سیره در لغت
سیره یا سیرت در فارسی به معنای طریقه، روش، سنّت، مذهب، خو، عادت، خُلق، ترتیب و انتظام است.1
سیره در اصطلاح
سیره در اصطلاح به تاریخ جنگها و غزوات رسول خدا صلی الله علیه و آله ، نحوه و شیوه سلوک و رفتار و سبک و متد و اخلاقیات آن حضرت در عرصه های گوناگون حیات فردی، اجتماعی، سیاسی و عبادی و نیز در نگرشی دیگر، در مقابل فریضه و به معنای «مستحب»، اطلاق شده است.
تاریخچه سیره نگاری
تاریخچه سیره نگاری به صدر اسلام بازمی گردد. معاصران و اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله توجّه و اهتمام خاصّی به حفظ و ثبت سیره و شرح زندگانی و نیز صفات آن حضرت داشتند. این سیره نگاری ـ بعداً ـ به شکل جزئی تری درباره خلفا، سلاطین و علما و حتی سایر طبقات نیز در شکل «شرح حال نویسی» رایج گردید.2
سیره نگاران
نخستین سیره نگار مسلمان، محمّد بن اسحاق بن یسار مطلّبی3 است که می توان گفت در زمان خود، جامع ترین سیره را به رشته تحریر درآورده است. کتاب ابن اسحاق با آن که از خلط و مسامحه خالی نیست و مؤلّف هم مورد طعن بعضی از بزرگان عصر خویش واقع شده است، اهمیت و شهرت بسیار دارد و هم اکنون نیز مهم ترین مأخذ سیرت رسول خدا صلی الله علیه و آله است.4
اسحاق بن محمّد همدانی، قاضی ابرقوه (582 ـ 623 ق.) سیره ابن اسحاق را ترجمه کرده و درباره آن می نویسد:
«کتاب سیرت پیغمبر ما صلی الله علیه و آله که محمّد بن اسحاق بن یسار المطلّبی جمع کرده است، عمده و متناول اهل نقل است و حجّت و متمسّک اهل فضل، و علما از جمله سیرتها، آن را اختیار کرده اند و از جمله روایتها در این باب به روایت وی اقتصار کرده اند، از بهر آن که وی در ایراد سِیَر، اسبق و اقدم بود و در علم نقل روایت، افضل و اعلم بود و در این باب همه را اقتداء بر وی و اهتداء از وی.»5
کتاب ابن اسحاق چندین بار تلخیص و تهذیب شده که مشهورتر از همه، سیره ابن هشام است. پس از تألیف سیره ابن هشام گروهی از دانشمندان به اهمیت این کتاب تاریخی پی بردند و درصدد شرح و توضیح احادیث و اشعار آن برآمده و حقّاً که بعضی از آنها زحمات زیادی در این راه متحمّل شدند و از شروحی که بر سیره نوشته اند، احاطه و اطلاع وسیع آنها بر تاریخ و لغت و سایر علوم، مشهود می گردد.
از کسانی که می توان در این مورد نام برد، ابوالقاسم عبدالرّحمن بن عبداللّه، معروف به «سهیلی»6 است که شرح مفصّلی بر سیره نگاشت. دیگر از کسانی که سیره را شرح کرده اند، ابوذر خشنی7 (533 ـ 604 ق.) است. محمّد بن احمد حنفی نیز چنانکه گویند، شرحی بر سیره نگاشته و آن را کشف اللثام نام نهاده است.
برخی نیز آن را مختصر کرده اند، از جمله ابراهیم بن محمّد شافعی که سیره را در 18 مجلس خلاصه نموده و نام آن را «الذّخیرة فی مختصر السّیرة» نهاده است.
دیگر، عمادالدّین واسطی است که در سال 711ق. تلخیصش را به پایان برده و نام آن را «مختصر سیرة ابن هشام» نامیده است.
گروهی نیز آن را به نظم آورده و در قالب شعر ریخته اند که از جمله: عبدالعزیز بن محمّد دمیری (م 607 ق.)، فتح بن موسی خضراوی (م 663 ق.) و محمّد بن ابراهیم نابلسی (م 793 ق.) را می توان نام برد.8
سیره ابن هشام به فارسی نیز ترجمه شده است؛ از جمله: ترجمه آقای سیّد هاشم رسولی محلاّ تی با نام «زندگانی پیامبر اسلام».
غیر از این دو منبع عمده (سیره ابن اسحاق و سیره ابن هشام) می توان از مغازی واقدی تألیف محمّد بن عمر واقدی (م 207ق.) از مورّخان قرن دوم، که تخصّص او در مغازی (جنگها) و فتوحات است؛ انساب الاشراف بلاذری تألیف احمد بن یحیی بن جابر بلاذری (م 289ق.) از مهم ترین مورّخان و نسب شناسان قرن سوم؛ تاریخ طبری تألیف ابوجعفر محمّد بن جریر بن یزید طبری (م 310ق.) به عنوان مآخذ عمده تحقیق در سیره یاد کرد.
کتاب پر ارج الصّحیح من سیرة النّبیّ الاعظم صلی الله علیه و آله نگاشته استاد گرانمایه سیّد جعفر مرتضی عاملی ـ که از حیث تتبّع و تحقیق تاریخی می تواند الگویی برای پژوهش در سایر بخشهای تاریخ اسلام باشد ـ از منابع ارزشمند و لازم برای تحقیق و مطالعه در سیره پیامبر صلی الله علیه و آله به شمار می آید.9
کتاب «حیاة النّبی و سیرته» تألیف حجّة الاسلام و المسلمین شیخ محمّد قوام وشنوی (ره) ـ که به همّت و اشراف استاد گرانمایه آیة اللّه استادی (حفظه اللّه) در سه جلد به زیور طبع آراسته شده ـ نیز کتاب مفیدی است. مؤلف، این کتاب را حسب الأمر مرجع جهان تشیّع، حضرت آیة اللّه العظمی بروجردی، از منابع معتبر اهل سنّت گردآوری کرده و به احوال و سیره پیامبر صلی الله علیه و آله و برخی از رخدادهای پیش از ولادت تا زمان رحلت پرداخته است.10
در جلد سوم این اثر، عناوین زیر به چشم می خورد:
خدمتکاران رسول خدا صلی الله علیه و آله ، شمار اصحاب آن حضرت، شکل و شمایل، حجامت آن عزیز، ویژگی های اخلاقی، نحوه سخن گفتن، نحوه قرائت در نماز، حُسن خلق و معاشرت، شیوه غذا خوردن، محاسن اخلاق آن گرامی، نمازشان، قبول هدیه و ردّ صدقه، جایگاه زنان در نزد حضرتش، استعمال عطر و بوی خوش، خوراک و لباس ایشان، تنگناهای معیشتی، معجزات، پیامبر و زیارت اهل بقیع، در آستانه وفات و آنچه در بیماری منجر به وفات آن حضرت رخ داد، نامه ای که خواست بنویسد تا مسلمانان پس از او گمراه نشوند، وصایای او در آستانه رحلت، روز وفات، غسل و تجهیز و کفن و دفن پیامبر، اشاره ای به ماجرای فدک، حدیث تلخ سقیفه و بالأخره روایاتی چند.
کتاب «سنن النّبی» تألیف علاّ مه طباطبایی (ره) اثر سودمند دیگری در سیره اخلاقی پیامبر صلی الله علیه و آله است که همراه با ترجمه فارسی آن چاپ شده و اخیراً (1379ش.) نیز با ترجمه آقای حسین استادولی به چاپ رسیده است.
از آثار دیگر در این زمینه، کتاب ارزشمند «سیره نبوی»، مجموعه متن چند سخنرانی از استاد شهید آیة اللّه مطهّری درباره سیره اخلاقی پیامبر صلی الله علیه و آله است که همچون دیگر آثار ماندگار آن شهید والامقام بسیار مفید و رهگشاست.
برخی از عنوان های این کتاب عبارتند از:
مفهوم سیره، سیره و موضع گیری های طبقاتی، سیره و مسأله نسبیت اخلاق، روش اسلام در مخالفت با غدر و حیله، اصل سادگی و بی آلایشی در زندگی، اصل قناعت، کیفیت استخدام در سیره رسول اکرم صلی الله علیه و آله ، داستانهای قرآن واقعیت دارد، در اسلام، هدفْ وسیله را توجیه نمی کند، سیاست علی علیه السلام در راه هدف، استخدام وسائل در راه اهداف و اتّهام به پیامبران، در اسلام، انسانیت ملاک است، روش دعوت در سیره پیامبر، شرایط دعوت، تبلیغ و فهم مستمعین، پرهیز از تکلّف، پیامبر، مبشّر و منذر بود، خشیت از خدا، نترسیدن از غیر خدا، سیره نبوی و پیشرفت سریع اسلام، اخلاق رسول اللّه، اخلاق علی در مسائل شخصی و اجتماعی، اموال خدیجه، شمشیر علی، تاریخچه ای از زندگی رسول خدا صلی الله علیه و آله ، مسافرت ها، شغل ها، ازدواج ها و سخنانی از آن حضرت.
سیره در نگرش قرآنی
چنان که اشاره شد، سیرت و سنّت در اصطلاح تاریخ و سیره نویسان عبارت است از: شرح حال و تاریخ زندگی و تولّد رسول خدا صلی الله علیه و آله و کیفیت غزوات و احیاناً تاریخ زندگی اولاد و عشیره و اصحاب آن حضرت. امّا در اصطلاح محدّثان و فقیهان، در مقابل فریضه و به مفهوم «عبادات مستحبّی» آمده است.
اما انگیزه اصلی در تدوین این درس نگرش قرآنی به سیره؛ یعنی لزوم تأسّی و الگوپذیری ـ خصوصاً از اخلاقیات در سیره نبوی ـ است.
در اهمیت این الگوپذیری از سیرت رسول خدا صلی الله علیه و آله همین بس که در این آیه تدبّر کنیم:
«لَقَدْ کان لکم فی رسول اللّه اُسوةٌ حسنةٌ لِمَنْ کان یرجوا اللّه و الیوم الآخر و ذکر اللّه کثیراً»11؛ براستی اگر به خدا و روز قیامت امید می دارید و خدا را فراوان یاد می کنید، شخص رسول اللّه مقتدای پسندیده ای است.
در نگرش قرآنی، حضرت ابراهیم (علی نبیّنا و علیه السّلام) قهرمان مبارزه با شرک و بت پرستی نیز به عنوان مقتدای موحّدان معرّفی شده است.12
الگوپذیری از سیره رسول خدا انگیزه
قیام امام حسین علیه السلام
امام حسین علیه السلام در وصیّتی به برادرش محمّد بن حنفیه، یکی از انگیزه های اصلی قیام خونین و پرشکوه خود را «تأسّی به سیره جدّ بزرگوارشان رسول خدا صلی الله علیه و آله و پدر ارجمندشان امیرمؤمنان علیه السلام » برمی شمارد و نجات دین را در این تأسّی می داند و بر آن پای می فشارد و چنان بدان تأکید و اهتمام می ورزد که در نبردی نابرابر، نفسِ نفیس خود و بهترین عزیزانش را در این راه قربانی می کند تا سیره به فراموش سپرده شده جدّش رسول خدا و پدرش علیّ مرتضی علیه السلام را حیات مجدّد بخشد.
امام علیه السلام در بخشی از آن نامه آورده است:
«انّما خرجتُ لطلب الاِصلاح فی أُمّةِ جَدّی أُریدُ أن آمرَ بالمعروف وَ أنهی عَنِ المُنکر و اَسیرَ بسیرة جدّی و أبی علیّ بن ابی طالب...13؛ تنها به انگیزه سامان بخشی در امّت جدّم برخاستم، می خواهم به نیکی ها فرمان دهم و از بدی ها باز دارم و روش جدّ خود و پدرم علی بن ابی طالب را دنبال کنم...»
حُسن ختام
سیره پیامبر صلی الله علیه و آله در عرصه های گوناگون حیات فردی، اجتماعی و حکومتی، استراتژی آن حضرت در جنگ و صلح، تقسیم غنائم، مصرف بیت المال و اموال عمومی، اداره کشور، تأمین امنیت، مبارزه با مفاسد اجتماعی، نحوه سلوک فردی، عبادی، اخلاقی و خانوادگی حضرتش و نیز نگرش عمیق به سیره علوی14 در دوران کوتاه زمامداری آن حضرت، بهترین الگو و اسوه برای تزکیه و تهذیب جان ها و جامعه ها به شمارند. و بی تردید رستگاری امّت اسلام در رهپویی و پندپذیری از این دو پدر دلسوز است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «أنا و علیٌّ أبوا هذه الأمّة15؛ من و علی دو پدر برای این امّتیم.» و باید دانست جز در طریق آن دو به جایی نتوان رسید.
| مپندار سعدی که راه صفا |
توان رفت جز در پی مصطفی |
و فردوسی می گوید:
| به گفتار پیغمبرت راه جوی |
دل از تیرگی ها بدین آب شوی |
و سهل ترین راه برای شناخت «سیره نبوی» و «سیرت علوی»، مراجعه به آثاری است که از آن دو بزرگوار بر جای مانده، عمده آن روایاتی است که همچون مشعل های هدایت فراروی ماست و قسمتی هم که به عنوان سیره، مغازی و زندگینامه، در صفحات تاریخ رقم خورده است.
