کنگره جهانی بزرگداشت عارف برجسته و شاعر معروف، شیخ فریدالدین عطار نیشابوری از روز 11 تا13 مهرماه 74 با پیام ریاست محترم جمهوری آغاز شد.
پیش از آن که به چگونگی برگزاری کنگره بپردازم، لازم می دانم چند کلمه ای درباره پیشینه این حرکت خوب فرهنگی بنویسم.
فکر برپایی بزرگداشت عطار نیشابوری به ذهن دانشی مردان دانشگاهی، از چند سال پیش - از حدود برگزاری کنگره جهانی بزرگداشت فردوسی در دی ماه 69 - راه یافته بود، حتی دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی نیز در شورای گروه خود آن را مطرح کرده بود، ولی از حد بررسی فراتر نرفته بود.
حدود سه سال پیش، آقای اسعدی، سردبیر فعال کیهان فرهنگی، که خود جوانی است کوشا و فرهنگدوست و اهل نیشابور، زادگاه عطار، پیشنهاد برپایی چنین کنگره ای را اعلام کرد و آن را با وزیر محترم وقت ارشاد اسلامی، در میان نهاد و نامه هایی نیز به دانشکده ادبیات ارسال نمود و شورای گروه زبان و ادبیات فارسی نیز دو نفر را معرفی کرد. و بالاخره جلسه ای با حضور آقایان دکتر شهیدی، دکتر زرین کوب، دکتر پورجوادی، دکتر الهی قمشه ای، دکتر پور نامداریان، دکتر حاج سید جوادی و این حقیر، به همراه دست اندرکاران کیهان فرهنگی و ارشاد اسلامی و انجمن مفاخر فرهنگی در حضور وزیر محترم ارشاد وقت آقای دکتر لاریجانی در وزارت ارشاد تشکیل شد و گفتگوهای بسیاری در مورد نحوه انجام کار درگرفت، بالاخره هیات علمی کنگره مامور شد که از طریق کیهان فرهنگی و سایر جراید، فراخوان مقالات کنگره را ترتیب دهد، و توافق شد که کنگره در هفته اول مهرماه 73 در نیشابور و یا در تهران تشکیل شود. در همان جلسه تصمیم گرفته شد که محققان خارجی نیز که زمینه تحقیقاتشان عطار یا آثار عطار است، دعوت شوند.
تا پیش از خردادماه 73 هیات علمی کنگره، چند جلسه دیگر در محل انجمن مفاخر فرهنگی - انجمن آثار ملی گذشته - تشکیل دادند، از وضع رسیدن مقاله ها نیز در این جلسات بحثی به میان می آمد و نیز تصمیم گرفته شد که چند کتاب نیز با حمایت کنگره و وزارت ارشاد اسلامی چاپ یا تجدید چاپ شود. گروهی نیز برای بررسی مقدماتی و گزینش مقاله ها تعیین شد.
با توجه به دگرگونی که در کار وزارت ارشاد پیش آمد و تعویض وزرای محترم، جناب آقای مهندس میرسلیم، که وزیر ارشاد شدند، کار را پی گرفتند و خود سفری به نیشابور کردند و سرانجام ساختمان فرهنگسرای سیمرغ، برای مهرماه آماده نشد و کار کنگره به تعویق افتاد.
آقای مسجد جامعی، معاونت محترم ارشاد اسلامی، سرپرستی کار برگزاری کنگره را به عهده گرفت و کار، رعت بیشتری یافت.
از طرف دیگر، مدیر کل ارشاد اسلامی خراسان، آقای آرین منش، که با انتصاب وزیر ارشاد جدید، در جریان کارها به طور کامل قرار گرفته بود، با کوششی در خور ستایش قدمها را سریعتر کرد. جلسات متعددی تشکیل داد و سفرهای مداومی به نیشابور و تهران کرد به طوری که در مرحله ای دیگر، دبیرخانه کنگره در تهران، اعلام کرد که کنگره در اردبیهشت ماه برگزار خواهد شد.
با همه تلاشهایی که ادارات گوناگون و دست اندرکاران کردند ولی بازهم فرصت برگزاری این کنگره فراهم نشد و به مهرماه 74 موکول شد و بالاخره، با تلاش همه جانبه ای، «کنگره جهانی بزرگداشت عطار نیشابوری » ساعت 45/8 صبح روز سه شنبه 11 مهرماه، با تلاوت آیاتی از کلام الله مجید و پیام ریاست محترم جمهوری آغاز به کار کرد.
بعد از قراءت پیام ریاست جمهور، امام جمعه محترم نیشابور به حاضران خیرمقدم گفت و در سخنان زیبای خود، قسمتی از چهره مذهبی و عرفانی عطار نیشابوری را باز نمود.
سخنان وزیر محترم ارشاد اسلامی و پیام انجمن مفاخر فرهنگی نیز، گوشه هایی از رنج دست اندرکاران کنگره و درد عشق و عرفان عطار نیشابوری را باز نمود و بالاخره یکی از استادان مدعو - استاد دکتر سید جعفر شهیدی - به حضار خیرمقدم گفت و پس از آن پذیرایی و بازدید از آرامگاه عطار نیشابوری و دیدن سیمرغ هفت متری آجری، کار ارزشمند یکی از هنرمندان بنام نیشابور، زیارت امامزاده محمد محروق و فاتحه ای بر گور خیام و بازدید از کاروانسرای قدیمی شهر نیشابور که به طرز زیبایی تبدیل به موزه شده بود و بالاخره نماز و نهار و استراحتی مختصر جزو برنامه مراسم افتتاحیه بود.
حدود 400 مقاله، از گوشه و کنار جهان، به دبیرخانه کنگره رسیده بود. حدود 60 مقاله برگزیده شده بود و بنا شد که سه نفر از اعضای هیات علمی کنگره -آقایانی که نام برده شد - این 60 مقاله را بررسی نمایند و حدود 30 مقاله را برای قراءت در کنگره تعیین کنند. و چنین شد. قرار شد بقیه مقالات انتخابی به همراه مقالات قراءت شده در کنگره، در کتابی جداگانه به چاپ برسد.
در این کنگره حدود 40 نفر محقق خارجی نیز دعوت شده بودند که از بین آنها می توان دکتر امیر حسین عابدی، از هند، دکتر ابراهیم الدسوقی شتا از مصر، خانم دکتر لورث رنسل لالیکالی از اسپانیا، پروفسور هنری برومز از فنلاند، دکتر سلیم اختر از پاکستان، دکتر عصام حورانی از لبنان، پروفسور پیه مونتسه از ایتالیا، دکتر کمال الدین عینی از تاجیکستان و... را نام برد.
کنگره در محل فرهنگسرای سیمرغ با ساختمانی تازه و خوش ترکیب و گنجایش تقریبی 800 نفر برپا شد، حدود 400 نفر از استادان برجسته ایران در این کنگره حضور یافتند و نه تنها سالن فرهنگسرای سیمرغ همواره پر از جمعیت بود، بلکه تعداد زیادی دانشجوی ادبیات - از همه جای ایران - در بیرون در آماده برای دریافت اجازه ورود بودند، که گاهی هم میسر نمی شد. تعدادی کتاب و نشریه به مناسبت برپایی کنگره منتشر شده بود که تا روز آخر کنگره، بعضی آماده شد و در دسترس قرار گرفت که از آن جمله می توان آثار زیر را نام برد:
تجدید چاپ شرح احوال و نقد و تحلیل آثار عطار نیشابوری از مرحوم فروزانفر، فرهنگ کاربرد آیات و روایات در شعر عطار نیشابوری و تجلی رمز و روایت در شعر عطار نیشابوری از دکتر اشرف زاده، دریای جان از هلموت ریتر، کتابشناسی عطار نیشابوری از علی میرانصاری، آفتاب صبح نیشابور می خواند مرا، کتابی بسیار زیبا از انتشارات شیوا، جهان بینی عطار از خانم دکتر شجیعی، شعر و شرع از دکتر پورجوادی، تعبیرات عرفانی از زبان عطار نیشابوری از جربزه دار، شرح منطق الطیر از برزی و... تعدادی دیگر از جمله شرح گزیده منطق الطیر، و شیخ صنعان از انتشارات کلهر.
مجله کیهان فرهنگی شماره 120 که یادواره عطار نیشابوری بود و در اردیبهشت و خرداد ماه 74 چاپ شده بود، تجدید چاپ شد، و 2 شماره از7 شماره شهر عشق نیز چاپ شد و در دسترس علاقه مندان قرار گرفت. تقریبا تمامی روزنامه های ایران و خراسان، درباره کنگره مطلب نوشتند و درباره عطار نیشابوری داد سخن دادند، روزنامه قدس و خراسان نیز از این جمله بودند که سعیشان مشکور باد.
روزنامه محلی صبح نیشابور، در روزهای برگزاری کنگره هر روز یک شماره منتشر کرد و در دسترس شرکت کنندگان قرار داد، و با مطالب خوبی که تهیه می کرد و مصاحبه های خوبی که ترتیب می داد، همه را شگفت زده کرد.
کنگره عطار نیشابوری در ساعت 13 روز13/7/74، با سخنان آقایان مسجد جامعی معاون وزارت ارشاد و آرین منش مدیر کل ارشاد اسلامی خراسان و قراءت قطعنامه پایان پذیرفت.
آنچه از این کنگره باقی ماند، فرهنگسرایی زیبا برای نیشابور، شهری شسته رفته برای شهروندان و چهره ای شاد و سرفراز برای نیشابوریان بود، که به هر تقدیر، خوب از عهده این امتحان برآمدند و نشان دادند که می توانند در سالهای آتی، کنگره های فضل بن شاذان و کنگره خیام و... را نیز برگزار کنند.
و دیگر آن که چهره غبار گرفته و در پرده افسانه فرو رفته عطار نیشابوری از پشت غبار زمان درخشیدن گرفت. عرفان اسلامی بیشتر شناخته شد و تعدادی کتاب و کار هنری در دسترس همگان قرار گرفت و هنوز هم، بعد از گذشتن قریب یک ماه از کنگره، سخن از عطار است و سیمرغ او و منطق الطیرش.