خواص دارویی بنگ دانه

گیاه شناسی:
 

بنگ دانه گیاهی علفی و بوته ای است که ارتفاع آن تا 80 سانتی متر می رسد. برگ ها تقریبا مثلثی و نوک تیز و دارای بریدگی های نسبتا عمیقی هستند؛ به طوری که به لوب هایی نامساوی و نوک تیز تقسیم شده اند. طول برگ ها به 20 و عرض آنها به 7 سانتیمتر می رسد و در قسمت انتهایی ساقه بدون دمبرگ می باشند. رنگ برگ ها سبز روشن است. گل های گیاه اکثراً زرد کمرنگ می باشد و شبکه ای ظریف به رنگ بنفش یا ارغوانی سطح گلبرگ ها را پوشانده که خود یکی از کلیدهای شناسایی گل های بنگ دانه است. این گل ها اکثرا در یک طرف ساقه با فواصل نسبتاً منظم قرار می گیرند و در قسمت انتهایی ساقه به صورت مجتمع درمی آیند. گل ها پس از رشد کامل به میوه ای پوشینه تبدیل می شوند که حاوی تعداد زیادی دانه های کروی و ریز است که به رنگ قهوه ای کمرنگ می باشند. میوه پوشینه که حدود نیم سانتیمتر قطر دارد. با کاسبرگ های کوزه مانند که پنج نوک تیز در دهانه دارند، محصور شده و دیده نمی شود. این گیاه اصولاً دوساله است، ولی انواع یکساله آن نیز وجود دارد. گیاه بنگ دانه و به خصوص دانه های رسیده آن بسیار سمی است؛ به طوری که می تواند باعث مرگ شود. قسمت مورد استفاده گیاه برگ و دانه های آن است. نواحی رویش این گیاه در ایران اطراف تهران، کرج، نواحی شمالی ایران، آذربایجان، ارومیه، تبریز، آستارا، اردبیل، اراک، تفرش، عمارلو، گرگان، رودبار و نواحی دیگر می باشد.

تاریخچه:
 

بذرالبنج (هن بن) به احتمال زیاد توسط دیوسکورید شناسایی و معرفی شده است. گونه ای که اولین بار گزارش شده و مورد استفاده قرار می گرفته شاید هیوسیاموس آلبوس باشد. هن بن در قرون وسطی در انگلستان مورد استفاده بوده است. این گیاه پس از یک دوره فراموشی مجددا در سال 1809 به فاراکوپه انگستان (کتاب رسمی دارویی انگلستان) وارد شده و مورد استفاده بوده است.

ترکیبات مهم:
 

گیاهان جوان بیشتر حاوی هیوسین و مقدار کمتری هیوسیامین هستند؛ در حالی که گیاهان رسیده مقدار بیشتری هیوسیامین دارند و آلکالوئید اصلی آنها را تشکیل می دهد.
مقدار آلکالوئیدها در ریشه این گیاه 0/16 درصد، در دانه ها 0/1 درصد و در برگ ها تا 0/08 درصد می باشد. ترکیبات مهم دیگر شامل رزین، تانن، موسیلاژ و آلکالوئیدهای آپوآتروپین، آتروپین، ‌کوسکوهیگرین، کلوین، اسکوپین، پیریدین، تروپین و اسکوپولین است.
همچنین، ترکیبات دیگری از جمله اسیدبوتیریک، کومارین و گلوکوزید تلخ هیوسی پیکرین در گیاه وجود دارد.

داروشناختی و اثرات مهم:
 

از برگ های خشک بنگ دانه به علت وجود آلکالوئید هیوسیامین برای درمان اعتیاد به الکل و تریاک استفاده می شود. در اروپا از این گیاه به عنوان مسکن گوش درد و روماتیسم استفاده می کنند. می گویند برگ بنگ دانه دورکننده موش است. در قرون وسطی از بنگ دانه به عنوان بی حس کننده (بیهوشی) استفاده می شد و گاه با آکونیت (آقنیتون)، تاتوره، تریاک و غیره آن را مانند سیگار دود می کردند.
در داستان های عربی «هزار و یک شب» از این گیاه یاد شده که با قراردادن آن بر روی آتش نگهبانان را گیج و خاک آلود می کردند.
همچنین، از عصاره آن جهت سفتی غدد پستان و درمان کارسینوما، سرطان پاروتید و زخم های سرطانی استفاده می شده است.
از چای بنگ دانه نیز به عنوان پایین آورنده قند خون، ضد اسپاسم، ضد نفخ، خواب آور، گشادکننده مردمک چشم، مسکن و مخدر استفاده می کردند.
این گیاه برای درمان آسم، برونشیت، سرفه و روماتیسم مفید است. در هندوستان گاه از برگ گیاه به همراه گنجا و پودر دانه ها برای تسکین دندان درد به صورت سیگار استفاده می کردند. در روسیه از مخلوط بنگ دانه، مریم گلی و تاتوره به صورت سیگار برای تسکین آسم استفاده می کنند.
از دانه های گیاه جهت تهیه شیاف برای دردهای رحم استفاده می شود. دانه های دارای خاصیت ضد درد و مخدر هستد و قرن ها مورد استفاده بوده اند. پس از استخراج مواد مخدر دانه ها، روغن، صمغ و رزین آن را جدا استفاده می کنند.
در هومیوپاتی از تنتور این گیاه می توان برای بهبود درد قفسه سینه، قطع قاعدگی، عفونت چشم، تب، نوعی کوری، التهاب روده باریک، خون دماغ و رفتار جنسی غیرعادی استفاده کرد.

سمیت و عوارض جانبی:
بنگ دانه با توجه به وجود آلکالوئیدهای بسیار سمی، ممکن است موجب مرگ گردد. علائم مسمویت شامل استفراغ، سردرد، افزایش بزاق دهان، تشنج و کما می باشد. این علائم با مصرف خوراکی و با کشیدن دود آن می تواند ایجاد شود و در مراحل پیشرفته باعث مرگ گردد.
در موارد مسمومیت آن از محلول خوراکی 4 درصد اسید تانیک و گاه از کافئین و یا مرفین با احتیاط استفاده می شود.

طریقه و میزان مصرف:
 

با توجه به اینکه میزان آلکالوئیدهای قسمت های مختلف گیاه و همچنین گیاهان نواحی مختلف و گونه های متعدد آن متفاوت است، توصیه می شود از داروهای استاندارد و صنعتی این گیاه که در داروخانه ها موجود بوده و توسط پزشک تجویز می گردد، استفاده شود.

مهم ترین اثرات گزارش شده:
 

سمی، ضد درد، بی حس کننده، ضد استیل کولین، آنتی کولینرژیک، ضد سم سرب، ضد ترشح بزاق، ضد اسپاسم، افزایش دهنده ی قوای جنسی، قابض، ضد نفخ، تشنج آور، خواب آور، مسهل، گشادکننده مردمک چشم، شل کننده عضلات، اعتیادآور، مسکن، پاراسمپاتولی تیک و جونده کش.

نکات قابل توجه:
 

1- همه گونه های بنگ دانه سمی و خطرناک هستند. گونه های دیگر آن در ایران H.muticus و H.reticulatus است که در بسیاری از نقاط ایران یافت می شوند.
2- با توجه به وجود چندین گونه هیوسیاموس در ایران و گسترش آن در نقاط مختلف، لازم است همگان با این گیاه سمی آشنا باشند، چرا که مسمویت های منجر به مرگ، به خصوص در کودکان که علاقه زیادی به بازی با میوه آن دارند، گزارش شده است.
3- شناسایی این گیاه برای عموم حداقل با دو مشخصه میوه کوزه مانند آن (که در بالا به پنج لبه نوک تیز ختم می شود و همگی در یک طرف ساقه دارند) و گلبرگ هایی که سطح آنها را شبکه ظریف بنفش رنگی پوشانده است (گل ها نیز در یک طرف ساقه قرا گرفته و در انتها مجتمع شده اند) و طبق تصویر رنگی ارائه شده آسان می باشد.
4- گونه هایی از بنگ دانه در نواحی شمالی تهران و راه های شمالی ایران به خصوص در ارتفاعات که مسیرهای اصلی کوهنوردی و مسافرت عموم می باشد، وجود دارد که نسبتا زیاد است و باید مراقب بود.
5- در سال های اخیر اسپری هایی از عصاره بنگ دانه در اروپا تهیه شده که برای دفاع شخصی به خصوص خانم ها در برابر افراد مهاجم و مزاحم مورد استفاده قرار می گیرد. این اسپری می تواند باعث گیجی و به هم خوردن تعادل فرد مهاجم گردد.
6- با اینکه در قدیم از تنتور، برگ و دانه گیاه به اشکال مختلف استفاده می شد، ولی برای جلوگیری از مسمومیت های خطرناک و منجر به مرگ بهتر است از داروهای صنعتی این گیاه که کاربردهای فراوانی دارد، با دستور پزشک استفاده شود.
منبع: نشریه دنیای تغذیه، شماره 91.