پرده‌های سالن نمایش که بالا می‌رود، صدای ضجه مادران و زنان اسفدنی بیش از هر صدای دیگری به گوش می‌رسد. خاکستر و آوار با صدای سوزناک دوتار نوازندگان خراسانی آمیخته شده تا عمق فاجعه‌ای را که 20 سال پیش بر اسفدن رفت، مقابل چشمان بیننده آشکار کند.
به گزارش ، وقایع اتفاقیه نوشت: نبض تصاویر زمانی تندتر می‌شود که کودکانی با سر و صورت‌هایی خاک و خون‌گرفته، یک به یک از زیرآوار زلزله خارج می‌شوند. «وقتی به اسفدن رسیدیم، آنچه را می‌دیدم، باور نمی‌کردیم؛ فاجعه بود، فاجعه»؛ اینها گفته‌های اکرم سلحجو است که در بهار سال 1376 همراه با اعضای داوطلب انجمن حمایت از حقوق کودکان به خراسان جنوبی و شهر اسفدن رفت تا برای کودکان بازمانده از فاجعه زلزله کاری کند. حاصل تلاش‌های او و همراهانش برای دورکردن کودکان از آسیب‌های اجتماعی در این منطقه، ساخت فرهنگسرایی بود که با گذشت 20 سال، درهای امید به آینده‌ای بهتر در یکی از محروم‌ترین بخش‌های خراسان جنوبی را به روی کودکان دیروز و زنان و مردان امروز اسفدنی گشوده است. حالا دستان آفتاب‌سوخته نوازنده خراسانی ریتم تازه‌تری را بر سیم‌های دوتار می‌نوازد؛ ریتم زندگی و ریتم شادی. روز دوشنبه، نوزدهم تیر، در سالن دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه‌طباطبایی و در همایشی که از سوی انجمن حمایت از حقوق کودکان برگزار شد، از تلاش‌های 20 ساله چند نفر از زنان دواطلب فعال در عرصه حقوق کودک تجلیل شد. بهانه این همایش، فعالیت‌های توسعه‌محور انجمن حمایت از حقوق کودکان به کودکان و زنان زلزله‌زده شهر اسفدن خراسان‌جنوبی بود که از سال 1376 تاکنون به صورت مستمر ادامه داشته است.
تجربه تلخ و شیرین یک نهاد مدنی
اردیبهشت سال 1376 بود که تکان‌های مهیب زمین، بارانی از سنگ، خاک و آوار را بر سر مردمان نقطه‌ای از خراسان‌جنوبی، یعنی اسفدن از توابع بیرجند سرازیر کرد. همه‌چیز به تلی از خاک بدل شد. این زلزله با شدت 7,1 ریشتر، منطقه را درهم کوبید و بیش از 12 هزار نفر جان باختند. شهر اسفدن در این زلزله، 70 درصد آسیب دید. در همان زمان بود که گروهی از زنان داوطلب انجمن حمایت از حقوق کودکان در قالب یک نهاد مرجع مدنی در حوزه حقوق کودک، با حضور در خراسان‌جنوبی و شهر اسفدن، فصلی نو در فعالیت‌های مدنی و امداد‌رسانی‌های داوطلبانه به مناطق محروم و آسیب‌دیده از زلزله را پایه‌گذاری کردند. مسئولان انجمن در این پروژه، چند زن دواطلب بودند که هدفشان چیزی بیش از کمک‌های مالی و روانی به کودکان بازمانده از زلزله بود. «بعد از مراحل اولیه کار امداد و نجات، دو چادر از سوی انجمن در منطقه نصب شد. یکی برای اسکان و دیگری برای مشاوره روان‌شناسی به مادران و التیام رنج‌های آنان. وسایل نقاشی گوناگونی برای کودکان تدارک دیده شده بود تا شور و اشتیاق کودکی را به آنان بازگرداند.
در همین حین بود که متوجه شدیم این تنها زلزله نیست که منطقه را تخریب کرده و مردم این منطقه از خراسان جنوبی درگیر مشکلات و مسائل مختلفی هستند که نیازمند فعالیت بیشتر و اثرگذارتر جامعه محلی و فعالان مدنی است.» سلحجو، مدیر پروژه خراسان جنوبی، انجمن حمایت از حقوق کودک که روز دوشنبه، 19 تیر سال 96 به پاس 20 سال خدمت داوطلبانه در منطقه اسفدن مورد تقدیر اعضای انجمن حمایت از حقوق کودکان قرار گرفت، در توصیف وضعیت منطقه اسفدن تا پیش از ورود انجمن به این منطقه در بخشی از این نشست گفت: بعد از مدتی که در اسفدن مشغول به فعالیت شدیم، متوجه شدیم فعالیت‌هایمان نباید تنها محدود به کمک‌رسانی شود و روی محرومیت‌های کودکان این منطقه کار کنیم. او ادامه می‌دهد: در حین تحقیقاتمان متوجه شدیم، بیشتر کودکان این شهر و روستاهای آن به‌دلیل کمبود امکانات مالی و آموزشی در مقطع ابتدایی ترک‌تحصیل می‌کردند و به مشاغل کاذب مشغول می‌شدند. به عبارتی متوجه شدیم که این تنها زلزله نبود که منطقه را تخریب کرده است بلکه جنبه‌های اقتصادی و اجتماعی زیادی در به بار نشستن فاجعه‌ای که ما شاهدش بودیم، دخیل بود. به‌همین‌دلیل، برای ما آموزش کودکان و آگاهی و توانمندسازی خانواده‌های آنان در اولویت قرار گرفت.
چرا اسفدن پروژه موفقی بود؟
به ادعای اعضای انجمن حمایت از حقوق کودکان، این پروژه یکی از معدود پروژ‌های موفق و مستمر سازمان‌های غیردولتی است که توانسته با استفاده از ظرفیت‌های جامعه محلی درزمینه توسعه پایدار حرکت کند. اعتقاد به باورهای مردم در روستاهای جنوب خراسان، توانمندسازی مردم با تکیه بر صنایع محلی، به‌کارگیری زنان توانمند و مسلط در روستا برای رشد کارگاه‌های سفالگری در منطقه به‌عنوان هنری قدیمی و اشتغالزا، ازجمله مواردی بود که انجمن حمایت از حقوق کودکان در پروژه خراسان جنوبی پیگیری کرد تا امروز بتواند با افتخار از آن با عنوان یک پروژه موفق در فعالیت‌های داوطلبانه ارائه‌شده از سوی سازمان‌های غیردولتی یاد کند. ساخت فرهنگسرا در اسفدن، یکی از فعالیت‌های ثمربخش این انجمن بود که توانست موقعیت‌های شغلی و تحصیلی مناسبی پیش‌روی کودکان و زنان اسفدنی قرار دهد. ایجاد سالن مطالعه، سالن نمایش فیلم، آمفی‌تئاتر، کارگاه سفال و ایجاد یک بانک کتابخانه‌ای بزرگ با ظرفیت 6000 جلد کتاب ازجمله امکانات این فرهنگسراست. ایجاد مهدکودک‌ها در روستاهای اسفدن و تأسیس خوابگاه برای تداوم تحصیل دانش‌آموزان که یکی از بحران‌های اصلی منطقه تا پیش‌ازاین اقدامات بود و به‌ویژه منجر به بازماندن دختران از تحصیل می‌شد، ازجمله اهداف انجمن بود که در طی سال‌های گذشته به‌تدریج محقق شد.
فعالان و اعضای داوطلب این انجمن که در طی سالیان گذشته پروژه خراسان جنوبی را به یک پروژه موفق در سطح سازمان‌های غیردولتی تبدیل کرده‌اند، اقداماتی نیز در راستای اجرای تعهدات مربوط به حقوق کودک بر‌اساس کنوانسیون حقوق کودک انجام داده‌اند. آموزش حقوق کودکان به آنها و والدینشان و همچنین توجه و حمایت از حقوق کودکان مهاجر در منطقه که تعدادشان نیز زیاد است، ازجمله این اقدامات است. کاهش تبعیض در کودکان روستایی نسبت به کودکان شهری با تأسیس مهدهای روستا و ایجاد فراغت برای مادران برای رشد و توانمندسازی آنها ازجمله فعالیت‌های دیگری است که نتیجه امروز آن، بالارفتن چشمگیر آمار قبولی دانش‌آموزان این شهر در کنکور سراسری است. سلحجو می‌گوید: «حالا هر وقت به اسفدن سر می‌زنیم تا از شرایط امروز آن باخبر شویم، بچه‌های دیروزمان را می‌بینیم که می‌گویند در کنکور بهتر از سایرین به سؤالات پاسخ می‌دهیم و این به‌دلیل فضای کتابخانه‌ای بزرگی بود که با استقبال محلی‌ها در این منطقه ایجاد کردیم. درواقع خود آنها بودند که به ارتقای بخش‌های مختلف فرهنگسرای این شهر کمک کردند و این می‌تواند یک تجربه موفق در استفاده از ظرفیت جامعه محلی برای پیشبرد اهداف توسعه تلقی شود.»
اکرم سلحجو، مدیر پروژه خراسان‌جنوبی در بخش دیگری از این همایش گفت: قرار نبود کار تکراری انجام شود. هدف نیازسنجی جامعه هدف، یعنی کودکان و زنان زلزله‌زده اسفدن بود که متوجه شویم واقعا چه نیازهایی دارند و از یک نهاد مدنی برای گسترش فعالیت‌هایشان چه کمک‌هایی برمی‌آید. این‌چنین بود که فرهنگسرا تبدیل به نقطه امید کودکان زلزله‌زده اسفدن شد. فرهنگسرایی که اهداف متعالی کنوانسیون جهانی حقوق کودک را هم مدنظر قرار داده بود. حالا کودکان اسفدن بزرگ شده‌اند. فارغ‌التحصل رشته‌های مختلف دانشگاهی‌اند و آموخته‌اند که کار داوطلبانه، عمری به وسعت حیات انسان دارد و تمام‌شدنی نیست. زنان داوطلب فعال پروژه خراسان جنوبی انجمن حمایت از حقوق کودکان می‌گویند، خیلی‌هایشان در همان زمان قصد ادامه تحصیل نداشتند اما حالا برای خودشان کسی شده‌اند. امروز خیلی از کودکان نگران دیروز اسفدن، مربیان همان فرهنگسرایی شده‌اند که نگذاشت تاریخ و فرهنگ اسفدن با تکان‌های تند و تیز زلزله بلرزد و نابود شود.
اسفدن، تجربه موفقی که باید دیده شود
فعالیت‌های داوطلبانه می‌تواند افق و چشم‌انداز روشنی را پیش‌روی توسعه منطقه‌ای در کشور قرار دهد. با این‌حال، اثربخشی این فعالیت‌ها زمانی بیشتر می‌شود که نهادهای دیگر حاضر در بخش‌های دولتی و خصوصی نیز با واگذاری امور اجتماعی به سازمان‌های مردم‌نهاد مدافع حقوق کودک و حمایت از آنان، راه را برای گسترش فعالیت‌هایی که اهدافی بیش از اهداف کمک‌رسانی را دنبال می‌کنند، هموار کنند. امروز اسفدن در کنار فرهنگسرا، مهدهای‌کودک و فضاهای آموزشی برای کودکان، دارای فضاهای کارگاهی کوچکی است که ضمن توانمندسازی زنان به گسترش خوداشتغالی در بین آنها می‌پردازد. بااین‌حال و به اذعان فعالان مدنی و مردم این منطقه، حالِ امروز فروش محصولات صنایع دستی زنانی که سال‌ها در فرهنگسرا و کارگاه‌های توانمندسازی اسفدن آموزش دیده‌اند، خوب نیست. فرهنگسرا هنوز باقی است و با قوت به فعالیتش ادامه می‌دهد اما محصولات ساخته دست زنان این منطقه، خوب فروش نمی‌رود. زنان فعال این منطقه می‌گویند، «باید منتظر بمانیم تا نمایشگاهی برگزار شود و به ما اجازه فعالیت بدهند؛ وگرنه محصولاتی که می‌سازیم، فروش نمی‌رود.» حالا زنان اسفدنی با کمک داوطلبان و اعضای پرتلاش انجمن حمایت از حقوق کودکان برای نجات شهرشان از آسیب‌های اجتماعی بسیج شده‌اند و تنها در انتظارند تا نتیجه فعالیت‌هایشان در شهرهای بزرگ هم دیده شود.
