اشعار حافظ آینه آرزوهای بیش از یکصد میلیون فارسی زبان دنیاست که با شعر او نه تنها فال می گیرند و انس دارند بلکه فرهنگ ملی خود را می سازند. اگر غزل حافظ نبود اوج زبان فارسی کشف نمی شد. حافظ پژوهان با بررسی الفاظ رایج زبان فارسی به این نکته رسیده اند که الفاظ ماندگار زبان فارسی ارتباط تنگاتنگی با میزان استعمال آنها در دیوان حافظ دارد به گونه ای که اگر حافظ واژه ای را به کثرت به کار برده باشد امروزه در زبان فارسی نیز رواج دارد و اگر واژه ای در دیوان حافظ مورد بی مهری قرار گرفته باشد امروز نیز در استعمالات فارسی زبانان از رونق افتاده است. مثلا واژه مقراض که در دیوان حافظ تنها یک بار به کار رفته است، به تدریج از فرهنگ فارسی رخت بر بسته و واژه ترکی «قیچی » جایگزین آن شده است. همین یک نکته کافی است تا اهمیت تلاشهای انجام شده در زمینه «حافظ پژوهی » را به خوبی درک کنیم.
بهاء الدین خرمشاهی در میان همه کارهای گوناگونی که در زمینه حافظ پژوهی صورت گرفته است، نرم افزار «لسان الغیب » را کاری آکادمیک می داند که هم از جهت شکل و هم از جهت محتوا کاری بی بدیل و ممتاز است زیرا نخستین نرم افزار در زمینه اشعار حافظ است که با چنین جامعیتی عرضه می شود. وی می افزاید هر حافظ پژوهی از این پس بی نیازمند یک نسخه از این نرم افزار است و از این پس عرصه حافظ پژوهی به برکت این نرم افزار رنگ دیگری می گیرد.
این نکته ها و گفته ها، اهمیت و ارزش رنجی را که آقای مهندس عامری و خانم محمودیان در طراحی و آماده سازی این نرم افزار برده اند، دو چندان می کند.
به پاس گرامیداشت کار مشترک آنان، با هم سری به باغ عطرآلود «لسان الغیب » می زنیم.
گفتنی است که نرم افزار لسان الغیب روی ویندوز 9X قابل نصب بوده و توسط شرکت نیستان جم در سال 1376 به صورت مالتی مدیا تولید و در اختیار علاقمندان قرار گرفته است.
نرم افزار لسان الغیب از امکانات زیر برخوردار است:
گزینه خواندن
در این نرم افزار غزلهای دیوان حافظ با صدای شاعر معاصر علی موسوی گرمارودی با آهنگی ملایم به زیبایی و شیوایی تمام قرائت شده است. وی با تتبع و تحقیق در بیش از 2000 کلمه دیوان حافظ و بررسی ریشه واژه ها و چگونگی تلفظ صحیح آنها، متن شفاهی دقیقی از دیوان حافظ فراهم آورده است که به جرات می توان از آن به عنوان یک منبع علمی و آکادمیک یاد کرد.
آقای گرمارودی در گزارشی که از نحوه خواندن اشعار و غزلیات حافظ می دهد، به دقتها و موشکافی های فراوانی که در لا به لای واژه ها رعایت شده، اشاره می کند. مثلا کلمه «هزار» اگر در معنای بلبل به کار رود به فتح هاء خوانده می شود و اگر در معنای عدد استعمال شود با کسره قرائت می شود; اما چون صورت صحیح آن با فتحه است در همه جا مفتوح خوانده شده است.
از سوی دیگر برای زیباتر شدن لحن کلام و انس فارسی زبانان امروزی با آن، قرائت اکثر واژه ها بر اساس تلفظ جاری فارسی خوانده شده است. مثلا «حجله » را «حجله » و «شکل » را «شکل » و «جلوه » را «جلوه » خوانده است. در قرائت جملات و ابیات نیز با تکیه بر حروف و وقفهای حساب شده، کار علایم سجاوندی را انجام داده است.
از این نکته ها در قرائت گرمارودی بسیار است و به جرات می توان گفت مهم ترین ویژگی و امتیاز این نرم افزار نیز همان قرائت عالمانه و موشکافانه نامبرده است.
گزینه آواز
با انتخاب این گزینه، فهرست آوازها ظاهر می شود و در کنار آن نام خواننده و شماره غزل ذکر شده است. با فشردن دکمه خواندن در این گزینه، خواندن آواز شروع می شود. در صورتی که کاربر بخواهد همراه با کار در سایر گزینه ها از صدای دلنشین خوانندگان نیز بهره ببرد کافی است کلید بازگشت را فشار دهد و به گزینه مورد نظر وارد شود.
نرم افزار لسان الغیب مشتمل بر 16آواز از خوانندگان مشهور ایرانی همچون شهرام ناظری، علیرضا افتخاری و دیگران است.
فهرست غزلیات
در این گزینه امکان دستیابی به غزلها بر اساس قافیه و مطلع موجود است. می توان با انتخاب اولین یا آخرین حرف هر بیت یا مصرع به آن دست یافت. مثلا اگر محققی در جستجوی مصرع «سلامی چو بوی خوش آشنایی » باشد می تواند آن را از طریق قافیه ها با انتخاب حرف «ی » و از طریق مطلع ها با انتخاب حرف «س » بیابد.
در گزینه فهرست غزلیات، امکان نمایش غزل ها نیز در نظر گرفته شده است. یکی دیگر از امکانات این گزینه، صفحه کلید است تا بتوان بدون استفاده از کی برد سیستم و تنها با در اختیار داشتن «ماوس » غزل های مورد نظر را انتخاب نمود.
با کمک این فهرست می توان میزان فراوانی مطلع ها و قافیه های دیوان حافظ را بر اساس حروف الفبا به راحتی به دست آورد و آن را دستمایه تحقیقات جدیدی در زمینه حافظ پژوهی ساخت.
فهرست ضرب المثلها:
در این گزینه کلیه ملمعات (1) دیوان حافظ و ابیاتی که به تدریج در فرهنگ فارسی به ضرب المثل تبدیل شده اند، قرار دارد. با فشردن دکمه «فهرست ملمعات » کلیه عبارات عربی موجود در غزلیات حافظ به نمایش در می آید. با انتخاب هر ملمع شماره غزل و شماره بیت و ترجمه فارسی آن در محل های مشخصی نمایش داده می شود. مجموعا 87 ملمع در این فهرست گنجانده شده است که اولین آنها مصرع «الا یا ایها الساقی ادر کاسا و ناولها» در بیت اول از نخستین غزل دیوان است و چنین معنا شده است: (ساقیا پیمانه ای به گردش در آور و بر ما بپیمای » و آخرین ملمع نیز عبارت «بلغ الطاقة یا مقلة عینی بینی » است که در بیت 11 از غزل 484 گنجانده شده و معنای آن چنین است: «طاقت من به پایان رسید ای دیده از من دور شو» .
در این گزینه امکان خواندن ملمع و نمایش غزلی که در آن ملمع به کار رفته نیز وجود دارد.
در فهرست ضرب المثل ها 31 ضرب المثل رایج زبان فارسی نیز که در سرودن آنها از غزلیات حافظ الهام گرفته شده است مشاهده می شود این فهرست جالب که با ضرب المثل «ببین تفاوت ره کز کجاست تا به کجا» آغاز می شود و به «ای مگس، عرصه سیمرغ نه جولانگه تست » به پایان می رسد، تقریبا به ترتیب شماره غزلها تنظیم شده و هیچ گونه ترتیب الفبایی مطلع یا قافیه در آنها وجود ندارد.
با انتخاب هر ضرب المثل، شماره غزل و شماره بیت آن در محلهای معین، به نمایش در می آید. امکان خواندن ضرب المثل از طریق نمایش اصل غزل و فعال کردن گزینه خواندن فراهم است.
گزینه فهرست ضرب المثل ها به کاربر کمک می کند تا منشا بسیاری از ضرب المثل های شیرین و جالب زبان فارسی را دریابد و با شکل صحیح قرائت و کتابت آنها آشنا گردد. به عنوان نمونه ضرب المثل های زیر را می توان در این مجموعه مشاهده کرد:
با دوستان مروت با دشمنان مدارا; هر چه بادا باد; تکیه بر جای بزرگان نتوان زد به گزاف; هر سخن وقتی و هر نکته مکانی دارد; که با من هر چه کرد آن آشنا کرد; کاین طفل یک شبه ره یک ساله می رود; حریف خانه و گرمابه و گلستان.
گزینه جستجو
گزینه جستجو یکی از مهم ترین و ارزشمندترین گزینه های برنامه برای محققان و حافظ پژوهان است. با استفاده از این گزینه می توان به عبارت دلخواه - از یک حرف تا یک مصرع - در غزلیات حافظ به سرعت دست یافت و سپس نشانی، فراوانی و بیتی را که عبارت مذکور در آن قرار دارد مشاهد کرد. در صورت نیاز می توان کلیه ابیاتی را که عبارت مذکور به نحوی در آن به کار رفته است با نشانی مربوط چاپ نمود.
پس از وارد کردن عبارت مورد نظر در بخش جستجو، به سه طریق می توان آن را جستجو نمود: جستجوی عین کلمه، مطابق کلمه، و مشابه کلمه. دقت جستجو به ترتیب کاهش یافته و فراوانی آن افزایش می یابد; مثلا اگر کلمه «رند» را انتخاب کنید، در صورتی که بخواهید «عین کلمه » را جستجو کنید تنها 15 بیت نمایش داده می شود که کلمه رند به همین شکل در آنها به کار رفته است. اما اگر «مطابق کلمه » را فعال کنید کلماتی همچون رندی، رندان، عمرند و. . . را نیز جستجو می کند و بدین ترتیب آمار عدد 118 را نشان می دهد. اگر بخش مربوط به «مشابه کلمه » را فعال کنید، هر کلمه ای که در آن سه حرف «ر - ن - د» پشت سر هم به کار رفته باشد در دسترس قرار می گیرند; مثلا این کلمات نیز ردیف می شوند: نگیرند، دارند، می دارند.
در گزینه جستجو، قابلیت نمایش کامل غزل نیز گنجانده شده است و برای بی نیاز شدن از صفحه کلید کامپیوتر در آن صفحه کلید جداگانه و کلید حذف، فاصله و انتخاب کلمه جدید نیز تعبیه شده است.
گزینه تفال
فال گرفتن با دیوان حافظ، یکی از آداب و رسوم دیرینه ایرانیان است. عارف و عامی به وقت حیرت و گرفتاری به حافظ توسل جسته و از ابیات و اشعار بلند آن که از سرچشمه قرآن سیراب شده اند کمک می خواهند.
با فشردن دکمه تفال، ابتدا تابلو مینیاتوری زیبایی به همراه صدای آرام بخش آب و نی پخش می شود و به شما فرصت می دهد تا با خواندن فاتحه ای برای حافظ نیت کنید و برای تفال آماده شوید. پس از نیت کردن، دکمه ای را که در زیر تصویر در نظر گرفته شده و بر روی آن عبارت «لطفا نیت کنید» نگاشته شده است فشار می دهید تا یکی از اشعار حافظ بر صفحه رایانه نقش ببندد و پاسخ تفال شما را بدهد.
گزینه واژه نامه
یکی از مشکلات خوانندگان نوپای دیوان پر فیض حافظ، فهم معنای برخی کلمات و اصطلاحات آن است; کلماتی همچون «شحنه » است که امروزه - به هر دلیل - از رونق افتاده اند اما در دیوان حافظ به کار رفته اند. این گونه واژه ها در گزینه واژه نامه به خوبی توضیح داده شده اند. بعلاوه واژه هایی مانند «سلحشور» نیز که دارای معنای آشکار و مشخص است، در این واژه نامه منظور شده است تا با تشریح و توضیح بیشتر معنای لغوی واژه، خواننده را در فهم مراد و منظور حافظ یاری برساند.
این واژه نامه مشتمل بر 1196 واژه و معانی آنهاست که به ترتیب حروف الفبا مرتب شده اند. با کمک صفحه کلیدی که در گوشه صفحه تعبیه شده است، سریع تر می توان به واژه مورد نظر دست یافت.
معانی واژه ها بر اساس معنای لغوی تنظیم گردیده و کمتر به معنای اصطلاحی و عرفانی آنها توجه شده است. به نظر می رسد خواننده دیوان حافظ، برای آنکه بتواند به خوبی با دیوان حافظ ارتباط برقرار کند بیش از معانی لغوی واژه ها به مفاهیم عرفانی آنها نیازمند است. مثلا واژه «می » که بیش از 260 بار در دیوان حافظ به کار رفته است و حامل بار معنایی و عرفانی ویژه ای است، در واژه نامه اصلا نیامده است و فقط واژه های «می خام » و «می بی غش » و «می ریحانی » ذکر شده که ذیل آنها تنها معنای لغوی درج گردیده است.
کاستی ها و بایسته ها
نکات قوت و قابلیتهای منحصر به فرد نرم افزار لسان الغیب مانع از آن نمی شود که برخی نکات ضعف و کاستیهای آن را یادآور نشویم.
از آنجا که یکی از کاربردهای این نرم افزار کاربرد پژوهشی است، در نظر گرفتن فهرست موضوعی اشعار حافظ کمک شایان توجهی به حافظ پژوهان می نمود تا در ورای جستجوی الفاظ به کندوکاو در دیدگاههای عرفانی و انسان ساز حافظ بپردازند.
گزینه «شرح ابیات » نیز از گزینه هایی است که جای خالی آن شدیدا در نرم افزار لسان الغیب احساس می شود. قرائت دلنشین و عالمانه آقای موسوی گرمارودی نخستین جرقه معنایی را در ذهن کاربر روشن می کند
و در او انگیزه درک معانی والا و ژرف اشعار ژرف حافظ را بوجود می آورد. اما دریغ از اندکی توضیح و شرح ابیات مشکل. بنا بر این به نظر می رسد که حد اقل باید یکی از شروح معتبر و مشهور دیوان حافظ در این بخش جا می گرفت تا بسیاری از نیازهای پژوهشی کاربران را پاسخ دهد.
سومین نکته ای که در صورت رعایت می توانست «لسان الغیب » را به یک نرم افزار تمام عیار حافظ پژوهی تبدیل کند، گزینه «مقالات » بود. در این گزینه باید گزیده ای از مقالات و کتب نگاشته شده پیرامون شخصیت حافظ و ابعاد عرفانی و اجتماعی وی قرار می گرفت تا کاربران به آسانی با دیدگاههای حافظ پژوهان در باره این نابغه شعر فارسی آشنا می شدند.
امید است در نسخه های بعدی این نرم افزار شاهد رفع کاستیها و افزودن بایسته های آن باشیم.
پی نوشت:
1. به اشعاری که یک مصراع یا یک بیت آن به فارسی و مصراع یا بیت دیگر به عربی یا به زبانی دیگر است، «ملمع » گویند. در این نرم افزار فقط مصرع عربی در فهرست ملمعات ذکر و معنا شده است.