14455، اول اردیبهشت 1372.
- ریوکین، مایکل. حکومت مسکو و مساله مسلمانان آسیای مرکزی شوروی، ترجمه محمودرمضان زاده، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1366، 238ص.
- سیدی، مهدی. نیمی ز ترکستان، نیمی ز فرغانه; گامی در بازشناسی ترکمنستان. تاجیکستان،ازبکستان، کتابستان. مشهد، 1371، 300ص.
- شهابی، سهراب. «مروری بر وضعیت اقتصادی جمهوریهای آسیای مرکزی »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال اول، شماره 2، پاییز 1371، ص 135-117.
- عطایی، فرهاد. «مروری بر تاریخچه و وضعیت فعلی کشورهای آسیای مرکزی ». مجله مطالعات آسیایی مرکزی و قفقاز، سال اول، شماره 2، زمستان 1371، ص 164-150.
- فشارکی، فریدون، «آسیای مرکزی و قفقاز: چشم انداز نفت و همکاری ». ترجمه مرضیه ساقیان، مجله مطالعات آسیایی مرکزی و قفقاز، سال اول، شماره 4، بهار 1372، ص 184-167.
- گلی زواره ای. غلامرضا. «ترکمنستان، همسایه شمال شرقی ایران »، مجله پاسدار اسلام، سال 12،شماره 139، ص 45-40.
- گنجی، محمدحسن. «گوشه ای از جغرافیای آسیای مرکزی »، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال پنجم، شماره 17، تابستان 1369، ص 17-5.
- مارشان، پاسکال. «دستاوردهای توسعه آبیاری در آسیای مرکزی از لحاظ آب شناسی ». ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم. فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال چهارم، شماره 13، تابستان 1368،ص 203-185.
- مدیریت نقشه برداری و جغرافیای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی. «جغرافیای اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی »، (پلی کپی). 4 جلد، تهران 1367، 1410ص.
- معاونت سیاست خارجی و روابط بین الملل مرکز تحقیقات استراتژیک. «وضعیت کلی انرژی درشوروی »، فصلنامه راهبرد. سال اول، شماره 1، بهار 1371، ص 58-45.
- میر دیلمی، سید ضیاء. بیداری ترکستان آسیای میانه، سفری به مسکو، ازبکستان و ترکمنستان. مرکزبزرگ اسلامی شمال کشور. گرگان، 1371، 262ص.
- «نگاهی به ترکمنستان »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال اول، شماره 2، پاییز 1371،ص 287-281.
- ورهرام، غلامرضا. «پژوهشی در جغرافیای تاریخی آمودریا»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال چهارم، شماره 14، پاییز 1368، ص 99-87.
- ورهرام، غلامرضا. «جغرافیای مذهبی آسیای مرکزی ». فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 22،سال ششم، پاییز 1370، ص 123 - 101.
پی نوشتها
1) برای اطلاعات بیشتر درباره آمودریا رجوع کنید به:
ورهرام، غلامرضا، پژوهشی در جغرافیای تاریخی آمودریا، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 4،شماره 14 پاییز 1368، ص 87-99.
2) سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، جغرافیای اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، بخش دوم، ص 354.
3) برای اطلاعات بیشتر درباره اثرات مثبت و منفی حفر کانال قره قوم رجوع کنید به:
مارشان، پاسکال. «دستاوردهای توسعه آبیاری در آسیای مرکزی از لحاظ آب شناسی »، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 4، شماره 13، تابستان 1368،ص 185-203.
گنجی، محمد حسن، «گوشه ای از جغرافیای آسیای مرکزی »، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 5،شماره 17، تابستان 1369، ص 7-18.
4) گلی زواره ای، غلامرضا،«ترکمنستان همسایه شمال شرقی ایران » مجله پاسدار اسلام،شماره 139، ص 43.
5) ارقام سالهای 1979 -1926 از: اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ترجمه محمد حسین آریا،ص 401.
6) سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، جغرافیای اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، بخش دوم،ص 351.
7) اقوام مسلمان اتحاد شوری،ص 398.
8) ارقام سالهای 1991-1990 از:
«نگاهی به ترکمنستان »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 2، ص 284.
9) ارقام مربوط به سالهای 1985 - 1995 از:
امانی، مهدی، «نظری اجمالی بر جمعیت جمهوریهای آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان،ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان »، ترجمه رویا درانی، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز،شماره 3، ص 206.
10) همان منبع، ص 208.
11) ماخذ بالا.
12) نگاهی به ترکمنستان »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 2، ص 284.
13) سپاه پاسداران انقلاب اسلامی جغرافیای اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی بخش دوم،ص 44.
14) نظری اجمالی بر جمعیت جمهوریهای آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 3، ص 214.
15) همان منبع.
16) همان منبع، ص 215.
17) جرجانی، موسی، «تجدید حیات اسلام در ترکمنستان »، روزنامه کیهان، 1/2/1372.
18) ریوکین، مایکل. حکومت مسکو و مساله مسمانان آسیای مرکزی شوروی، ترجمه محمودرمضان زاده، ص 92.
19) روزنامه قدس، 24/8/1372، ص 4.
20) اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ترجمه محمد حسین آریا، ص 403.
21) نگاهی به ترکمنستان »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 2، ص 287.
22) جغرافیای اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، بخش دوم ص 119.
23) نگاهی به ترکمنستان »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز،24) بارتولد. و. گزیده مقالات تحقیقی، ترجمه کریم کشاورز، ص 11.
25) نگاهی به ترکمنستان »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 2، ص 284.
26) ماخذ بالا.
27) ماخذ بالا.
28) گلی زواره، غلامرضا، «ترکمنستان همسایه شمال شرقی ایران »، مجله پاسدار اسلام،شماره 139، ص 44.
29) نگاهی به ترکمنستان »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 2، ص 286.
30) جغرافیای اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، بخش چهارم، ص 210، 211، 212.
31) نگاهی به ترکمنستان »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 2، ص 285.
32) وضعیت کلی انرژی در شوروی »، فصلنامه راهبرد، شماره 1، ص 55.
33) همان منبع، ص 54.
34) همان منبع، ص 53.
35) فشارکی، فریدون. «آسیای مرکزی و قفقاز: چشم انداز نفت و همکاری »، ترجمه مرضیه ساقیان،مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 4، ص 176.
36) وضعیت کلی انرژی در شوروی »، فصلنامه راهبرد، شماره 1، ص 55.
37) گلی زواره ای، غلامرضا، «ترکمنستان همسایه شمال شرقی ایران »، مجله پاسدار اسلام،شماره 139، ص 45.
38) شهابی، سهراب مروری بر وضعیت اقتصادی جمهوریهای آسیای مرکزی »، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 2، ص 123.
39) جغرافیای اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، بخش چهارم، ص 310.
40) تا تاریخ 26 اکتبر سال 1993 میلادی واحد پول ترکمنستان روبل بود، در این روز واحد پول ترکمنستان به منات تغییر یافت که ارزش دولتی آن نیم دلار است اما به دلیل شرایط حاکم اقتصادی دربازار آزاد ارزش آن بسیار کمتر است.
41) برنامه توسعه اقتصادی ترکمنستان برای سه سال آینده، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز،شماره 4، ص 41-40.
42) ترکمنستان همسایه شمال شرقی ایران ». مجله پاسدار اسلام، شماره 139، ص 44.
43) مروری بر وضعیت اقتصادی جمهوریهای آسیای مرکزی ». مجله مطالعات آسیای مرکزی وقفقاز، شماره 2، ص 125.
44) ترکمنستان همسایه شمال شرقی ایران »، مجله پاسدار اسلام شماره 139، ص 45.
45) برای اطلاعات بیشتر در زمینه لزوم مطالعه کشورهای آسیای مرکزی به مقاله زیر رجوع کنید:
پاپلی یزدی، محمدحسین. «آسیای مرکزی، لزوم و اهمیت مطالعات مربوط به آن ». فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 14، ص 5-25.