چکیده
سعدبن ابی وقاص (از تیره قرشی بنی زهره) از سابقین در اسلام در مکه و از اصحاب نامدار پیامبر اسلام به شمار می رود. او در عصر حکومت خلفاء از سرداران قادسیه و نهاوند و یکی از اعضای شورای شش نفره خلافت بود. درباره سعد و شخصیت و موضع گیری های او تاکنون پژوهش مستقلی صورت نگرفته مجمل وگذرا از سعد یاد شده است. بدین گونه چهره واقعی او در لابه لای کتب تاریخی پنهان مانده است. از این رو وقتی که با منابع تاریخی مراجعه می کنیم با نقاط تیره و تاریک بسیاری در زندگانی سعد روبه رو می شویم که موقعیت او را مخدوش می سازد، اما ناگفته مانده است.
مهم ترین نقطه ضعف سعد «حب ثروت و خلافت» بوده است. این حب خلافت به گونه ای بوده که وی را به رقابت شدید برای به دست گرفتن خلافت واداشت و در این زمینه بیشترین اصطکاک را با امیرمؤمنان(علیه السلام) داشته که مهم ترین آن در عدم بیعت و همکاری با امام و قرار گرفتن در صف مقدم «قاعدین» جلوه نمود.
در این نوشتار مواضع، انگیزه و روش های مقابله سعد با امیرمؤمنان علی(علیه السلام) با تکیه بر منابع مهم تاریخ مورد بررسی قرار می گیرد.
موضع گیری منفی سعد در برابر امیرمؤمنان(علیه السلام)، بهویژه این را امر ثابت می کند. که برخلاف ادعای طرفداران نظریه «عدالت صحابه» که پژوهشگران این عرصه را متهم به سیاه نمایی و تصویر تیره روابط بین خلفا می کنند ، روابط صحابه با هم، عموماً صمیمی نبوده و در میان آن ها کدورت ها و تیره گی هایی وجود داشته است، و این، حداقل و در خوش بینانه ترین گزینه ناشی از ناخالصی های برخی از آن ها مانند سعد بوده است.
سعد در دوران پیامبر
دودمان سعد از طرف پدر به کلاب بن مرّة، جدّ پیامبر(صلی الله علیه وآله)، و از طرف مادر به بنی امیه منتهی می شود.1 زمانی که سعد به اسلام گروید، هفده سال داشت و توسط ابوبکر اسلام آورد.2 شغل سعد در دوران پیامبر تیزکردن نیزه بود.3
طبق بعضی گزارش ها سعد در نبرد خیبر، نگهبان و محافظ پیامبر(صلی الله علیه وآله) بود.4 بعد از نبرد خیبر، پیامبر(صلی الله علیه وآله)فرمود: چه کسی پرچم را به دست می گیرد و حقش را می ستاند (پیامبر می خواستند کسی را به اطراف فدک بفرستند) در این میان، زبیر و سعد بن ابی وقاص اعلام آمادگی کردند، ولی پیامبر قبول نکرد، آن گاه خطاب به علی(علیه السلام) فرمود: «ای علی! پرچم را بگیر و حق را باز پس گیر...».5
سعد یکی از کسانی است که شاهد جریان غدیر بوده و حدیث «من کنت مولاه، فعلی مولاه» را روایت کرده است.6 امام علی(علیه السلام) می فرماید: پیامبر هشتاد نفر از اصحاب خویش را که چهل تن آن ها عرب و چهل تن دیگر عجم بودند، جمع کرد و با آن ها اتمام حجت کرد که من جانشین و امام بعد از پیامبر بر هر مؤمنی می باشم و درآ خر به آنان فرمود: از وی اطاعت کنید... . در آن جمع، ابوبکر، عمر، عثمان، طلحه، زبیر، سعد و عبدالرحمن و ... نیز حضور داشتند.7
مصعب بن سعد از پدرش سعد نقل می کند که «روزی با دو نفر از مهاجران در مسجد پیامبر نشسته بودیم، صحبت از علی شد و از آن بدگویی کردیم ... ، در همین حال، پیامبر با حالت خشم به طرف ما آمد، با خود گفتم: از خشم پیامبر به خدا پناه می برم، پیامبر فرمود: «شما را با من چه؟ هر کس علی را بیازارد مرا آزرده است» و این جمله را سه مرتبه تکرار نمود.8
سعد در دوران خلیفه اول
سعد از جمله کسانی بود که در سقیفه بنی ساعده با ابوبکر بیعت کرد. ابن قتیبه در این باره می نویسد: «بعد از وفات پیامبر(صلی الله علیه وآله) مردم دور ابوبکر جمع شدند و بیشتر مسلمانان در آن روز با ابوبکر بیعت کردند، شخصیت های بنی هاشم در خانه علی جمع شده بودند، زبیر هم با آنان بود و خود را مردی از بنی هاشم می دانست ... بنی امیه دور عثمان را گرفتند، بنی زهره دور سعد و عبدالرحمن جمع شده و همگی در مسجد گرد آمده بودند. عمر به سراغ آنان رفت و پرسید: چه شده است که شما دور هم جمع شده اید؟! برخیزید و با ابوبکر بیعت کنید، زیرا مردم و انصار با او بیعت کردند، عثمان و کسانی از بنی امیه که با او بودند و سعد و عبدالرحمن و کسانی از بنی زهره که با آن دو بودند برخاستند و با ابوبکر بیعت نمودند.9
در برخی از منابع آمده است که در دوران کوتاه خلافت ابوبکر، سعد از ملازمان وی بوده،10 اما فقط یک مورد درباره سعد نقل شده و آن هم مربوط به اواخر عُمْر ابوبکر است که گفت وگویی میان عده ای، از جمله سعد با ابوبکر صورت گرفته است.
شیخ مفید(رحمه الله) می نویسد: وقتی که قرار شد ابوبکر، عمر را خلیفه بعد از خود بگمارد بعضی از صحابه به عنوان اعتراض نزد ابوبکر آمدند که در میان آن ها سعد و طلحه و زبیر نیز بودند. آن ها به ابوبکر گفتند: ای ابوبکر! روز قیامت چه جوابی نزد خدا داری اگر این شخص خشن و تند خو(عمر) را بر ما مسلّط کنی؟ اکنون که او رعیت و زیر دست توست ما توان او را نداریم، چگونه این مقام را به وی می سپاری؟ ای ابوبکر! مواظب اسلام و مسلمانان باش و او را بر مردم مسلّط نکن ... . ابوبکر نیز که آن ها را می شناخت در پاسخ چنین گفت: بنشینید. آن ها نشستند. سپس ابوبکر به دلیل ضعف جسمی که داشت با اشاره به سینه های آنان گفت: مرا از خداوند می ترسانید (نه، سوگند به خدا) هرکدام از شما چشم طمع به خلافت دوخته اید.11
از این گفت وگوها نتایج زیر به دست می آید:
1 سعد، طلحه، زبیر و ... برای رسیدن به اهداف خود، از کلمات حق استفاده می کردند، در حالی که اراده جدّی آن ها همان سخنان ابوبکر بود; یعنی طمع در خلافت;
2 سقیفه، زمینه ای را فراهم کرده بود که بزرگان مهاجران نیز به این فکر بیفتند که بعد از ابوبکر به خلافت برسند، لذا نزد ابوبکر آمدند و می خواستند نظرش را عوض کنند و خود را خلیفه بعد از ابوبکر قرار دهند.
سعد در دوران خلیفه دوم
پس از بیعت سعد با خلیفه دوم، سعد در این برهه نقش حساسی را برای دو طرف، یعنی امام و خلیفه دوم ایفا کرد که در نهایت به ضرر امام تمام شد.
خلیفه دوم برای تعیین خلیفه بعد از خود استراتژی جدیدی را اتخاذ کرد و با ایجاد شورای شش نفره و انتخاب خلیفه بعدی توسط این شورا، مسیر تعیین خلافت را تغییر داد. در این شورا امام علی(علیه السلام)، عثمان بن عفان، زبیر بن عوام، طلحة بن عبیدالله، عبدالرحمن بن عوف و سعد بن ابی وقاص حضور داشتند. قبل از هر چیز لازم است نَسَب و دودمان اعضای شورا مشخص شود که این امر ما را در تحلیل صحیح از انگیزه گزینش این افراد و نتیجه شورا کمک می کند.
1 امام علی(علیه السلام): از بنی هاشم بود (علی بن ابی طالب بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبد مناف);12
2 عثمان بن عفان: از بنی امیه بود (عثمان بن عفان ابن ابی العاص بن امیة بن عبد شمس بن عبد مناف);13
3 عبدالرحمن بن عوف: از بنی زهره بود (عبدالرحمن بن عوف بن عبدالحارث بن زهرة بن کلاب);14
4 سعد بن ابی وقاص نیز از طرف پدر از بنی زهره، و از طرف مادری، اموی بود15 (سعد بن ابی وقاص مالک بن وُهَیب بن عبد مناف بن زهرة بن کلاب بن مُرّة);
5 طلحة بن عبیدالله: از بنی تیم بود (طلحة بن عبیدالله بن عثمان بن عمرو بن کعب بن سعد بن تَیم بن مَرّة);16
6 زبیر بن عوام: از بنی اسد بود (زبیر بن عوام بن خُویلد بن اسد بن عبد العُزّی بن قصی بن کلاب).17
با توجه به رقابت دیرینه بین تیره های قریش در این شورا، تنها کسی که ممکن بود به علی(علیه السلام) رأی بدهد، زبیر بود که مادرش، صفیه، دختر عبدالمطلب بود، در حالی که سعد و عبدالرحمن از یک تیره بودند و احتمال هم رأیی آن دو، زیاد بود.
دیدگاه خلیفه نسبت به خلافت سعد
خلیفه دوم زمانی که برای خلافت بعد از خویش نظر ابن عباس را می پرسد، ابن عباس (بعد از این که چند نفر را نام می برد و خلیفه برای هر کدام، عیبی می گیرد)، سعد را پیشنهاد می کند، ولی خلیفه پاسخ می دهد که او جنگ جو و شمشیر زن است.18 در جای دیگر می گوید: سعد، مؤمنی ضعیف است،19 هم چنین نقل شده که می گوید: سعد بد دل است.20
این جمله های حاکی از این است که سعد از نظر خلیفه، لیاقت خلافت را ندارد، با این حال، وقتی خلیفه دوم شش نفر اعضای شورا را معرفی می کند درباره آنان می گوید: «لایق خلافت نیست، مگر علی و عثمان و زبیر و طلحه و عبدالرحمن بن عوف و سعد».21
از این دو گفتار متعارض، مشخص می شود خلیفه دوم هدف دیگری را از شورا دنبال می کند و همان گونه که خواهد آمد، هدف از این شورا خلافت عثمان است، امّا با ظاهر سازی و عوام فریبی، اعضای شورا را لایق خلافت می شمارد، ولی پنهانی به ابن عباس می گوید: سعد لیاقت خلافت را ندارد، هم چنین در مورد دیگر اعضای شورا.22
به هر حال، بنا به گزارش ابن شبه، عمر در مورد انتخاب خلیفه بعد از خویش این گونه به سعد وصیت می کند: «وقتی که از دنیا رفتم تا سه روز صبر کنید و نباید این صبر به روز چهارم برسد مگر این که از میان شش نفر، خلیفه ای انتخاب کرده باشید، در این سه روز، صُهَیْب نماز را اقامه می کند، عبدالله بن عمر نیز حق دخالت در شورا را ندارد... سعد گفت: فرمان تو را اجرا می کنم ... خلیفه گفت: گمان نمی کنم غیر از این دو نفر (علی و عثمان) کس دیگر خلیفه شود».23
اتمام حجت امام با اعضای شورا
این اتمام حجت به دو صورت انجام شد: اتمام حجت عمومی، یعنی خطاب امام به عموم اهل شورا، و اتمام حجت خصوصی، یعنی خطاب امام فقط به سعد.
اتمام حجت عمومی: سُلَیم بن قیس هلالی می گوید: در روز شورا امام علی(علیه السلام) رو به طلحه کرد و فرمود: «ای طلحه! از خدا بترس و تقوا پیشه کن. هم چنین تو ای سعد، ای زبیر، ای پسر عوف، از خدا بترسید و خشنودی او را بخواهید و در راه خدا از هیچ چیزی باک و هراسی نداشته باشید».24 هم چنین نقل شده است که امام در شورا به فضایل خویش احتجاج نمودند. ابوذر می گوید: «حضرت علی(علیه السلام)بر اهل شورا به واقعه بسته شدن همه درها مگر در منزل او به مسجد پیامبر، برای برتری خویش احتجاج فرمودند».25 در نقل دیگر آمده است: آن حضرت خطاب به طلحه و عبدالرحمن و سعد، به حدیث ثقلین احتجاج نموده و از آن ها اقرار گرفت که این حدیث را از پیامبر(صلی الله علیه وآله) شنیده ایم.26
اتمام حجت خصوصی با سعد: امام علی(علیه السلام) بعد از اتمام حجت عمومی در مرتبه دوم به صورت خصوصی با سعد اتمام حجت می کند. ابن شبّه می نویسد: وقتی حضرت علی(علیه السلام) سعد را ملاقات کرد این آیه را برای سعد قرائت فرمود:
اتقوا الله الذی تساءلون به و الأرحام إنّ الله کان علیکم رقیباً» از تو می خواهم به دلیل نزدیکی و فامیل بودن این دو فرزندم (امام حسن و امام حسین) به رسول الله و نیز نزدیک و فامیل بودن حمزه عمویم به تو، همراه عبدالرحمن به نفع عثمان و بر علیه من نباشی.27
از دیدگاه امیرمؤمنان و خلیفه دوم، سعد در شورا نقش کلیدی داشت; امام می دانست بر فرض این که طلحه و زبیر به ایشان رأی مثبت دهند باز سودی به حال ایشان ندارد، زیرا عبدالرحمن بن عوف به دلیل این که داماد عثمان است به عثمان رأی می دهد، در این میان سعد باقی می ماند، چون سعد از امام علی کینه به دل داشت و با عبدالرحمن از یک تیره بود مطمئناً به امام رأی مثبت نمی داد، از آن طرف هم انگیزه ای برای رأی مثبت دادن به عثمان نداشت، چرا که از او دل خوش نبود، چنان که به عبدالرحمن می گوید: «علی را بیشتر از عثمان دوست دارم».28 از طرف دیگر از این که پلی برای خلیفه شدن دیگری باشد ناراحت بود، چرا که خودش می خواست به خلافت و قدرت دست یابد، ولی وقتی با تشریح خلیفه دوم فهمید (خلیفه بعدی یا عثمان است یا علی) انگیزه ای برای رأی دادن به طرفین نداشت، هم چنین از خلیفه نیز دل گیر و ناراحت بود، چرا که وی را از امارت کوفه برکنار29 و نیمی از اموالش را مصادره کرده بود.30
مجموعه این عوامل، باعث شده بود که سعد انگیزه ای برای رأی دادن نداشته باشد، ولی خلیفه چون چهره مقبول سعد را لازم داشت او را وارد شورا کرد و برای این که ناراحتی برکناری سعد از کوفه و هم چنین ناراحتی ابزار شدن برای دیگری را کاهش دهد، به سعد قول داد که به خلیفه بعدی سفارش می کند، امارت کوفه را به او باز گرداند.31 پس در این جا می بینیم سعد نقش مهمی را در شورا ایفا می کند، لذا امام برای حقانیت خود او را موعظه نموده و برای سعد برهان اقامه می کند.
حضرت علی(علیه السلام) در خطبه شقشقیه وقتی اعضای شورا را به صورت فرد فرد بررسی می فرماید، در مقام انتقاد درباره سعد چنین می فرماید: «فصغی رجل منهم لضغنه; یکی از آن ها با کینه ای که از من داشت روی برتافت».
بررسی کلمه «لضغنه»
در این جا دو پرسش مطرح است: نخست، این که ضبط این کلمه چیست؟ ثانیاً مراد از آن کیست؟
آن چه در نقل و ضبط این کلمه در کتاب ها و نسخه های نهج البلاغه مشهور است «لضغنه» می باشد،32 ولی در برابر، روایت دیگری نیز وجود دارد که در آن «بضبعه» و «بضلعه» ثبت شده است.33
مشهور این است که خطبه شقشقیه را ابن عباس از امیرمؤمنان(علیه السلام) نقل کرده است. نقل ابن عباس را شیخ صدوق (متوفای 381ق) از دو طریق34 و شیخ مفید (متوفای 413ق) از راه های مختلف (به صورت مجمل)35 و شیخ طوسی (متوفای 460ق) از یک طریق36 و قطب راوندی (متوفای 573ق) از یک طریق37روایت کرده اند. اما شیخ طوسی در نقل دیگری خطبه را از امام سجاد نقل می کند.38و دیگران نیز با تکیه بر نقل های شیخ صدوق، روایت کرده اند.39 از اهل سنت نیز سبط ابن جوزی (متوفای 654ق)40 و ابن ابی الحدید (متوفای 656ق)41 این خطبه را به صورت مفصل نقل کرده اند.
در علل الشرائع شیخ صدوق کلمه مورد بحث، «لضغنه» روایت شده، ولی در معانی الاخبار ایشان «بضبعه» نقل شده و در معانی الاخبار در شرح و توضیح خطبه شقشقیه، کلمه «بضلعه» را به عنوان نقل دیگر ذکر می کند. شیخ طوسی نیز در امالی و دیگران نیز «لضغنه» را روایت می کنند. هم چنین حسین بن مؤدب (از اعلام قرن پنجم هجری) نیز در نسخه خطی نهج البلاغه کلمه مورد بحث را «لضغنه» ثبت کرده است.42
با توجه به نقل های مختلف اگر بخواهیم به ضبط صحیح کلمه نزدیک شویم چنین می توان گفت که با توجه به قدمت شیخ صدوق نسبت به شیخ طوسی و دیگر کسانی که خطبه را روایت کرده اند و این که ایشان در معانی الاخبار ظاهراً برنقل «بضبعه» تکیه کرده و نقل «بضلعه» را به عنوان نقل دیگر ذکر فرموده و چون در مقام بیان سایر احتمالات بوده اگر نقل و ضبط دیگری غیر از «بضلعه» می بود حتماً به آن ها اشاره می کرد و چون اشاره نکرده احتمال می رود که ضبط «بضبعه» صحیح باشد. اما درباره ضبط «لضغنه» در کتاب علل الشرائع شیخ صدوق، باید گفت که با توجه به تقدم کتاب علل بر معانی الاخبار43 و این که شیخ در معانی الاخبار در مقام بیانِ تمامی احتمال ها و نقل ها بوده، بعید به نظر می رسد کلمه «لضغنه» در علل درست باشد، چرا که شیخ صدوق طریق خود در علل را در معانی الاخبار نیز می آورد، ولی «لضغنه» در آن نمی باشد.
ناگفته نماند شاید شیخ طوسی از طریق دیگری که شیخ صدوق به آن دست رسی نداشته خطبه را به صورت «لضغنه» نقل کرده باشد.
اما این که مرجع ضمیر، سعد است یا طلحه، طبق نقل «لضغنه» بیشتر شارحان نهج البلاغه، مرجع ضمیر را به سعد باز گردانده اند،44 اما ابن ابی الحدید معتزلی45 و برخی دیگر، آن را به طلحه تفسیر کرده اند46 که در ادامه اقوال یاد شده را ذکر و نقد می کنیم.
قول نخست: قطب راوندی می فرماید: «مراد از کینه توز، سعد بن ابی وقاص می باشد، و علت کینه توزی وی این است که حضرت علی(علیه السلام) پدرش را در جنگ بدر کشته است».47
قول دوم: ابن ابی الحدید در نقد سخنان قطب راوندی می گوید: «قول قطب راوندی اشتباه است، چرا که پدر سعد، مالک بن اهیب بن عبد مناف بن زهره بوده که در زمان جاهلیت مرده است.48 مراد از کینه توز، طلحه می باشد، زیرا طلحه از طایفه بنی تَیم و پسر عموی ابوبکر می باشد و بعد از سقیفه بنی ساعده رابطه بین بنی تِیم و بنی هاشم تیره شد و همین امر، سبب کینه میان این دو قبیله عرب شد.
ابن ابی الحدید می گوید: بر فرض صحت روایتِ عدم حضور طلحه در روز شورا (چنان که طبری نقل کرده)49 ممکن است بگوییم مراد از کینه توز، سعد باشد، زیرا دایی های وی را حضرت علی(علیه السلام) در جنگ های صدر اسلام کشته بود. ابن ابی الحدید در ادامه می گوید: اما این احتمال نیز ضعیف است، زیرا کسی از بنی زهره به دست علی بن ابی طالب کشته نشده تا این که کینه و حقدی برای سعد بوجود آید.50
بعد از ابن ابی الحدید نیز بیشتر شارحان نهج البلاغه وقتی به این خطبه می رسند فقط به نقل قول قطب راوندی و ابن ابی الحدید بسنده می کنند، گویی آن را قبول کرده اند.51
لازم به ذکر است که قول قطب راوندی و قول ابن ابی الحدید، هیچ کدام مستند تاریخی ندارد، چرا که طبق کنکاش و جست وجو اصلا اسم پدر سعد در کتاب های تاریخی وجود ندارد تا چه رسد به این که درباره او نیز سخنی گفته باشند.
قول سوم: محقق تستری، در نقد کلام ابن ابی الحدید و دلیلی که وی برای کینه سعد اقامه کرده، می فرماید:
1 روایتی که بر عدم حضور طلحه در شورا دلالت می کند منحصر در روایت طبری نیست، بلکه این مضمون را جوهری در کتاب سقیفه،52 ابن عبد ربّه در العقد الفرید،53 ابن اعثم کوفی در الفتوح54 و ابن قتیبه در المعارف55 ذکر کردند (که طبق این نقل ها احتمال عدم حضور طلحه در شورا تقویت می شود).
2 مراد از کینه توز، قطعاً سعد بن ابی وقاص می باشد، اگر چه طلحه در روز شورا حضور داشته و روایات دال بر عدم حضور طلحه صحیح نباشد، زیرا طبق نقل های مختلف از امام علی(علیه السلام) ایشان در تحلیل از نتیجه شورا چنین فرمود:
سعد با پسر عموی خود عبدالرحمن و عبدالرحمن به دلیل دامادی عثمان، با هم می باشند، و اگر فرض شود طلحه و زبیر با من باشند هیچ سودی برای من نخواهد داشت.56
در جای دیگر امام فرمود:
سعد با پسر عموی خود عبدالرحمن مخالفت نمی کند، عبدالرحمن نیز داماد آن ها است، یا عثمان خلیفه می شود یا عبدالرحمن، و اگر طلحه و زبیر نیز با من باشند سودی به حال من نخواهد داشت.57
هم چنین امام علی(علیه السلام) به سعد فرمود:
از تو می خواهم به خاطر نسبتی که به واسطه پیغمبر با حسنین داری و نسبتی که با عمویم حمزه داری با عبدالرحمن علیه من و به نفع عثمان رأی ندهی... .58
همان گونه که مراد از «مالَ الأخرُ لصهره» عبدالرحمن می باشد، از این نقل ها به دست می آید مراد از «لضغنه» سعد بن ابی وقاص است اگر چه طلحه در مجلس حاضر بود.
3 دلیل ابن ابی الحدید بر کینه طلحه صحیح نیست، چرا که قبیله تِیم حق بنی هاشم (خلافت) را گرفته بودند و دیگر کینه و حقد شدید نسبت به بنی هاشم نداشتند، زیرا که حقد و کینه درباره فردی صادق است که نتواند حق دیگری را بگیرد، در حالی که تِیم خلافت را گرفت. شاهد براین مدعا گفت وگوی خلیفه دوم و ابن عباس است. خلیفه دوم به ابن عباس در مورد خلافت گفت: «قلوب شما بنی هاشم پر از حقد و کینه می باشد». ابن عباس در پاسخ گفت: «چگونه کسی که حقش غصب شده، حقد و کینه نداشته باشد در حالی که آن را در دست دیگری می بیند».59 هم چنین وقتی قاسم بن محمد بن یحیی بن طلحه (از نوادگان طلحه) به اسماعیل بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی گفت: «سابقه فضل و احسان ما از شما بنی هاشم بیشتر است» اسماعیل در پاسخ چنین گفت:
شما به کدام فضل و احسانی افتخار می کنید؟! آیا به غضب و نفرین پیامبر نسبت به طلحه که قسم خورد بعد از مرگ وی با عایشه ازدواج می کند افتخار می کنید که این آیه در حق وی نازل شد: «و ما کان لکم أن تؤذوا رسول الله و لا أن تنکحوا ازواجه من بعده أبداً».60 آیا به غصب حق فاطمه زهرا و فدک و خلافت و ... توسط پسر عموی خود ابوبکر افتخار می کنید ...؟ پدر تو (طلحه) بیعت را با علی شکست و در برابر علی شمشیر کشید و قلوب مسلمانان را نسبت به علی فاسد کرد.61
4 ابن ابی الحدید می گوید: «بر فرض عدم حضور طلحه در شورا، کینه توز سعد بن ابی وقاص است، زیرا مادرش از بنی امیه بوده و علی دایی های سعد را در جنگ کشته بود.» در حالی که مردم و مخصوصاً عرب، نسبت به خویشان و نزدیکان پدری خویش، تعصب میورزند، و نسبت به نزدیکان و خویشان مادری خویش تعصب خاصی ندارند.
هم چنین تمایل سعد به امیرالمؤمنین بیشتر از تمایل وی به عثمان بود، ولی هوای نفس بر او چیره شد و بهوسیله پسر عموی خویش، عبدالرحمن بن عوف به عثمان رأی داد. مداینی می گوید: عبدالرحمن به سعد گفت: «من و تو با یکدیگر فامیل هستیم پس رأی خود را به من بسپار، سعد گفت: اگر برای رأی دادن به خودت می خواهی، من حرفی ندارم، و قبول می کنم، ولی اگر برای عثمان می باشد من علی را بیشتر از عثمان دوست دارم».62 (همین مقدار محبت علی، نشان دهنده عدم کینه سعد می باشد، چرا که محبت با کینه جمع نمی شود).
5 درست است که سعد با امام بیعت نکرد، ولی همانند طلحه نیز با امام جنگ و ستیز نکرد و هم چنین درخواست همکاری معاویه از وی را با پاسخی قاطع رد کرد.
ایشان در پایان و با توجه به تضعیف دلایلِ کینه توزی سعد، اساساً ضبط کلمه «لضغنه» را در خطبه زیر سؤال برده و می گوید: «در نسخه شیخ صدوق «بضبعه» و در روایت دیگر او «بضلعه»63 آمده است، و با توجه به شواهد و قراین تاریخی، ضبط «لضغنه» صحیح نبوده و ضبط «بضلعه» و «بضبعه» صحیح می باشد، در این صورت، معنا این گونه می شود: سعد به خاطر «پسر عموی خود» عبدالرحمن و «توسط وی» به عثمان رأی داد».64
توضیح استدلال ابن ابی الحدید و محقق تستری
قبل از نقد و بررسی کلام محقق تستری لازم است سیر استدلال ابن ابی الحدید و محقق تستری تبیین شود.
ابن ابی الحدید مرجع ضمیر را طلحه می داند، و دلیل آن را نیز وجود اقتضای کینه و حقد طلحه نسبت به امام علی(علیه السلام) می داند (دلیل کینه توزی این است که طلحه از قبیله تَیم و پسر عموی ابوبکر می باشد) و دلیل قطب راوندی مبنی بر کشته شدن پدر سعد به دست امام علی را برای کینه سعد قبول نمی کند. ابن ابی الحدید در صورتی ضمیر را به سعد برمی گرداند که روایات عدم حضور طلحه در روز شورا صحیح باشد. و از طرف دیگر، برفرض کینه توز بودن سعد، اقتضای کینه وی را نیز این گونه درست می کند که در جنگ های صدر اسلام اقوام مادری سعد به دست امام علی کشته شده اند. اما در ادامه، اصل قضیه را منکر شده و می گوید: اساساً در جنگ ها از بنی زهره شخصی به دست علی کشته نشده است. با این بیان هم اگر طلحه در شورا حضور نداشته باشد، سعد نمی تواند کینه توز باشد، چون اقتضای کینه توزی در وی نمی باشد.
در این جا برفرض صحت ضبط کلمه «لضغنه» طبق استدلال ابن ابی الحدید، ظاهراً دو راه برای جواب دادن به وی وجود دارد: اول، اقتضای کینه سعد اثبات شود. دوم، عدم حضور طلحه ثابت شود.
اما اگر در استدلال محقق تستری بنگریم می یابیم (که ایشان برخلاف ابن ابی الحدید که تعیین مرجع ضمیر را معلّق بر دلیل و انگیزه کینه توزی کرده و آن را در طلحه می دانست نه در سعد) ضمیر را به سعد برمی گرداند، علاوه براین، از راه انگیزه کینه توزی وارد نمی شود و این راه را نیز زیر سؤال می برد، بلکه ایشان از راه قرینه مقابله با «و مالَ الاخر لصهره» و قراین خارجی که بیان شد، مرجع ضمیر را سعد می داند و تعیین آن را به انگیزه کینه توزی ،منوط نمی داند. به دیگر سخن، ابن ابی الحدید در مرحله کبرا قبول دارد که انگیزه انحراف از امام علی(علیه السلام) کینه نسبت به ایشان بوده، ولی در تعیین مصداق و کینه توز، با اختلاف نظر روبه رو می شود، در حالی که محقق تستری کبرویاً و اساساً انگیزه انحراف از امام را کینه توزی نمی داند، اگر چه منحرف را مصداقاً سعد می داند.
استدلال محقق تستری از سه مرحله تشکیل شده است:
1 مرجع ضمیر را سعد می داند نه طلحه،
2 دلایل اقتضای کینه سعد را نقد و بررسی می کند،
3 در نهایت، اصل کینه توزی سعد را زیر سؤال می برد.
نقد و بررسی استدلال ابن ابی الحدید و محقق تستری
در این جا اشکال های فراوانی بر کلام محقق تستری و ابن ابی الحدید وارد است، ولی فقط بحث «تعیین مرجع ضمیر در لضغنه و کینه سعد یا طلحه و دلایل آن» را بررسی می کنیم:
نقد دلیل ابن ابی الحدید
ابن ابی الحدید اقتضای کینه سعد را کشته شدن اقوام مادری وی توسط امام علی(علیه السلام) می داند، اما این احتمال را مردود می داند، زیرا اساساً در جایی از تاریخ، ثبت نشده که علی(علیه السلام) فردی را از بنی زهره کشته باشد. درپاسخ به این ادعا که محقق تستری به آن اشاره ای نکرده است باید گفت: با توجه به شواهد تاریخی نه تنها مشرکانی از اقوام مادری سعد در جنگ بدر و احد به دست امام علی(علیه السلام) کشته شده، بلکه از اقوام پدری او نیز افرادی به دست آن حضرت کشته شدند، چنان که واقدی در بخش «تسمیة من قتل من المشرکین ببدر» می نویسد: «از بنی عبد شمس بن عبد مناف، حنظلة بن ابی سفیان بن حرب، عاص بن سعید، ولید بن عتبة بن ربیعه و عامر بن عبدالله که از اقوام مادری سعد می باشند توسط امام علی کشته شدند».65 در جنگ اُحد نیز از بنی زهره شخصی به نام ابو الحَکَم بن الاخنس بن شریق به دست امام علی کشته شد.66
نقد دلایل محقق تستری
در این که مرجع ضمیر سعد بن ابی وقاص است و دو دلیل که محقق تستری بر آن اقامه می کند، ظاهراً بحثی نیست، اما نسبت به دلیل سوم محقق تستری مبنی بر عدم کینه طلحه نسبت به امام علی(علیه السلام) باید گفت: برفرض گرفتن حقِ خلافت از بنی هاشم باز حقد و کینه بنی تَیم نسبت به بنی هاشم باقی است، چرا که سبب غصب خلافت توسط بنی تَیم، کینه های گذشته آنان نسبت به بنی هاشم بوده و همین کینه می تواند باعث شود که طلحه برای این که خلافت به بنی هاشم بازنگردد به عثمان رأی دهد. پس در این صورت، جواب ابن ابی الحدید داده نشده است. اگر بخواهیم به ابن ابی الحدید پاسخ بدهیم باید گفت که این مقدار حسد و حقد در نوع مهاجران و قریش نسبت به بنی هاشم وجود داشته و نمی تواند اختصاص به طلحه داشته باشد، یا این که از قرینه مقابله و قراین خارجی که محقق تستری به آن ها اشاره کرده به ابن ابی الحدید جواب بدهیم.
در نقد دلیل چهارم، یعنی ضعف دلایل کینه توزی سعد باید گفت: منشأ اشکال محقق تستری این است که ایشان کشته شدن اقوام مادری سعد را تنها علت کینه توزی سعد فرض کرده که در نتیجه، اگر علت ضعیف شود، معلول نیز سست می شود، در حالی که این گونه نیست و چنان که از واقدی نقل شد گرچه پدر سعد به دست امام کشته نشده، ولی از اقوام پدری و مادری وی به دست امام کشته شده بودند، پس کشته شدن اقوام مادری سعد تنها دلیل برای کینه توزی سعد نمی باشد. با این حال، برفرض کشته شدن اقوام مادری سعد توسط امام، و از باب مُماشات با محقق تستری باید گفت:
الف چه کسی ادعا کرد که کشته شدن اقوام مادری نزد عرب اهمیت ندارد؟ در حالی که شواهد بسیاری وجود دارد که اهمیت اقوام مادری کمتر از اقوام پدری نیست، برای مثال:
1 کلام شمر به حضرت ابوالفضل در روز تاسوعا که بلند صدا می زد: «کجایند فرزندان خواهرمان، کجا هستند عباس و برادرانش؟» و امان نامه گرفتن او برای آنان از پسر زیاد;67
2 پیام عمر بن سعد به علی اکبر در روز عاشورا که شخصی را نزد علی اکبر فرستاد و خطاب به علی اکبر چنین گفت: «تو با امیرالمؤمنین یزید فامیل هستی و ما می خواهیم به خاطر این نسبت، به شما صله رحم کنیم و اگر بخواهید به شما امان دهیم»;68
3 کلام جعدة بن هبیره مخزومی به عتبه بن ابوسفیان. جعده پسر خواهر امام علی است از طرف ایشان والی خراسان بود. روزی عتبه (برای تحقیر) به وی گفت: «این شجاعت و قدرتی که در جنگیدن داری از طرف دایی تو (علی) می باشد. جعده در جواب به او گفت: اگر تو نیز دایی ای مثل دایی من داشتی پدرت را فراموش می کردی».69
4 جواب های متعدد امام علی به معاویه که در این نامه ها امام کشته های مادری و پدری معاویه را به رخ وی می کشید. امام در یکی از این نامه ها، به وی نوشت: «... من با سپاهی عظیم از مهاجران و انصار و تابعان به سرعت به سوی تو می آیم ... همراه این لشکر فرزندان بدراند و شمشیرهای هاشمی که محل ضربات آن شمشیرها را می دانی که چه بر سر برادر و دایی و پدر بزرگت و خاندانت آورد...».70در نامه 64 نیز چنین آمده است: «... همان شمشیری که در یک جنگ «بدر» بر پیکر جد و دایی و برادرت کوبیدم هنوز نزد من است ...».71
در جای دیگر امام می فرماید: «من همان ابوالحسن، قاتل برادر و دایی و پدر بزرگت در روز بدر هستم و همان شمشیر نزد من است...».72
ب بر فرض این که قبول کنیم کشته شدن اقوام مادری نزد عرب «اهمیت» نداشته، ولی باید به این نکته توجه داشت که معنای «اهمیت داشتن» این نیست که اثر نیز ندارد، چرا که نزد مردم، مخصوصاً عرب، نفس ریخته شدن خون، انگیزه ای برای انتقام گیری بهوجود می آورد، بهویژه اگر از خویشان پدری باشد. پس تنها تفاوت بین کشته شدن خویشان پدری و مادری، در شدت ضعف حس انتقام گیری است، و بنابراین، کشته شدن اقوام مادری سعد، به نحو جزء العله، اثر گذار بوده که این اثر، اگر چه ضعیف بوده، ولی با شواهدی که خواهد آمد این اثر ضعیف، تشدید شد.
ج فرار کردن سعد از میدان نبرد در جنگ احد و باقی ماندن حضرت علی(علیه السلام) و محافظت ایشان از پیامبر(صلی الله علیه وآله)73 نوعی حسادت به امام در دل دیگر صحابه، از جمله سعد می گذارد، زیرا یکی از کسانی که ادعای شجاعت و پهلوانی و جنگ جو بودن می کرد، سعد بود و این فرار سعد از میدان جنگ (با این که سنّش از علی(علیه السلام)حدود 10 سال بیشتر بود) و باقی ماندن جوانی به نام علی، حسادت را در قلب سعد بهوجود آورد.
د بعد از نبرد خیبر، پیامبر می خواست پرچم را به دست کسی بدهد تا به نقطه ای برود. زبیر و سعد اعلام آمادگی کردند، ولی پیامبر پرچم را به آن ها نداد، بالأخره پیامبر بدون درخواست علی(علیه السلام) رو به ایشان کرد و فرمود: «ای علی پرچم را بگیر» و او را روانه نبرد کرد.74
ه «فاید» می گوید: هنگامی که پیامبر در جریان حدیبیه وارد جحفه شدند، در اطراف آن به جست وجوی آب رفت، ولی آب نیافت، آن گاه سعد را مأمور ساخت تا به دنبال آب رود، پس از مدتی سعد ناکام بازگشت، سپس پیامبر حضرت علی را فرستاد و بعد از مدتی کوتاه، با آب بازگشت.75
ی عدم اعطای پرچم برای نبرد خیبر به سعد.76
سه مورد اخیر نیز طبعاً نوعی حسد در دل سعد ایجاد کرد.
با نگاه مجموعی به این نکته ها مسئله کینه توز بودن سعد نسبت به امام علی امری بعید و دور از انتظار نیست.
دلیل چهارمِ محقق تستری از دو بخش تشکیل شده که بخش اول، نفی اقتضای کینه و بخش دوم، دلیل بر عدم اقتضای کینه می باشد. بخش اول استدلال بررسی شد و در این قسمت، بخش دوم استدلال را بررسی می کنیم: دلیل محقق بر تمایل سعد به امام، بسیار ضعیف است، چرا که اگر در همان دلیل محقق تستری توجه کنیم، خلاف برداشت ایشان به دست می آید: «سعد به عبدالرحمن می گوید: اگر برای رأی دادن برای خودت می خواهی، من حرفی ندارم و قبول می کنم، ولی اگر برای عثمان باشد، من علی را بیشتر از عثمان دوست دارم».
خود این گفت وگو گویای این مطلب است که سعد امام را حقیقتاً دوست نداشته و به خاطر یک سری مصالح شخصی این گونه سخن می گوید با این توضیح که سعد با عثمان میانه خوبی نداشته و از او متنفر بوده است، وقتی امر بین علی و عثمان دایر باشد، علی را انتخاب می کند. هم چنین این محبّتی که محقق تستری ادعا می فرماید باید جلوه گاهی داشته باشد، در حالی که این محبت فقط وجود ذهنی داشته و اندک جلوه گاهی نداشته، زیرا اگر واقعاً سعد به امام تمایل داشت اصلا نباید رأی خود را به عبدالرحمن واگذار می کرد، و اگر هم واگذار می کرد باید به عبدالرحمن سفارش می کرد به علی رأی دهد، پس محبّتی نبوده و این محبّتی که محقق تستری می فرماید ارزشی نداشته و همین گفت وگوی سعد با عبدالرحمن کاشف از نبودن محبّت سعد نسبت به امام است، علاوه بر این که سعد در قضیه «سلونی قبل ان تفقدونی» موضع بدی اتخاذ می کند همان گونه که خواهد آمد و این موضع نیز کاشف از حسد و کینه وی می باشد و هیچ گاه حسد و کینه با محبت جمع نمی شود.
در نقد دلیل پنجم (عدم اقدام سعد به جنگ با امام، در مقایسه با طلحه که با امام جنگید، نشانه اندک محبت وی به امام می باشد) باید توجه داشته باشیم که این مقایسه، باطل است، زیرا میزان سنجش رفتار افراد و قضاوت درباره پیامدهای رفتار آن ها بررسی وضع خود آن ها می باشد; یعنی باید رفتار و مواضع هر شخص را با همان موقعیت و شرایط خاص زمانی خود او بسنجیم. در مورد مواضع سعد در برابر امام در قضیه شورا نیز باید با این دید به آن نگریسته شود. بنابراین، اگرچه سعد همانند طلحه و زبیر با شمشیر به جنگ امام نرفت، ولی با آن حضرت بهوسیله رأی به عثمان و عدم بیعت با ایشان و عدم شرکت در نبردهای دوران حکومت امام در کنار او، نوعی جنگ و ستیز نمود و به گونه ای سپاه طلحه و زبیر و معاویه را تقویت کرد.
در قضیه شورا همان گونه که گفته شد رأی سعد سرنوشت ساز بود، چرا که برفرض رأی طلحه و زبیر به امام، و رأی عبدالرحمن بن عوف به عثمان بود، اما در این میان سعد بود که نقش مهمی را ایفا می کرد، زیرا از یک طرف با عثمان و بنی امیّه، و از طرف دیگر با امام علی(علیه السلام) و پیامبر(صلی الله علیه وآله) فامیل بود، لذا رأی وی سرنوشت ساز بود و به همین دلیل، امام علاوه بر اتمام حجت عمومی با اهل شورا، به صورت خصوصی نیز با سعد اتمام حجت کرد. پس، ضربه سعد کمتر از ضربه طلحه و زبیر به امام نبود، چرا که سعد با رأی به عثمان، دوباره امام را خانه نشین کرد و حکومت عثمان را امضا کرد. هم چنین ردّ کردن نامه معاویه و عدم همکاری سعد با وی به دلیل محبت و تمایل سعد به امام نبوده، بلکه به تصریح خود سعد به خاطر مقام خلافت بوده و این که خود را مستحق خلافت می دانست.77
بنابراین، چنین مقایسه ای صحیح نمی باشد و برای قضاوت در مورد عملکرد افراد، باید زمان و مکان و شرایط آن شخص را بسنجیم. با این اوصاف، دلیلی وجود ندارد که ضبط «لضغنه» را نادرست بدانیم.
دفاع محتمل از نظریه محقق تستری
نکته بسیار مهمی که باید به آن توجه داشت این است که بخش اول دلیل چهارم محقق تستری و اشکال ایشان به ابن ابی الحدید (کشته شدن اقوام مادری نمی تواند دلیل مناسبی برای کینه سعد باشد) اساس اقتضای کینه سعد را زیر سؤال می برد، از طرف دیگر، سخن واقدی مبنی بر کشته شدن اقوام پدری و مادری سعد، دلیل مناسبی برای اقتضای کینه سعد خواهد بود. با توجه به این دو مطلب اگر محقق تستری بخواهد (با توجه به کشته شدن اقوام پدری و مادری سعد) اشکال کبروی به ابن ابی الحدید وارد کند و اصل کینه توزی در خطبه شقشقیه را زیر سؤال برد باید این گونه اشکال کند که برفرض وجود کینه، این نوع کینه و انگیزه کینه توزی در اکثر مهاجران (قریش) وجود داشته و به سعد اختصاصی ندارد و به یک معنا همه دشمنان حضرت علی از ایشان کینه داشته به دلیل قول پیامبر(صلی الله علیه وآله) که به امام علی(علیه السلام)فرمود: «اِنّی لارحمک من ضغائن فی صدور اقوام علیک لا یظهرونها حتی یفقدونی فاذا یفقدونی خالفوا فیها.»78 این روایت به این مطلب تصریح دارد که تمامی دشمنان امام علی(علیه السلام) از ایشان کینه داشته و این عمومیّت، شامل سعد نیز می شود، پس دلیل، اعمّ از مدّعا بوده، لذا معتبر نیست.
نقد دفاع
در پاسخ باید گفت: این سخن صحیح است که علت اصلیِ دشمنی با آن حضرت، کینه می باشد، ولی اثبات شیء نفی ما عدا نمی کند; به دیگر سخن، امام در مقام بیان انگیزه انحراف دشمنان خود و بعضی از صحابه به طور کلی نیست، بلکه در مقام بیان انگیزه رأی بعضی از «اعضای شورا» به عثمان است که تیر آن کینه هایی که پیامبر به امام علی خبر داد بهوسیله یکی از اعضای شورا به امام اصابت نمود.
جمع بندی و نتیجه
اختلاف های میان شارحان این خطبه و اختلاف برداشت آنان در مرجع ضمیر به چند چیز بستگی دارد:
1 در خطبه شقشقیه بعد از «فصفا رجل منهم لضغفه و مالا الأخر لصهره» جمله «مع هن و هن» آمده است. برخی، این «مع هن و هن» را به طلحه و زبیر تفسیر کرده اند.79این گروه قطعاً ضمیر در «لضغنه» را به سعد برمی گردانند، چرا که امام در این جا تمامی اعضای شورا را بررسی کرده و خلاف بلاغت است که امام از یک فرد (طلحه) دو مرتبه یاد کند و از سعد یادی نکند. اما کسانی که جمله یاد شده را صفت و قید برای «فصفا رجل منهم لضغنه» گرفته اند در تعیین مرجع ضمیر «لضغنه» دچار مشکل شده اند. البته بیشتر شارحان، این مبنا (صفت و قید بودن جمله) را پذیرفته اند و نزاع در این قسمت جریان دارد. حال اگر مراد از «مع هن و هن» طلحه و زبیر باشد سؤال این است که در قضیه شورا، سعد و عبدالرحمن و طلحه به عثمان رأی دادند، و زبیر به امام رأی داد پس چرا امام در این جا از آن ها با کلماتی که کنایه از امری قبیح و زشت می باشد یاد می کند؟ شاید گفته شود ایراد خطبه بعد از جنگ جمل بوده لذا امام از آنان به این صورت یاد می کند، و اگر مراد از آن جمله، طلحه و زبیر نباشد و صفت برای عبدالرحمن باشد و ضمیر «لصهره» به او برگردد، پس تکلیف طلحه چه می شود چرا که وی به عثمان رأی داده و امام در مقام مذمت و نکوهش اعضای شورا بوده، در حالی که طبق این قول، امام از وی هیچ مذمتی نمی کند.
2 نکته بعدی که در تعیین مرجع ضمیر در «لضغنه» بسیار مؤثر است و ابن ابی الحدید به آن اشاره کرده، حضور و عدم حضور طلحه در روز رأی گیری است که اگر روایاتِ حضور طلحه در روز شورا و کینه وی نسبت به امام ثابت شود و کینه سعد ثابت نشود، ضمیر به طلحه برمی گردد، و اگر روایات عدم حضور طلحه در روز شورا و کینه سعد نسبت به امام ثابت شود، ضمیر به سعد برمی گردد.
3 تا به حال دلایل و قراین داخلیِ خطبه به تعیین مرجع ضمیر کمک می کرد، ولی محقق تستری مسیر بحث را عوض کرده و از راه قرینه مقابله و قراین خارجی ضمیر را به سعد برمی گرداند، بدون این که تعیین مرجع ضمیر را مبتنی بر تفسیر «مع هن وهن» به طلحه و زبیر یا عدم حضور طلحه درروز رأی گیری و یا عدم کینه طلحه قرار دهد.
4 آن چه باید به آن توجه داشت این است که قدر متیقّن از انگیزه واگذاری رأی سعد به عبدالرحمن، فامیل بودن سعد با عبدالرحمن می باشد که این با ضبط «بضبعه» و «بضلعه» سازگار است، زیرا علاوه بر دلیل «قدر متیقّن» شاید بتوان ادعا کرد به قرینه مقابله، ضبط «بضعبه» یا «بضلعه» درست می باشد، چرا که امام انگیزه رأی عبدالرحمن به عثمان را دامادی وی با عثمان دانست; «لصهره» یعنی انگیزه فامیلی و تعصبات قومی باعث انحراف عبدالرحمن از امام شد، و سعد نیز به دلیل تعصبات قومی (چون پسر عموی عبدالرحمن بود) رأی خود را به عبدالرحمن واگذار کرد و به امام رأی نداد، لذا این نکته باعث می شود که ضبط «بضبعه» یا «بضلعه» صحیح به نظر برسد. با این حال بحث این است که آیا انگیزه انحراف سعد از امام، کینه اوست یا خیر؟ که اثبات این کینه نیز بعید و دور نیست و به احتمال بسیار قوی مرجع ضمیر، سعد بن ابی وقاص می باشد، که در هر سه ضبط، توجیه و مؤید تاریخی دارد.
مواضع سعد در دوران خلیفه سوم
پس از رأی غیر مستقیم سعد به عثمان و بیعت وی با عثمان، او مواضع بسیار تند و خشنی نسبت به امام اعمال می کرد، که به آن ها اشاره می شود:
سؤال انحرافی!
اصبغ بن نباته می گوید: «روزی امیرالمؤمنین (در مسجد) سخنرانی می کرد و می فرمود: «سَلُونی قَبل اَن تَفْقِدونی.» به خدا سوگند از هر چه بپرسید من شما را از آن آگاه می سازم. در این میان، سعد بن ابی وقاص بلند شد و گفت: ای امیرالمؤمنین! سلام بر تو، مرا از تعداد موهای سر و صورتم آگاه ساز، امام در پاسخ فرمود: به خدا سوگند از امری سؤال کردی که خلیلم رسول خدا مرا به این رویداد آگاه ساخته بود که تو چنین سؤالی می کنی، در زیر هر موی سر و صورت تو شیطان نشسته است و هم چنین در خانه تو بزی است که فرزندم حسین را می کشد (مراد امام عمربن سعد بود). اَصْبَغ می گوید: در آن جلسه، عُمَر بن سعد رو به روی پدرش چهار دست و پا راه می رفت».80
علامه مجلسی درباره سند این حدیث می فرماید: این روایت به سند معتبر از اصبغ بن نباته نقل شده است.81
دو نکته درباره این حدیث باید روشن شود:
1 ممکن است گفته شود این گفتار در زمان خلافت حضرت امام علی(علیه السلام) است، زیرا سعد، امام را با لفظ امیرالمؤمنین خطاب کرد، اما به قرینه ذیل روایت، این سخن صحیح نیست، چرا که طبق روایت، عمر بن سعد در آن هنگام کوچک بوده و چهار دست و پا حرکت می کرده در حالی که عُمَر بن سعد در زمان خلافت امام علی(علیه السلام) به اندازه ای بزرگ شده بود که اخبار حَکَمیت و صفین و ... را برای پدرش سعد آورده و او را تحریک به تصرّف خلافت می نمود82 پس نمی توان گفت این حدیث در دوران خلافت امام صادر شده است.
گویا لفظ امیرالمؤمنین از خود راوی (اصبغ) می باشد، اما این که این رخداد در دوران خلیفه دوم یا سوم بوده، قراین به دست آمده نشان می دهد که در دوران خلیفه سوم و بعد از برکناری سعد از حکمرانی کوفه است، زیرا عمر بن سعد در روز وفات خلیفه دوم به دنیا آمد.83
2 در پرسش سعد دو احتمال وجود دارد: نخست این که استفهام سعد از امام، حقیقی است، دوم این که پرسش سعد از امام، صوری و به انگیزه تمسخر است.
با توجه به روحیات و مواضع سعد نسبت به امام، احتمال دوم، صحیح به نظر می رسد، زیرا وی از امام کینه به دل داشته، به آن حضرت حسادت میورزید و همواره منتظر فرصتی بود که این حسادت را ابراز کند. گواه براین مدعا این است که اگر واقعاً پرسش سعد حقیقی بود، امام این چنین به وی پاسخ نمی داد، زیرا شأن امام این نیست که این گونه و به شدّت پاسخ کسی را بدهد، پس، از پاسخ امام معلوم می شود که پرسش سعد، حقیقی نبوده، بلکه مجازی و به انگیزه تمسخر و استهزا بوده است.
دفاع سعد از عثمان و برخورد تند او با امام
در دوره محاصره عثمان اتفاقات گوناگونی افتاد و سعد نیز نقش مؤثری در این وقایع و دفاع از عثمان داشت.
جماعتی از مردم مدینه به پا خاستند و آماده جنگ و دفاع از عثمان شدند که سعد و ابو هریره و زید بن ثابت از آن جمله بودند، اما عثمان کسی را فرستاد و جلوی آن ها را گرفت.84
عثمان که با افزایش فشار شورشیان روبه رو شد، شخصی را نزد سعد فرستاد و به او چنین سفارش کرد: «علی را ملاقات کن و حال و وضع مرا برای او تشریح کن، برای او از خدا و قیامت بگو ... شاید به شورش خاتمه دهد».
سعد رفت و بازگشت و به عثمان گفت: «نزد علی رفتم و با او سخن گفتم، ولی او پاسخم را نداد، به او گفتم: پسر عمویت کشته می شود؟ گفت: شورش به من هیچ ارتباطی ندارد».85
زمانی که حلقه محاصره تنگ تر شده بود بار دیگر عثمان شخصی را به سراغ سعد فرستاد و از اوضاع و احوال شکایت کرد. سعد با عصبانیت روانه مسجد شد، علی را دید که در مسجد نشسته و شمشیری روی دو زانوی خود گذاشته، سعد می گوید: «روبه روی او به گونه ای نشستم که زانویم را روی زانوی وی گذاشتم .به او گفتم: از خدا بترس، پسر عمویت در خطر کشته شدن است، او گفت به من ارتباطی ندارد. بر کلامم پا فشاری کردم که ناگهان علی گوش مرا محکم گرفت...».86
سعد در مکانی به نام «موضع الجنائز» در مدینه ایستاد و طی سخنانی در دفاع از عثمان چنین گفت: «ای مردم! این دو دست من در مقابل درخواست هایتان از عثمان، هر چه می خواهید مرا شلاق بزنید، ولی دست از این کار بردارید». سپس وارد مسجد شد و امام را دید که کنار منبر پیامبر نشسته و شمشیرش را بر زانویش گذاشته است. سعد (با بی ادبی تمام) به امام روکرد و گفت: «ای علی تو قاتل عثمان هستی». حضرت فرمود: «ای ابا اسحاق! کناره گیری امّا به شیوه نیکو و پسندیده، از کینه و دورویی و بد اخلاقی بهتر است». وقتی سعد این سخنان را شنید از حضرت جدا شد و از مردم نیز کناره گیری کرد و به ملک و مزرعه خود در بیرون مدینه رفت و تا آخر ماجرا آن جا ماند.87
سعد، از اتهام به امام در مورد عثمان، ابا نداشت، لذا وقتی پس از قتل عثمان، عمرو بن عاص طی نامه ای از او پرسید که عثمان چگونه کشته شد؟ وی در پاسخ چنین نوشت: او با شمشیری که عایشه آن را برکشید و طلحه آن را تیز کرد و علی آن را زهر آلود کرده ... کشته شد».88 او این سخن را در پاسخ سؤال حارث بن خلیف نیز گفت.89
چنان که بیان شد جماعتی از مردم مدینه به پا خاسته و آماده دفاع از عثمان شدند که سعد و ابوهریره و زیدبن ثابت از آن جمله بودند. عثمان فردی را فرستاد و جلوی آن ها را گرفت.90 با این حال و با توجه به سخن سعد به عبدالرحمن در روز شورا که «من علی را بیشتر از عثمان دوست دارم» و با توجه به روابط نامناسب بین عثمان و سعد، جای این سؤال است که سعد به چه انگیزه ای از عثمان دفاع می کرد، به گونه ای که نام وی در تاریخ به عنوان یکی از کسانی که به عثمان تعصب داشتند، ثبت شده است91 و در این دفاع با امام علی آن برخوردها را انجام می داد؟ آیا جواب این پرسش چیزی جز کینه و عداوت وی با امام و خلافت وی می باشد؟!
کتاب نامه
1 ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، چاپ دوم: بیروت، داراحیاء الکتب العربیة، 1385ق.
2 ابن ابی شیبه، المصنف، چاپ اول: بیروت، دارالفکر، 1409ق.
3 ابن اعثم کوفی، ابومحمد، الفتوح، چاپ اول: بیروت، دارالأضواء، 1411ق.
4 ابن الاثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، چاپ اول: بیروت، دارالإحیاء التراث العربی، 1408ق.
5 ابن الاثیر، عزالدین، اسد الغایة فی معرفة الصحابه، تهران، مکتبة الاسلامیه، [بی تا].
6 ابن جوزی ابوالفرج، المنتظم، چاپ اول: بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.
7 ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابه، چاپ اول: بیروت، دارصادر، 1328ق.
8 ، المطالب العالیه، چاپ اول: بیروت، دارالمعرفة، 1414ق.
9 ، تقریب التهذیب، چاپ دوم: بیروت، دارالفکر، 1395ق.
10 ، فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، چاپ اول: قاهره، دارالریان للتراث، 1407ق.
11 ابن حجر هیتمی، الصواعق المحرقه، چاپ اول: مصر، مکتبة القاهره، 1415ق.
12 ابن حزم اندلسی، المحلی، چاپ اول: بیروت، دارالافاق الجدیده، بی تا.
13 ابن خلدون، عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، چاپ دوم: تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1375.
14 ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، چاپ اول: بیروت، دارصادر، 1418ق.
15 ابن شبّة، تاریخ المدینة المنوره، چاپ اول: مدینة المنوره، 1413ق.
16 ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، چاپ دوم: بیروت، دارالأضواء، 1412ق.
17 ابن عبدالبرقرطبی، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، چاپ اول: بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.
18 ابن عبد ربه اندلسی، العقد الفرید، چاپ سوم: بیروت، دارالکتاب العربی، 1384ق.
19 ابن عساکر، تاریخ دمشق، چاپ اول: بیروت، دارالفکر، 1419ق.
20 ابن قتیبه دینوری، الإمامة و السیاسه، چاپ اول: قم، انتشارات شریف رضی، 1363.
21 ، المعارف، چاپ اول: قم، انتشارات شریف رضی، 1415ق.
22 ، عیون الاخبار، چاپ اول: قم، انتشارات شریف رضی، 1415ق.
23 ابن قولویه قمی، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، تحقیق جواد قیومی، چاپ اول: قم، مؤسسة نشر الفقاهة، 1417ق.
24 ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، جامع المسانید و السنن، عبدالمعطی امین قلعجی، چاپ اول: بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.
25 ابن کثیر دمشقی، البدایة و النهایه، چاپ پنجم: بیروت، دارالکتب العلمیه، 1409ق.
26 ابن میثم بحرانی، اختیار مصباح السالکین، تحقیق محمد هادی امینی، چاپ اول: مشهد، انتشارات آستانه قدس رضوی، 1408ق.
27 ابن هشام، السیرة النبویه، چاپ اول: بیروت، داراحیاء التراث العربی، [بی تا].
28 احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، چاپ اول: بیروت، دار صادر، بی تا.
29 اردبیلی، مقدس، حدیقة الشیعه، تصحیح صادق حسن زاده، چاپ دوم: قم، انصاریان، 1378.
30 بخاری، محمدبن اسماعیل، صحیح بخاری، چاپ اول: بیروت، دارالمعرفه، [بی تا].
31 بردی اتابکی، جمال الدین، النجوم الزاهره، چاپ اول: بیروت، دارالکتب العلمیه، 1413ق.
32 بکری اندلسی، عبدالله بن عبدالعزیز، معجم ما استعجم، چاپ اول: بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418ق.
33 بلاذری، احمد بن یحیی، أنساب الأشراف، چاپ اول: بیروت، دارالفکر، 1417ق.
34 بلخی، احمد بن سهل، کتاب البدء و التاریخ، چاپ اول: بیروت، دارالکتب العلمیة، 1417ق.
35 ترمذی، جامع الصحیح، چاپ اول: بیروت، داراحیاء التراث العربی، [بی تا].
36 تستری، محمدتقی، نهج الصباغة فی شرح نهج البلاغه، چاپ اول: تهران، امیرکبیر، 1418ق.
37 ، قاموس الرجال، چاپ دوم: قم، جامعه مدرسین، 1410ق.
38 تفتازانی، سعد الدین، شرح المقاصد، چاپ اول: قم، انتشارات شریف رضی، 1409ق.
39 جعفری، محمدتقی، شرح نهج البلاغه، چاپ چهارم: تهران، نشر و فرهنگ اسلامی، 1370.
40 جعفری، محمد مهدی، پرتویی از نهج البلاغه، چاپ اول: تهران، وزارت ارشاد اسلامی، 1372.
41 جوهری، احمد بن عبدالعزیز بصری بغدادی، السقیفة و فدک، تحقیق محمد هادی امینی، تهران، مکتبة نینوا، [بی تا].
42 حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، همراه حاشیه ذهبی، چاپ دوم: بیروت، دارالمعرفه، [بی تا].
43 حسین بن مؤدب، نسخه خطی نهج البلاغه، چاپ اول: قم، مکتبة المرعشی، 1406ق.
44 خطیب، عبدالزهراء حسینی، مصادر نهج البلاغه و اسانیده، چاپ سوم: بیروت، دارالأضواء، 1405ق.
45 خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیه، [بی تا].
46 خوئی، میزرا حبیب الله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه، چاپ چهارم: قم، دارالهجرة، [بی تا].
47 خیاط عصفری، ابوعمر، تاریخ خلیفة بن خیاط، چاپ اول: بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.
48 دخیل، علی محمد علی، شرح نهج البلاغه، چاپ اول: بیروت، دارالمرتضی، 1406ق.
49 دشتی، محمد و کاظم محمدی، المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، چاپ هفدهم: قم، جامعه مدرسین، 1378.
50 دمیری، حیاة الحیوان الکبری، چاپ اول: تهران، انتشارات ناصرخسرو، [بی تا].
51 دواداری،ابی بکر بن عبدالله، کنز الدرر و جامعه الغرر، چاپ اول: قاهره، 1402ق.
52 ذهبی، شمس الدین، تاریخ الاسلام، چاپ اول: بیروت، دارالکتب العلمیه، 1410ق.
53 ، سیراعلام النبلاء، چاپ یازدهم، بیروت، مؤسسة الرساله، 1417ق.
54 راوندی، قطب الدین، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه، چاپ اول: قم، مکتبة مرعشی نجفی، 1406ق.
55 سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، چاپ اول: بیروت، مؤسسة اهل البیت، 1401ق.
56 سرخسی، علی بن ناصر، اعلام نهج البلاغه، تحقیق شیخ عزیز الله عطاردی، چاپ اول: تهران، وزارت ارشاد اسلامی، 1415ق.
57 سلیم بن قیس هلالی، تحقیق محمد باقر انصاری، چاپ دوم: قم، نشر الهادی، 1416ق.
58 سماوی، محمد بن طاهر، ابصار العین، تحقیق محمد جعفر طبسی، چاپ اول: قم، انتشارات سپاه 1377.
59 سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، تاریخ الخلفاء، تحقیق رحاب خضر عطاوی، چاپ اول: بیروت، ناشر مؤسسه عزالدین، 1412ق.
60 صدوق، شیخ، الامالی، چاپ پنجم: بیروت، مؤسسه اعلمی، 1410ق.
61 ، علل الشرائع، چاپ اول: قم، مکتبة الداوری، 1385ق.
62 ، معانی الاخبار، تصحیح علی اکبر غفاری، چاپ چهارم: قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1418ق.
63 صوفی تبریزی، ملاعبدالباقی، منهاج الولایة فی شرح نهج البلاغه، تحقیق و تصحیح حبیب الله عظیمی، چاپ اول: تهران، ناشر دفتر میراث مکتوب، 1378.
64 طبرسی، ابو علی فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، چاپ اول: قم، مؤسسه آل البیت(علیهم السلام)، 1417ق.
65 طبرسی، ابی منصور احمد بن علی بن ابی طالب، الاحتجاج، تحقیق شیخ ابراهیم بهادری و محمد هادی، چاپ دوم: قم، دارالأسوه، 1416ق.
66 طبری، ابن جریر، تاریخ الامم و الملوک، چاپ اول: بیروت، دارالکتب العلمیة، 1408ق.
67 طبسی، نجم الدین، الایام المکیة من عمر نهضة الحسینیه، چاپ اول: بیروت، دارالولاء، 1423ق.
68 ، بررسی حدیث عشره مبشره، مرکز جهانی علوم اسلامی، مدرسه علمیه امام خمینی، قم، 1377.
69 طوسی، شیخ ابوجعفر محمد بن الحسن، تلخیص الشافی، چاپ دوم: نجف اشرف، مطبعة الآداب، 1383ق.
70 ، الامالی، چاپ اول: مؤسسه انوار الهدی، 1414ق.
71 طهرانی، شیخ آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعه، چاپ اول: تهران، نشر المکتبة الاسلامیه، 1387ق.
72 عاملی، سیدجعفر مرتضی، الصحیح فی سیرة النبی الاعظم، چاپ چهارم: بیروت، دار السیره، 1415ق.
73 عبده، محمد، شرح نهج البلاغه، چاپ اول: بیروت، الدار الاسلامیة، 1412ق.
74 عینی، بدر الدین، عمدة القاری فی شرح صحیح بخاری، چاپ اول: بیروت، داراحیاء تراث العربی، [بی تا].
75 فخر رازی، الشجرة المبارکة فی انساب الطالبیه، چاپ اول: قم، انتشارات آیت الله مرعشی نجفی، [بی تا].
76 فیض کاشانی، الاصفی فی تفسیر القرآن، چاپ اول: قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1418ق.
77 ، تفسیر الصافی، چاپ دوم: بیروت، مؤسسه الاعلمی، 1402ق.
78 ، معادن الحکمة فی مکاتیب الائمه، چاپ اول: یزد، انتشارات مکتبة وزیری، [بی تا].
79 ، نوادر الأخبار، چاپ سوم: تهران، پژوهشگاه علوم اسلامی و مطالعات فرهنگی، 1375.
80 قسطلانی، شهاب الدین، ارشاد الساری فی شرح صحیح بخاری، چاپ اول: بیروت، دارالفکر، 1410ق.
81 قمی، علی بن ابراهیم بن هاشم، تفسیر القمی، چاپ دوم: قم، انتشارات علامه، 1387ق.
82 قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموده، چاپ اول: قم، دارالأسوة، 1416ق.
83 کوفی اسدی، فضیل بن زبیر بن عمر بن درهم، تسمیة من قتل مع الحسین، مجلة تراثنا، شماره 4دوم سال اول، (1406) تحقیق سیدمحمدرضا حسینی جلالی.
84 کیذری بیقهی، قطب الدین، حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغه، تحقیق شیخ عزیز الله عطاردی، چاپ اول،: مشهد، انتشارات عطارد، 1375.
85 مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، چاپ دوم: بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق.
86 ، جلاء العیون، چاپ دوم: قم، انتشارات سرور، 1374.
87 ، شرح نهج البلاغه المقتطف من بحارالأنوار، چاپ اول: تهران، انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1408ق.
88 محقق، شرح نهج البلاغه، تحقیق شیخ عزیزالله عطاردی، چاپ اول: مشهد، انتشارات عطارد، 1375.
89 محمودی، محمدباقر، نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغه، چاپ اول: تهران، وزارت ارشاد اسلامی، 1418ق.
90 ، ترتیب الامالی(ترتیب موضوعی امالی صدوق و مفید و طوسی)، چاپ اول: قم، مؤسسه معارف اسلامی، 1420ق.
91 مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، چاپ اول: بیروت، دارالکتب العلمیة، [بی تا].
92 مسلم بن حجاج قشیری، ابوالحسینی، صحیح مسلم، چاپ اول: بیروت، دارالإحیاء التراث العربی، 1377ق.
93 مغنیه، محمدجواد، فی ضلال نهج البلاغه، چاپ سوم: بیروت، دارالعلم للملایین، 1979م.
94 مفید، شیخ، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، چاپ اول: بیروت، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، 1416ق.
95 ، الجمل و النصرة لسید العترة، چاپ دوم: قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1416ق.
96 مقرم، سیدعبدالرزاق موسوی، مقتل الحسین، چاپ پنجم: بیروت، دارالکتاب الاسلامی، 1399ق.
97 مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان، پیام امام، چاپ اول: قم، دارالکتب اسلامیة، 1375.
98 منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، چاپ دوم: قم، مکتبة المرعشی النجفی، 1382ق.
99 موسوی، عباس علی، شرح نهج البلاغه، چاپ اول: بیروت، دارالرسول الاکرم، 1418ق.
100 مولایی، عزت الله و محمدجعفر طبسی، الامام الحسین فی کربلا، چاپ اول: قم، انتشارات سپاه، 1423ق.
101 میبدی یزدی، کمال الدین، شرح دیوان منسوب به امام علی، چاپ دوم: تهران، انتشارات میراث مکتوب، 1379.
102 نسائی، ابو عبدالرحمن احمد بن شعیب، خصائص امام علی، چاپ اول: بیروت، دارالفکر، 1414ق.
103 نقوی، محمدتقی، مفتاح السعادة فی شرح نهج البلاغه، چاپ اول: تهران، مکتبة مصطفوی، [بی تا].
104 نمازی شاهرودی، محمدعلی، مستدرکات علم رجال الحدیث، چاپ اول: تهران، انتشارات شفق، 1412ق.
105 نوری، محمدحسین، مستدرک الوسائل، چاپ اول: قم، مؤسسة آل البیت، 1408ق.
106 واقدی، محمدبن عمر، المغازی، چاپ سوم: بیروت، نشر عالم الکتب، 1404ق.
107 هندی، حسام الدین، کنز العمال، چاپ پنجم: بیروت، مؤسسة الرساله، 1405ق.
108 یعقوبی، احمد بن ابی، تاریخ یعقوبی، ترجمه ابراهیم آیتی، چاپ سوم: تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، [بی تا].
----------------------------------------
1 . ابن عساکر، تاریخ دمشق، ج 20، ص 286; ابن حجر عسقلانی، فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، ج 7، ص 105 و عینی، عمدة القادری فی شرح صحیح البخاری، ج 16، ص 228.
2 . محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج 3، ص 139; ابن جریر طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 1، ص541 و شمس الدین ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج 1، ص 96 .
3 . دمیری، حیاة الحیوان الکبری، ج 1، ص 275 .
4 . ابی بکر بن عبدالله بن ایبک دواداری، کنزالدُرر و جامع الغُرر، ج 3، ص 144.
5 . ابن هشام، السیرة النبویة، ج 3، ص 349 350; طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 3، ص 13 و 14; محمدباقر مجلسی، بحارالأنوار، ج 21، ص 22; ابی علی فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری، بأعلام الهدی، ج 1، ص 209 .
6 . کتاب سلیم بن قیس هلالی، ج 2، ص 836 و احمد بن واضح یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 502 .
7 . همان، ص 692 693 .
8 . ابن ابی شیبه، المصنف، ج 7، ص 504; ابن حجر عسقلانی، المطالب العالیه، ج 4، ص 63، ج3966; ابن کثیر، البدایه و النهایة، ج 7، ص 359; هیثمی، مجمع الزوائد، ج 9، ص 121; متقی هندی، کنز العمال، ج 11، ص 601; هیتمی، الصواعق المحرقه، ص 123; سلیمان بن ابراهیم قندروزی، ینابیع الموده، ج 2، ص 233 و ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج 2، ص 232.
9 . ابن قتیبه دینوری، الإمامة و السیاسة، ج 1، ص 28 و ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 2، ص366 .
10 . محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج 9، ص 267.
11 . شیخ مفید، الجمل، ص 120.
12 . ابن عبدربه اندلسی، العقد الفرید، ج 4، ص 310 .
13 . همان، ص 284 .
14 . ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج 37، ص 166 .
15 . همان، ج 20، ص 286 .
16 . فتح الباری فی شرح صحیح بخاری، ج 7، ص 100 .
17 . همان، ص 103 .
18 . ابن شبّه، تاریخ المدینة المنورة، ج 3، ص 883 و 881 و طبرسی، الاحتجاج، ج 2، ص 320 .
19 . تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 47 48 .
20 . ابن قتیبه دینوری، الامامة و السیاسة، ج 1، ص 41; ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج 1، ص 185 و محقق اردبیلی، حدیقة الشیعه، ج 1، ص 380.
21 . کمال الدین میبدی یزدی، شرح دیوان منسوب به امام علی، ص 190 و سعد الدین تفتازانی، شرح المقاصد، ج 5، ص 287 .
22 . در روایتی آمده است: روزی عمر بن خطاب بر مجلسی وارد شد که در آن مجلس امام علی، عثمان، عبدالرحمن، طلحه و زبیر نشسته بودند. عمر رو به آن ها کرد و گفت: درباره امارت و خلافت بعد از من صحبت می کردید؟ زبیر جواب داد: بله، تمامی ما درباره اهلیت خود برای خلافت سخن می گفتیم، آیا این چیزی است که تو منکر آن شوی؟ عمر در پاسخ گفت: آیا می خواهید نظر خود را در مورد شما بگویم؟ همه آن ها ساکت شدند، عمر دوباره سؤال خود را تکرار کرد، زبیر در جواب گفت: تو سخن خود را ادامه بده اگر چه ما ساکت باشیم. عمر گفت: «أما أنت یا زبیر مؤمن الرضا کافر الغضب، تکون یوماً شیطاناً و یوماً انساناً، أفرأیت الیوم الذی تکون فیه شیطاناً من یکون الخلیفة یومئذِ؟ و أما أنت یا طلحة، فوالله لقد توفّی رسول الله و انّه علیک لعاتب و أما أنت یا علی، فانک صاحب بطالة و مزاح. و أما أنت یا عبدالرحمن فوالله انک لما جاء بک من خیر أهل، و ان منکم لرجلا لو قسّم ایمانه بین جند من الاجناد لوسعهم و هو عثمان» (مجلسی، بحارالأنوار، ج31، ص 359 360 و نیز ر.ک: ابن شبّه، تاریخ المدینه، ج 3، ص 924).
23 . ابن شبّه، تاریخ المدینه، ج 3، ص 924 925; ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 3، ص 66 و 67. البته در نقل های دیگر محمد بن مسلمه، مجری وصیت خلیفه معرفی شده است.
24 . کتاب سلیم بن قیس هلالی، ج 2، ص 659 و طبرسی، الاحتجاج، ج 1، ص 320، 336 و 358 .
25 . قندوزی، ینابیع الموده، ج 1، ص 259 .
26 . همان، ص 113; شیخ طوسی، الامالی; مجلسی 4، ص 545; محمدجواد محمودی، ترتیب الأمالی، ج2، ص284 و ج 3، ص 422، 434 و 438. گویا طلحه نیز قصد رأی به عثمان را داشت، لذا امام وی را نیز مورد خطاب قرار داده است.
27 . ابن شبّه، تاریخ المدینه، ج 3، ص 928; ابن عبدربّه، العقد الفرید، ج 4، ص 278; طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 3، ص 296; بلاذری، انساب الاشراف، ج 5، ص20 و محمدباقر محمودی، نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغه، ج 1، ص 126 .
28 . ابن عبدربه، العقد الفرید، ج 5، ص 28 و ابن شبّه، تاریخ المدینة، ج 3، ص 928 .
29 . علت برکناری سعد شکایت مردم کوفه از بی عدالتی سعد بود; بزرگانی از کوفه به مدینه رفته و از سعد به خلیفه شکایت کردند و پس از چندی، خلیفه وی را برکنار کرد. ر.ک: ابن شبّه، تاریخ المدینة، ج 3، ص 518 و 816; ابن کثیر، البدایة و النهایه، ج 7، ص 103; ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 2، ص 569 و ج 3، ص 6 و 7; تاریخ خلیفة بن خیاط، ص 840; ابن عبدربه، العقد الفرید، ج 1، ص 22; ابن عبدالبر قرطبی، الاستیعاب، ج 2، ص173 و ابن اثیر، اسد الغابة، ج 2، ص 290 .
30 . ابن سعد، الطبقات الکبری، ج 3، ص 159، 282 و 307; تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 46 و47 و جلال الدین سیوطی، تاریخ الخلفاء، ص 148.
31 . طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 2، ص 590; ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج 7، ص 155; ابن سعد، الطبقات الکبری، ج 6، ص 618; ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 3، ص79 و 87 و تاریخ ابن خلدون، ج 7، ص 570 571 .
32 . شیخ صدوق، علل الشرائع، ج 1، ص 150; شیخ مفید، الارشاد، ص 288; سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص 124; شیخ مفید، الجمل، ص 126; طبرسی، الاحتجاج، ج 1، ص 191; شیخ طوسی، تلخیص الشافی، ج 3، ص 59; ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج 2، ص 232 و امالی شیخ طوسی، ص 372، ح 803 .
33 . شیخ صدوق، معانی الاخبار، ص 361.
34 . شیخ صدوق، حدثنا محمد بن علی ماجیلویه عن عمه محمد بن ابی القاسم عن احمد بن ابی عبدالله برقی عن ابیه عن ابن ابی عُمیر، عن ابان بن عثمان عن ابان بن تغلب عن عکرمه عن ابن عباس ... (علل الشرایع، ج 1، ص 150); شیخ صدوق: حدثنا محمد بن ابراهیم بن اسحاق طالقانی حدثنا عبدالعزیز بن یحیی الجلودی حدثنا ابوعبدالله احمد بن عمار بن خالد حدثنا یحیی بن عبدالحمید الحمانی حدثنا عیسی بن راشد عن علی بن خُزیمه عن ابن عباس ... (معانی الاخبار، ص 360 و 361). البته شیخ صدوق در همین کتاب نیز نقل و طریق خود را در علل الشرایع دوباره ذکر می کند.
35 . قال المفید: روی جماعة عن اهل النقل من طرق المختلفة عن ابن عباس ... (الارشاد، ج 1، ص 288).
36 . شیخ طوسی اخبرنا الحفار حدثنا ابوالقاسم دعبلی حدثنا ابی حدثنا اخی دعبل حدثنا محمد بن سلامة الشامی عن زرارة بن اعین عن ابی جعفر محمد بن علی عن ابن عباس ... (امالی شیخ طوسی، ص372).
37 . قطب راوندی : ... اخبرنی الشیخ ابونصر الحسن بن محمد بن ابراهیم عن الحاجب ابی الوفاء محمد بن بدیع و الحسین بن احمد بن بدیع و الحسین بن احمد بن عبدالرحمن عن الحافظ ابی بکر بن مردویه الاصفهانی عن سلیمان بن احمد الطبرانی عن احمد بن علی الابار عن اسحاق بن سعید ابی سلمة الدمشقی عن خلید بن دعلج عن عطان بن ابی رباح عن ابن عباس ... (شرح نهج البلاغة قطب راوندی، ج 1، ص131).
38 . شیخ طوسی اخبرنا الحفار حدثنا ابوالقاسم دعبلی حدثنا ابی حدثنا اخی دعبل حدثنا محمد بن سلامة الشامی عن زرارة بن اعین عن ابی جعفرمحمد بن علی عن ابیه عن جده ... (امالی شیخ طوسی، ص372).
39 . ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج 2، ص 232 و طبرسی، الاحتجاج، ج 1، ص 191 .
40 . ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص 124.
41 . ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 180.
42 . نهج البلاغه، نسخه حسین بن مؤدب، ص 9 .
43 . ر.ک: آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج 22، ص 183.
44 . علی بن ناصر سرخسی، اعلام نهج البلاغه، ص 49; قطب راوندی، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 127; ابن میثم بحرانی، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 262; همو، اختیار مصباح السالکین، ص 95; قطب الدین کنذری بیهقی، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 162163; محقق، شرح نهج البلاغه، ص 95; ملا عبدالباقی صوفی تبریزی، منهاج الولایه، ج 2، ص 980; علامه مجلسی، بحارالأنوار، ج29، ص 532; شرح نهج البلاغه المقتطف من بحارالأنوار، ج 1، ص 74; ملا حبیب الله خویی، منهاج البراعه، ج 3، ص 75; علامه تستری، بهج الصباغه، ج 3، ص 75; محمد جواد مغنیه، فی ضلال نهج البلاغه، ج 1، ص 92; محمد عبده، شرح نهج البلاغه، ص42; محمد تقی نقوی، مفتاح السعادة، ج3، ص 355; علی محمدعلی دخیل، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 16 و 17; سیدعباس علی موسوی، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 93; ناصر مکارم شیرازی و جمعی ازنویسندگان، پیام امام، ج 1، ص 361; سیدمحمدمهدی جعفری، پرتویی از نهج البلاغه، ص 137 و ... .
45 . ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 189.
46 . مهدی بحرالعلوم، حاشیه تلخیص الشافی، ج 3، ص 59 .
47 . قطب راوندی، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 127.
48 . ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 189 190 .
49 . طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 3، ص 294 .
50 . ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 190 .
51 . مجلسی، بحارالأنوار، ج 29،ص 532; میرزا حبیب الله خوئی، شرح نهج البلاغه، ج 43، ص 74 و 75 و ناصرمکارم شیرازی و جمعی از نویسندگان، پیام امام، ج 1، ص 361.
52 . جوهری، السقیفه، ص 82.
53 . ابن عبد ربّه، العقد الفرید، ج 5، ص 30.
54 . ابن اعثم، الفتوح، ج 2، ص 99.
55 . ابن قتیبه دینوری، المعارف، ص 228.
56 . جوهری، السقیفه، ص 83.
57 . طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 3، ص 294 .
58 . «أسئلک برحم أبنیّ هذین (الحسن و الحسین) من النّبی و برحم عمی حمزة منک أن لا تکون مع عبدالرحمن ظهیراًعلیّ لعثمان.» (ابن عبد ربّه، العقد الفرید، ج 5، ص 28).
59 . «أبت قلوبکم یا بنی هاشم الاحقدا»، «و کیف لا یحقد من غُصِبَ شیئه و یراه فی ید غیره» (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 3، ص107).
60 . احزاب (33)آیه 53 .
61 . «لم یَزَل فضلنا و احساننا سابغاً علیکم یا بنی هاشم» «أیُّ فضلِ و احسانِ أسد یتموه الی بنی عبد مناف، أغضب أبوک (یعنی طلحه) جدی (النبی) بقول لیموتن محمد و لنجولنَ بین خلاخیل نسائه کما جال بین خلاخیل نسائنا، فأنزل الله تعالی مراغمة لابیک، و منع ابن عمک (ابابکر) أمی (فاطمه) حقها من فدک و غیرها من میراث ابیها ... و نکث (ابوک) بیعة علی و شام السیف فی وجهه و افسد قلوب المسلمین علیه» (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 2، ص 248).
62 . ابن عبد ربّه، العقد الفرید، ج 5، ص 28 و ابن شبّه، تاریخ مدینه، ج 3، ص 928.
63 . شیخ صدوق، معانی الاخبار، ص 361 و 363.
64 . محمدتقی تستری، بهج الصباغه، ج 5، ص 177 178 .
65 . محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی، ج 1، ص 147 148.
66 . همان، ص 308 .
67 . «این بنوا اختنا، ابن العباس و اخوته...» (طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 3، ص 313) و محمد بن طاهر سماوی، أبصار العین، ص 68.
68 . «أن لک قرابة بأمیرالمؤمنین (یزید) و نرید ان نرعی هذا الرحم فان شئت آمَنّاک ...» (مُصعب بن عبدالله زبیری، نَسَب قریش، ص 57); عزت الله مولایی محمد جعفر طبسی، الامام الحسین فی کربلا، ج 4، ص 358. فامیل بودن علی اکبر با یزید از این جهت است که مادر علی اکبر (ام لیلا) با میمونه، دختر ابوسفیان فامیل بودند. ر.ک: ابن قتیبه، عیون الاخبار، ص 99; فخر رازی، الشجرة المبارکه، ص 73; فضیل بن زبیر کوفی، تسمیة من قُتِل مع الحسین، ص 150 و مقتل مقرم، ص 256.
69 . «انَ مالک من هذه الشدة فی الحرب من قِبَلِ خالک (یعنی علیناً) فقال له جعده: لو کان لک خالٌ مثلٌ خالی لنسیت اباک» (نمازی شاهرودی، مستدرکات علم رجال، ج 2، ص 130); نجم الدین طبسی، الإمام الحسین فی مکة المکرمة، ج 2، ص 326 و ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 18، ص308.
70 . «و قد صَحبَتُهُم ذُریَةَ بدریةُ و سیوفُ هاشمیَة قد عرفت مواقع نصالها فی اخیک و خالک و جدک و اهلک...» (نهج البلاغه، نامه 28); ابن اعثم کوفی، الفتوح، ج 2، ص 961; ابن جوری، تذکرة الخواص، ص 37; ابن عبد ربّه، العقد الفرید، ج 17، ص 326 و مجلسی، بحارالأنوار، ج 78، ص 13.
71 . «وعندی السیف الذی اَعضَضْته بجدَک و خالک و اخیک فی مقام واحد...» (ابن قتیه دینوری، الإمامة و السیاسة، ج 1، ص 70); طبرسی، الاحتجاج، ج 1، ص 263 و نصر بن مزاحم منقری، وقعة صفین، ص18 .
72 . «و انا ابوالحسن حقاً قاتل اخیک و خالک جدّک، شدخاً یوم بدر و ذلک السیف بیدی ...» (مجلسی، بحارالأنوار، ج 33، ص 124(ابن قتیبه دینوری،) و ر.ک: 102 و 87 و 286. علامه مجلسی در شرح این نامه می گوید: «و هؤلاء الثلاثة حنظلة بن ابی سفیان اخو معاویه، ولید بن عتبه خاله و عتبة بن ربیعه جده و قد قتلوا فی غزاة بدر». (همان).
73 . واقدی، کتاب المغازی، ج 1، ص 254; حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج 3، ص 26 و سیدجعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، ج 6، ص 182.
74 . طبرسی، إعلام الوری، ج 1، ص 209; ابن هشام، السیرة النبویه، ج 3، ص 349 و 350; طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 3، ص 13 و14و مجلسی، بحارالأنوار، ج21، ص 22.
75 . ابن حجر عسقلانی، الاصابه، ج 3، ص 199 و قندوزی، ینابیع الموده، ج 1، ص 367.
76 . ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج 3، ص 152.
77 . مسعودی، مروج الذهب، ج 3، ص 18 و 19 و ابن کثیر، البدایة و النهایه، ج 8، ص 80.
78 . طبرسی، الاحتجاج، ج 1، ص 336; مجلسی، بحارالأنوار، ج 28، ص 50 و 54 برای آگاهی بیشتر ر.ک: المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحارالأنوار، ج 8، ص 381 382.
79 . فیض الاسلام، ترجمه نهج البلاغه، ص 50 و دشتی، ترجمه نهج البلاغه، ص 20.
80 . شیخ صدوق، الأمالی; مجلس 28، ص 115; ابن قولویه، کامل الزیارات، ص 74; شیخ علی نمازی شاهرودی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج 4، ص 24. هم چنین، طبرسی، الاحتجاج، ج 1، ص 618; مجلسی، بحارالأنوار، ج 10، ص 125; شیخ مفید، الارشاد، ج 1، ص 330; محمدجواد محمودی، ترتیب الامالی، ج 4، ص 595، البته در سه منبع اخیر به جای نام سعد «فقام الله رجل» می باشد، گویا امام صادق بنا به ملاحظاتی در این دو روایت، نام سعد را ذکر نکرده اند.
81 . محمدباقر مجلسی، جلاء العیون، ص 561 و 560.
82 . بیشتر مورخان می گویند این سخن در زمان حکومت امام علی بوده، و مراد امام، عمر بن سعد نیست، اما برخی دیگر در اصل این که سائل سعد بن ابی وقاص بوده تشکیک کرده و سنان بن انس نخعی را به عنوان سائل مطرح کرده اند. (محمدجواد محمودی، ترتیب الامالی، ج 5، ص 173) دلیل آن ها این است که در دوران خلافت امام علی سعد از جامعه کناره گیری کرده و بیرون از کوفه می زیست و اصلا به کوفه نمی آمد تا چه رسد به این که در خطبه امام شرکت کند، ولی با توجه به بیانات گذشته، نادرستی این سخن آشکار می شود چرا که:
اولا: کناره گیری سعد از جامعه، مستلزم نیامدن وی به کوفه و شرکت نکردن در خطبه امام نیست(با توجه به این که حدیث اصبغ معتبر می باشد) بلکه کناره گیری وی در بیعت نکردن و عدم شرکت در جنگ ها بود.
ثانیاً: شخصی به نام «سعد» که در اندیشه خلافت بوده و امام را مانع اصلی راه می دانست، به دنبال فرصت بود تا به گمان خویش شخصیت امام را ترور کرده و شأن امام را زیر سؤال ببرد، پس با این وصف، چنین کاری از سعد بعید به نظر نمی رسد.
83 . ابن حجر عسقلانی، تقریب التهذیب، ج 2، ص 56; همو، الاصابة، ج 3، ص 173 و محمدتقی تستری، قاموس الرجال، ج 8، ص 201.
84 . ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 3، ص 163; ابن جوزی، المنتظم، ج 3، ص 1230 و 1231; طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 2، ص652; ابن کثیر، البدایة و النهایه، ج 7، ص190 و تاریخ ابن خلدون(العبر)، ج 2، ص 596 .
85 . ابن شبّه، تاریخ المدینه، ج 4، ص 1206 و 1220.
86 . همان، ج 4، ص 1223.
87 . همان، ص 1222.
88 . ابن قتیبه دینوری، الإمامة و الیساسة، ج 1، ص 67.
89 . ابن شبّه، تاریخ المدینة، ج 4، ص 117 و ابن عبدربّه، العقد الفرید، ج 4، ص 295.
90 . ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 3، ص 163; ابن جوزی، المنتظم، ج 3، ص 1230; طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج 2، ص 652; ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج 7، ص 190 و تاریخ ابن خلدون(العبر)، ج 2، ص 596.
91 . ابن سعد، الطبقات الکبری، ج 5، ص 16.