کلام الله مجید; آخرین کتاب آسمانی، منشوری جاودانی و برنامه ای متعالی از مکتبی انسان ساز است که بر حضرت محمد صلی الله علیه وآله پیامبر رحمت: «وماارسلناک الا رحمة للعالمین » - الانبیاء /107.
آخرین پیام آوران: «ماکان محمد ابا احد من رجالکم ولکن رسول الله وخاتم النبیین » - الاحزاب/40.
برای جهانیان: «ان هو الا ذکر للعالمین » - ص /87.
همه مردم: «انا انزلنا علیک الکتاب للناس بالحق » - الزمر/41.
همه زمانها: «لایاتیه الباطل من بین یدیه ولامن خلفه تنزیل من حکیم حمید» - فصلت/42.
در راستی و عدالت در حد کمال ولایتغیر: «وتمت کلمة ربک صدقا وعدلا لامبدل لکلماته وهو السمیع العلیم » - الانعام /115.
و در کنف الطاف الهی حفظ خواهد شد: «انا نحن نزلنا الذکر وانا له لحافظون » - الحجر/9 نازل شده است.
حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله در انجام رسالت بزرگ و ماموریت خطیر، دورانهای گوناگون و دشواری را با بردباری و استقامت بی مانندی سپری فرمود تا با تاییدات الهی بسیاری از مشکلات و موانع برطرف شد و به پیروزیهای بزرگی نایل آمد و آیین مقدس اسلام در اغلب نقاط شبه جزیره عربستان استقرار یافت و موجب گرایش و گروش گروه گروه افرادی گردید که با حقایق دین مبین آشنا می شدند و با رغبت تمام اسلام می آوردند. آن بزرگوار در نخستین روز محرم سال هفتم هجری با اعزام سفیران و ارسال نامه ها برای زمامداران ایران، روم، مصر، حبشه، غسان، شام و یمامه، (1) دعوت جهانی به توحید و اسلام را آغاز فرمود. این برنامه متعاقبا به همه پیشوایان، فرقه ها، مذهبها و ملتها تا نزدیک چهل مورد ادامه یافت. اغلب فرستادگان افرادی بودند که با زبان مردم آن سرزمینها آشنا بودند، با گسترش روزافزون اسلام و گروش افرادی که با زبان وحی آشنا نبودند، ضرورت درک مفاهیم آیات و فراگیری احکام لزوم ترجمه را محرز می ساخت; صحابی خاص سلمان فارسی (2) نخستین کسی است که با اجازت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بدین مهم پرداخت. انجام این امر از جهات گوناگون کاری بس خطیر و مشکل می نمود، وحی الهی است در اوج اعجاز و نهایت ایجاز قرار دارد، در حد اعلای فخامت، فصاحت و بلاغت می باشد در زبانی است که به آن وحی نازل شده است، دارای فسحت و وسعت بی همانندی است; کلام خالق متعال است، باز گفتن آن به زبان مخلوق امری است بس دشوار، تفاوت از زمین تا آسمان است، برگرداندن آن برای هیچ کس در هیچ مکانی و هیچ دورانی آن گونه که باید و شاید مقدور و میسر نبوده است، مروری بر ترجمه های موجود از هر زمان در هر لهجه و زبان بهترین گواه این مدعاست، کسانی که با ایمان و اخلاص بدین مهم پرداخته اند با تمام وجود به عجز و ناتوانی خویش اذعان کرده اند.
افرادی که دست به کار ترجمه قرآن می زنند باید:
1 - در زبان عرب تبحر کامل داشته باشند.
2 - صرف و نحو و رمز و راز دقیق آنها را در تمام موارد به خوبی بشناسند و بدانند.
3 - با اصطلاحها و تعابیر خاص و قواعد و قوانین معانی و بیان آشنا باشند.
4 - تفسیرهای معتبر را بخوبی بشناسند و نحوه مراجعه و ارتباط و تبادل نظر با اهل فن را بدانند.
5 - با معارف دینی و مفاهیم عقیدتی، فقهی، احکام، احادیث و اخبار موثق به خوبی آشنا باشند.
6 - به سوابق تاریخی و منطقه جغرافیایی ادیان و پیامبران پیشین و دوران اولیه اسلام آگاهی دقیق داشته باشند.
7 - در همه موارد با نهایت احتیاط امانت را رعایت کنند.
8 - در بیان عبارات با به کار بردن واژه های مناسب در ساختاری جالب عظمت و شکوه اصل را حفظ کنند تا جمله ها مبهم و سست و بی روح جلوه نکند.
9 - دارای هدفی عالی و مقدس باشند، بکوشند تا با اهتمام تمام مفاهیم آیات الهی را به نیکوترین وجه به دیگران ابلاغ نمایند و افرادی را که در بی خبری به سر می برند آگاهی بخشند.
10 - مفاهیم عالیه آیات را به خوبی درک کنند و بتوانند در جمله هایی شیوا با رعایت همه اصول و قوانین به گونه ای بازگو کنند که هیچ اشکال و ابهامی برای خواننده پیش نیاید و به آسانی و راحتی به معنا و مقصود پی ببرد.
11 - از به کار بردن کلمه ها و لغتهای نامتناسب و نامانوس بپرهیزند.
12 - به همه نکات و قواعد دستوری و نگارشی زبان ترجمه کاملا آگاه باشند.
13 - در پرداختن جمله ها; استعداد، ذوق و ابتکار داشته باشند تا عبارات سنجیده، روان، روشن، رسا و شیوا باشند.
14 - احاطه کامل به معانی لغات در هر دو زبان داشته باشند تا در آوردن معادل واژه ها در جای خود درنمانند.
15 - از اظهار فضل و آوردن واژه ها و اصطلاحهایی که جنبه تخصصی و فنی دارد و جز معدودی اهل فن درنمی یابند خودداری کنند.
16 - از آمیختن هر کلمه یا جمله توضیحی یا تفسیری با اصل کلمه خودداری کنند و در صورت لزوم به نحوی مشخص سازند تا خواننده افزوده ها را بشناسد.
17 - آن جا که ضرورت ایجاب کند موارد توجیهی کلمه ای را در پرانتز، توضیحات کوتاه و مختصر را در پایین صفحه و مسائل تفسیری و تاریخی لازم را در پایان به طور مشخص و متقن با شماره درج کنند تا نکته و مطلبی مبهم و ناگفته نماند و حجت تمام شود و راه بر تفسیر و تاویلهای بی اساس مغرضانه، و منحرف کننده بسته شود.
18 - از ترجمه «الله » خودداری شود و همه جا و در هر مورد عینا درج نمایند و توجه داشته باشند که «الله » نام متعالی خاص حق تعالی و اسم اعظم الهی است شایسته و سزاوار نیست که در هیچ جا و هیچ زبان و لهجه ای کلمه ای دیگر را که در موارد مختلف به کار رفته است به جای آن قرار دهند - هدف اصلی، ابلاغ، القا، تذکار و تکرار این کلمه مقدس است. همه ترجمهایی که در هر زمان و در هر جا به هر زبان و لهجه ای صورت گرفته ناصواب و نابجاست و همه دارای معنا و مفهومی عام از رب النوع یا معبودی می باشند و در بسیاری موارد به صورت جمع یا مرکب آمده اند.
باید کوشید تا این اشتباه تکرار نشود و ادامه نیابد در مواردی فقط می توان از کلمه های: آفریدگار، آفریننده و پروردگار که دلالت بر ذات اقدس باریتعالی دارد استفاده کرد در زبان فارسی که از ابتدا بدان توجه نشده به «خدا» ترجمه کرده اند و حال آن که این کلمه در موارد گوناگون به صورتهای مختلف وجود دارد:
(1) به صورت جمع: خدایان، خداوندان - خداوندگاران (2) در اول کلمه مرکب: خداینامه - خدایگان (3) در آخر کلمه مرکب: خانه خدا، ده خدا، کدخدا، ناوخدا، دژخدا، کابل خدا، توران خدا، کشور خدا - زابل خدا (3) ... که هیچ کدام ربطی به اسم جلاله «الله » ندارد.
19 - از ترجمه و تغییر اسامی خاص، اسامی سوره های اعلام و اصطلاحها خودداری کنند و در مواردی که لازم باشد در پایین صفحه یا در پایان توضیح دهند.
لزوم و اهمیت ترجمه
قرآن مجید کلام الهی است آفریدگار متعال با بندگان سخن می گوید، طرف خطاب بندگان می باشند قرنها می گذرد که قرآن در برابر مسلمانها قرار دارد با آن محشورند، از آن تبرک می جویند، بر سر و دیده می گذارند، در سینه و در آغوش دارند، خانه و کاشانه هیچ مسلمانی نیست که قرآنهای متعدد در اندازه های گوناگون در آن وجود نداشته باشد، در خلوت و جلوت همدم، و در حضر و سفر همراه است از بدو تولد تا آخرین لحظه های حیات آیاتش در گوش همگان طنین انداز است، اما متاسفانه با این همه اغلب سخت با آن بیگانه و بسیار از آن دور و مهجورند، جلسه های فراوان تلاوت قرآن، در مساجد و خانه ها همه هفته و در ماه مبارک رمضان روزها و شبها برقرار است، برای درست خواندن و رعایت نکات دقیق تجوید، ترتیل و حفظ آیه های کریمه کوشش بسیار صورت می گیرد ولی کمتر به درک و فهم معنا و مفهوم آنها توجه دارند، بهترین دلیل بر این مدعا، آن است که بسیاری از آیه ها دلالت بر امر صریح یا نهی اکید دارد، یا نوید به بهشت و نعمتهای آن است، یا وعید از دوزخ و عقوبتهای آن یا بیان قیامت و کتاب و حساب و سنجش اعمال است که با آب و تاب تلاوت می شود و کوچکترین اثری از تنبه و انفعال در حاضران مشاهده نمی شود، بلکه اغلب تحت تاثیر آهنگ موزون و آوای دلنشین تلاوت کننده قرار می گیرند و نظاره گر رخسار خواننده و شنونده کلام الهی می باشند، احساس لذت و انبساط خاطر می نمایند و بی اختیار احسنت، احسنت می گویند والبته در نهایت بی خبری از معنا و مفهوم و مدلول آیه ها. برای مثال سوره مبارکه تکویر که توسط یکی از قراء معروف با سبک و لحنی خاص قراءت شده و بر روی نوار ضبط کرده اند مورد علاقه بسیار نوجوانان می باشد، آن را با همین شیوه مکرر می خوانند و مورد تحسین واقع می شوند. به نظر می رسد که خواننده ها و شنونده ها به معنا و مفهوم و مدلول آیه ها توجه ندارند و از آن بی خبرند و حال آن که این سوره مبارکه نمایانگر صحنه قیامت و عرصات محشر است اگر صاحبدلی آگاه حضور داشته باشد، و توجه کند و معنا و مفهوم آن را دریابد این چنین بی اعتنا نمی ماند چنان که بوده اند اشخاصی چون عکرمه (4) که: «هنگامی که مصحف را گشودی با تکرار جمله «هذا کلام ربی » بیهوش و مدهوش شدی » یا فضیل (5) بن عیاض که با شنیدن: «الم یان للذین امنوا ان تخشع قلوبهم لذکر الله »، (حدید/16) از راهی که در تباهکاری و هوسرانی پیش گرفته بود روی گردانید و در مسیر صواب و صلاح قرار گرفت و آن چنان پیش رفت که در زمره عرفا و اولیا درآمد و فرزندی پرورد به نام علی (6) که در مسجدالحرام از شنیدن «وتری المجرمین یومئذ مقرنین فی الاصفاد، سرابیلهم من قطران وتغشی وجوههم النار» (ابراهیم /50) از خوف در دم جان بداد - باید اندیشید که این اختلاف میان دو گروه از کجا ایجاد می شود - بی تردید یکی از آنها بی توجهی به عظمت کلام الهی و شناخت متکلم است دیگر نداشتن حضور قلب، تدبر، تفکر و درک و فهم مسائل و موارد. باید از هر چه مانع فهم و درک است دوری جست و در همه احوال خود را مخاطب دانست و اوامر را اطاعت کرد و از نواهی احتراز نمود از مسائل پندآموز پند گرفت، تا در روح و جسم اثر گذارد، و بی اعتنا باقی نماند. لازم است افکار، عقاید و اعمال خود را در موارد گوناگون سنجید و ارزیابی کرد تا دانست در چه حال و چه مرحله است کارهایی کرد که به آن امر شده، پرهیز کرد از آنچه که مورد نهی قرار گرفته است و موارد و مسائل فراوان دیگر. و در هر حال مهمتر و لازمتر از هر چیز دریافت مفهوم کلام الهی است، کسانی که آشنایی به زبان وحی ندارند بایستی دسترسی به ترجمه ای جامع و کامل پیدا کنند تا ضمن برخورداری از تلاوت آیه ها آن گونه که لازم است و باید به معنا و مفهوم آنها پی ببرند و به وظایف مسلمانی خویش آن چنان که سزاوار است آشنا شوند و عمل کنند; به همین سبب تعلیم و تعلم در هر حال و در هر زمانی بر هر فرد مسلمان فرض و واجب شمرده شده است بناچار برای درک معنا و مقصود دانستن ترجمه آیه ها ضرورت پیدا کرد، دانشمندان هر محل بدین مهم پرداختند و خطاطان به صورتهای مختلف آنها را ثبت و ضبط کردند. متاسفانه بسیاری از آنها در اثر عوامل گوناگون از بین رفته است و مقداری از آنها به طور معجزه آسایی در گنجینه ای گرانقدر در حریم حرم مطهر حضرت امام رضا علیه آلاف التحیة والثناء از دستبرد حوادث و آفات مصون مانده است که اثری ارزشمند به نام «فرهنگنامه قرآنی » بر اساس 142 نسخه خطی قدیم برابرهای فارسی با واژه های کهن در گروه فرهنگ و ادب بنیاد پژوهشهای اسلامی تدوین و منتشر شده است، این اثر بهترین نمونه و نمایانگر گسترش آیین مقدس اسلام و رسوخ و نفوذ کلام الهی در شرق دنیای اسلام می باشد.
از ابتدا ترجمه ها در زیر آیه ها کلمه به کلمه درج می شود که در بعضی موارد برای خواننده کارساز و کافی به نظر نمی رسید. در نیم قرن اخیر ترجمه ها از زیر آیه ها بیرون آمد و در صفحه مقابل قرار گرفت که بعضی از آنها توام با توضیح و تفسیر به صورتهای گوناگون براساس برداشت و سلیقه و ذوق و دانستنیهای مترجم تدوین شده است، بیشتر آنها کاری فردی و معدودی جمعی می باشد، ناشران به انتشار آنها همت گماشته و سود برده اند.
در سالهای اخیر موجباتی پیش آمده تا ترجمه ها مورد نقد و بررسی و ارزیابی قرار گیرد که امری مطلوب و مفید است، این نقد و بررسی معارضات و مشاجرات قلمی جالب و اساسی ایجاد کرد. مروری بر نقدهای موجود محقق ساخت که کار ترجمه قرآن کار هر کس و یک تن نیست هر چند دارای سوابق ممتد، احاطه کافی، و دقت و مهارت باشد.
جابه جا کردن و برگرداندن ثقل اکبر کار هر پهلوان هر چند به خیال خود نیرومند و توانا باشد نخواهد بود، تجربه نیز نشان داده که کار دستجمعی هم آن گونه که باید و شاید موفق نبوده است چون در این مقال مجال نقل اظهارنظرها و نقد و بررسیها نیست علاقه مندان می توانند به مندرجات آثار محققانه قرآن پژوهی و مجله های: نشر دانش سال سوم شماره 3 - مترجم سال اول شماره 1 و سال دوم شماره های 5 و6 و سال سوم شماره های 10، 11 و 12 و بینات سال اول شماره 3 مراجعه نمایند.
در این جا برای نمونه قسمتی از مقدمه اثری که ترجمه ای تفسیری است و در سال 1369 منتشر شده است نقل می شود:
«با مراجعه به تفسیرها و ترجمه ها می بینیم که برخی آیات قرآن از نظر معنا و مفهوم آن روشن نیست و دانشمندان اسلامی در فهم آنها به اختلاف و پراکندگی سخن گفته اند پذیرفتن این پراکندگی و اختلاف بی آن که به حل آن موفق شده باشند، به منزله آن است که در بلاغت قرآن تردید کرده باشند، در حالی که بلاغت قرآن قابل تردید نخواهد بود و این اختلاف و پراکنده گویی از کمی تدبر و تحقیق صحابه و تابعین صدر اول ناشی شده است که دیگران را هم به دنبال خود کشانده اند نه آن که نقصی در جمله بندی و القاء معانی وجود داشته باشد. این اختلالات علل مختلفی دارد و از جمله گاهی نقص تحصیلات و بی اطلاعی از فرهنگ عرب است و گاهی بی اطلاعی از تاریخ اسلام شناخت واقعیتها را دچار ابهام و تردید کرده است ». در ادامه با درج ترجمه آیه هایی، اشتباههایی را که از جهات مختلف مرتکب شده اند به تفصیل برشمرده و در پایان می افزاید: «از این نمونه اشتباهات در سوره های قرآنی خصوصا سوره انفال فراوان است به هر حال ترجمه ای را که اینک از نظر خوانندگان می گذرانم بعد از چهل سال مطالعه مداوم و مراجعه به تاریخ صحیح و الهام گرفتن از احادیث صحیح اهل بیت به این صورتی که ملاحظه می شود پرداخته ام و تفسیر ساده آن را با ترجمه قرآن هماهنگ و یکزبان آورده ام باشد که با آرامش خاطر مطالعه آن دنبال شود و کسی در فهم مطالب درجا نزند و عقبگرد نکند تا پرانتزها را پیدا کند. نویسنده امید می برد که پروردگار عزت این ترجمه را بپروراند و همگان را از مطالعه آن بهره مند سازد...» (7)
درباره همین اثر در کتاب «قرآن پژوهی » که شامل هفتاد بحث و تحقیق قرآنی است در پایان بحث و نقد بیست صفحه ای پیرامون آن چنین آمده: «بیش از این تفصیل و تصدیع نمی دهم، این 50 نکته انتقادی از 114 صفحه این ترجمه برگزیده شد عمر نوح و صبر ایوب و محنت کشی یعقوب و یونس علیهم السلام باید داشت تا یک دور این ترجمه غریب را مطالعه و با متن مقدس قرآن مقابله کرد.» (8)
در شماره 10 مجله مترجم سال سوم راجع به همین اثر تحت عنوان: «ترجمه اسف انگیز از قرآن کریم » پس از نقد و بررسی و نقل قسمتهایی این چنین نوشته شده: «با توجه به آنچه گذشت این ضرورت احساس می شود که مسؤولین ذی صلاح جهت کتب منتشره دقت بیشتری مبذول دارند و از انتشار مجدد این ترجمه که با آبروی قرآن بازی می کند جلوگیری به عمل آورده و نشر آن را توقیف نمایند.»
به هر حال این معارضه و مناقشه بسیار به جا و به موقع و لازم است، هر چه انتقادها دقیقتر و مستدل تر باشد، سازنده تر است، نقد و بررسیهایی که اخیرا در این امر مهم به نحو بی سابقه ای انجام شده یکی از برکات این عصر و زمان است و امید می رود هر چه زودتر به این تشتت و نابسامانی خاتمه داده شود و کلام الهی آن گونه که سزاوار است و در خور شان این کتاب آسمانی است به فارسی ترجمه و در دسترس علاقه مندان قرار گیرد و با بهره مندی از آن برای تهیه ترجمه هایی به سایر زبانها اقدامی جدی و اساسی کرد، انجام این مهم بر همه افراد آگاه و توانا فرض است.
پی نوشتها و مآخذ:
1- مکاتیب الرسل /32 و /55 ; تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 442.
2- المبسوط ج 1، ص 37.
3- لغت نامه دهخدا.
4- کیمیای سعادت، ج 1، ص 243.
5- روضات الجنات ج 6، ص 19.
6- حبیب السیر.
7- معانی القرآن، مقدمه.
8- قرآن پژوهی، ص 401.