اصطلاح هرمنوتیک، (Hermeneutics) را هنر تفسیر نامیده اند.این واژه ماخوذ از فعل یونانی، ( Hermeneuien) به معنای"تفسیر کردن" است. Hermeneia به معنای تفسیر است وغالبا در مورد تفسیر متون مقدس به کار می رود. افلاطون شاعران را ) hermenes مفسران) خدایان نامیده است.ارسطو این لفظ را برای عنوان رساله خویش در باب منطق قضایا در کتاب ارغنون به کار برد و آن را باری ارمنیاس، ( Peri Hermeneias) به معنای "در باب تفسیر"نامید.
این واژه از نظر ریشه لغوی با هرمس، خدای یونانی که پیامبرخدایان و الهه مرزها بوده است، ارتباط دارد. برخی ازمحققان این پیوند را متضمن اشاره به سه مرحله یا بخش اصلی عمل تفسیر دانسته اند:
1 - علامت، پیام یا متن که از منبعی صادر شده باشد.
2 - واسطه یا مفسر(هرمس).
3 - انتقال پیام به مخاطبان
علی رغم به کارگیری این واژه و علی رغم این که آدمیان همواره با فهم و تفسیر متون سرو کار داشته اند و در اندیشه راهکارها و قواعدی برای تفسیر بوده اند تا به کمک آن تفسیر صحیح را از سقیم ممتاز گردانند. ولی بیش از یکی دو قرن نیست که هرمنوتیک جدید به عنوان شاخه ای ازعلم مطرح شده است. و معمولا فردریش شلایر ماخر[ [(1834 - 1768) friedrich schleirmacher را بنیانگذارهرمنوتیک جدید شناخته اند.
اما این ویلهلم دیلتای، [(1911 - 1833) wilhelm Dilthey] بود که برای نخستین بار رؤیای تدوین یک روش واسلوب بنیادی برای علوم انسانی را در سر پروراند،تا براساس آن نتایج علوم انسانی به اندازه علوم طبیعی عینی ومعتبر باشد; چرا که دیلتای هرمنوتیک را دانش روش شناسی علوم انسانی می داند. به نظر او هدف اصلی در تلاش هرمنوتیکی، ارتقای اعتبار و ارزش علوم انسانی و هم طراز کردن آن با علوم تجربی است.
اما رشد و ظهور سریع علوم مختلف انسانی و ابداع روشهای خاص هر کدام برای عرضه و داوری استدلالها، رؤیای دیلتای را بر هم زد. و مکتبهای مختلف روش شناسی درعلوم انسانی به جای هرمنوتیک (که ایجاد یک روش مناسب برای تمامی علوم انسانی بود) بر حیات فکری وعقلی انسانها سیطره پیدا کرد. ولی باز جریانهای فکری نیرومند دیگری سبب شد که هرمنوتیک دوباره به صحنه بیاید. عمده ترین این جریانها عبارتند از:
1 - نظریات جدیدی که درباره رفتار انسانی در روان شناسی وعلوم اجتماعی مطرح شد که مطابق آن بروز و ظهورفرهنگی انسانی به عنوان تجلیات انگیزه های ناآگاهانه و غریزی یا به عنوان بازتابهای طبقاتی تلقی می شود.
2 - پیشرفت های معرفت شناسی و فلسفه زبان منجر به این ادعاشده که واقعیت یک فرهنگ خاص، چیزی جزکارکردهای ساختار زبانی نیست که بر تجربه تحمیل می شود.
3 - استدلال هایی که توسط فیلسوفانی مانند لودویک ویتگنشتاین و مارتین هایدگر مطرح شده که کل تجربه بشری اساسا ماهیتی تفسیری داشته و کلیه داوریهای اودر درون یک بافت تفسیری - که فرهنگ و زبان، واسطه اظهار آن هستند و از آن نمی توان فراتر رفت - قرار دارد.
از آنجا که مساله تفسیر و هرمنوتیک در حوزه دین نیز تاثیرزیادی بر جای گذاشته است، توجه همگان را به خودجلب کرده است. ادیان را می توان به منزله مجموعه ای ازتفسیرها به شمار آورد و مطالعه علمی آنها شکل تفسیرتفسیر را به خود می گیرد.
ظهور فرقه های مختلف از جمله فرقه پروتستان آزاداندیش،معلول یک سلسله مناقشات و بحثهای تلخ هرمنوتیکی در مورد کاربرد روشهای تاریخی - انتقادی در تفسیر کتاب مقدس بوده است. مسیحیان راست آیین، به کارگیری چنین روشهایی را در تفسیر کتاب مقدس، نادرست تلقی می کردند.
به طور کلی چهار دیدگاه مهم در هرمنوتیک جدید مطرح است که به اجمال به شرح آنها می پردازیم:
1 - دیدگاه شلایر ماخر: هرمنوتیک به عنوان تحقیقی پیرامون تفسیر متون. شلایر ماخر را بنیانگذار علم هرمنوتیک نوین دانسته اند. دیلتای تعبیر دقیقی درباره او دارد که می گوید: شلایر ماخر "کانت هرمنوتیک" است. شلایرماخر نقطه شروع علم هرمنوتیک مورد نظر خود را با این پرسش کلی آغاز می کند که: چگونه هر گفته ای اعم ازملفوظ و مکتوب واقعا فهمیده می شود؟
موقعیت فهم، موقعیت نسبتی همسخنانه است. در هر نسبتی از این گونه، گوینده ای هست که جمله ای را برای بیان معنای مورد نظرش می سازد شنونده ای هم وجود دارد.شنونده مجموعه ای از کلمات صرف را می شنود و ناگهان با عملی اسرارآمیز می تواند معنای آنها را به طور حدسی کشف کند. این عمل اسرارآمیز و حتی حدسی، عمل هرمنوتیکی است و جایگاه حقیقی علم هرمنوتیک همین جاست. پس علم هرمنوتیک، فن شنیدن است. از نظرشلایر ماخر فهم عبارت است از دوباره تجربه کردن اعمال ذهنی مؤلف متن.
عمل فهم، عکس تصنیف است; زیرا فهم از بیان پایان یافته وثابت آغاز می شود و به آن حیات ذهنی باز می گردد که آن بیان از آن برخاسته است. گوینده یا مؤلف جمله ای می سازد و شنونده در ساختارهای آن جمله و آن تفکررسوخ می کند: یعنی زبان، واسطه رسوخ در ذهنیت ونیت مؤلف می شود. بنابراین، تفسیر عبارت است از دوسویه درهم کنش است: نحوی و روان شناختی. جنبه نحوی با زبان سرو کار دارد و جنبه روان شناختی با تفکرگوینده. بنابراین نظریه هرمنوتیکی شلایر ماخر حول دومحور می چرخد:
1 - فهم دستوری انواع عبارات و صورتهای زبانی فرهنگی که مؤلف در آن زندگی می کند و تفکر او را مشروط ساخته است.
2 - فهم روان شناختی یا فنی ذهنیت خاص یا نبوغ خلاق مؤلف.
این دو محور منعکس کننده وامدار بودن شلایر ماخر به متفکران رومانتیک است. آنان بر آن بودند که هر حالت خاصی ازبیان، هر چند منحصر به فرد، ضرورتا بازتاب روح فرهنگی وسیعتر است. یک تفسیر صحیح نه تنها نیازمند فهم بافت فرهنگی وتاریخی مؤلف است، بلکه به فهم ذهنیت خاص مؤلف نیز نیازمند است و این عمل از طریق عمل پیشگویی یعنی یک جهش شهودی صورت می گیرد که از طریق آن مفسر می تواند آگاهی مؤلف را از خاطر خود بگذراند یا آن را مجسم سازد. حتی مفسر درپرتو این آگاهی در یک بافت فرهنگی وسیعتر می تواند به فهمی بهتر از خود مؤلف نسبت به خود نائل شود.
او می گوید: این سؤال که این متن چه معنا می دهد؟ می تواند به دو طریق مطرح شود:
1 - مؤلف از این متن چه قصد کرده است؟
2 - این متن برای مخاطب و شنونده چه معنایی می دهد؟
در مورد سؤال اول ممکن است از متن، تفکرات و مقاصد آگاهانه مؤلف را درک کنیم و یا ممکن است به تفکرات و مقاصدنیمه آگاهانه یا شبه آگاهانه مؤلف نیز نظر داشته باشیم یا حتی ممکن است روح عصر و زمان او را درک کنیم.
اما در مورد سؤال دوم می توان گفت: مخاطبان بر دو دسته اند: یک دسته مخاطبان فرهیخته معاصراند و دسته دیگر مخاطبان فرهیخته غیر معاصر شلایر ماخر در مورد مخاطبان معاصر می گوید: در این مورد باید معنای لفظی، (verbal meaning) متن رابازسازی کنیم. البته با این اعتقاد که فکر و ابراز و ظهور آن یکی است و با توجه به این نکته که مؤلف و شنونده معاصر، در روح، (spirit) واحدی سهیمند.
اما در مورد مخاطبان غیر معاصر می گوید: باید فکر مؤلف، (authors thought) را بازسازی کنیم. هر چند آن دو، به دوفرهنگ مختلف مربوطند ولی چون اذهان مؤلف و شنونده غیر معاصر، کاملا متفاوت نیستند، یک شباهت معنوی affinity)(spiritual بین آنها وجود دارد. اگر شنونده غیر معاصر بتواند از زندگی و آثار مؤلف معرفت کافی کسب کند، می تواند به نحو تخیلی جا پای او بگذارد و فکر او را دوباره ایجاد کند. همان طور که رمان نویسها اغلب چنین می کنند.
2 - دیدگاه دیلتای: هرمنوتیک به عنوان مبنایی برای علوم انسانی. شیوه ویلهلم دیلتای درباره هرمنوتیک این است که آن رابه عنوان شیوه نظامی اساسی برای علوم انسانی در مقابل علوم طبیعی در نظر می گیرد. چنین رشته ای یک هرمنوتیک عام خواهد بود.
هر چند دیلتای عمیقا تحت تاثیر شلایر ماخر بود، ولی او این فرض و اعتقاد شلایرماخر را که هر اثر مؤلف، حاصل اصل ونیت ضمنی مندرج در ذهن مؤلف است، انکار کرد. دیلتای این اعتقاد شلایر ماخر را به شدت ضد تاریخی لحاظ می کرد; زیراچنین اعتقادی به اندازه کافی به تاثیرات خارجی دست اندرکار یا به تکامل و رشد مؤلف توجه نمی کند. هرمنوتیک دیلتای به نحو آشکاری مبتنی بر تمایز آشکار و قاطع بین روشهای علوم انسانی و علوم طبیعی است.
است. در حالی که روش علوم طبیعی، تبیین، ( explanation) است.دانشمند طبیعی، حوادث را به کمک استخدام قوانین کلی تبیین می کند. در حالی که مورخ، نه چنین قوانینی را کشف می کند و نه به کار می گیرد. علم تاریخ بر پایه منش یکتا و تکرارناپذیر حوادث استوار است و شناخت این حوادث تنها با روش تفسیر میسراست. پس مورخ در پی فهم عاملان حوادث است. آن هم از طریق کشف نیات، اهداف، آرزوها، منش و شخصیت آنان. و چنین اعمالی قابل فهمند; زیرا اعمال بشری در مقابل اعمال طبیعی یک "باطن و ذاتی "، (inside) دارند، که به دلیل این که ما هم انسانیم،می توانیم آنها را بفهمیم.
بنابراین، فهمیدن عبارت است از کشف "من" در "تو". و این امر به دلیل ماهیت عام و مشترک بشری ممکن است. تا آنجا که هرمنوتیک دیلتای بر مساله فهم به عنوان عملی خاص که مستلزم یکسان انگاری تخیلی و تصوری با گذشتگان است، آدمی می تواند تاثیر شلایر ماخر را بر اندیشه دیلتای تشخیص دهد.
دیلتای از دو نوع فهم سخن می گوید: یکی فهم تجلیات و ظهورات ساده، نظیر تکلم، عمل یا حالات ترس، در اینجا هیچ شکاف و فاصله ای بین تجلی و ظهور و تجربه اظهار شده وجود ندارد. ما بی واسطه و بدون هیچ استنتاجی این ظهورات رامی فهمیم. چنین فهمی مستلزم یک امر مشترک بین متن و تو است: یعنی روح عینی، استنتاجی این ظهورات رامی فهمیم. چنین فهمی مستلزم یک امر مشترک بین متن و تو است: یعنی روح عینی، (objective spirit) که در بستر و درون آن،ظهور و فهم واقع می شود و آن زبان و فرهنگ مشترک است. و دیگر، اشکال برتر فهم است که با کلهای پیچیده (complex wholes) نظیر حیات و یا اثر هنری، سروکار دارد. فهم برتر اغلب هنگامی واقع می شود که ناتوان از فهم ابتدایی باشیم. اگر من بی واسطه نتوانم عمل شخصی را بفهمم، فرهنگ یا حیات او را به عنوان کل مورد کاوش قرار می دهم. اگر من یک جمله کتاب رانفهمم، ممکن است کل کتاب را تفسیر کنم.
عدم فهم مقدماتی و اولیه به این دلیل است که مؤلف یک متن، یا عمل یک شخص غیر عادی است و نمی تواند توسطضوابط و معیارهای متعارف و عادی روح عینی درک شود. برای فهم آنچه مؤلف می گوید یا انجام می دهد، نیازمند فهم آنها درفردیت شان هستیم. از این رو فهم برتر، معمولا مستلزم فهم افراد است.
به نظر دیلتای، گاه مفسر در اثر هنری با ژرفایی از تجربه زندگی هنرمند روبرو می شود، که ذهن هنرمند از ادراک آن عاجز بوده است. او می گوید: هدف اصلی هرمنوتیک درک کاملتری از مؤلف است آن سان که او خود را چنین درک نکرده باشد. او سرانجام متن را ابزار شناخت کاملتری از مؤلف دانسته است: شناختی که مؤلف خود از خویشتن ندارد. بنابراین حیات روانی، حتی حیات روانی خود شخص، از طریق تفسیر تجلیات آن شناخته می شود.
انسان خود را تنها در تاریخ می شناسد نه در درون نگری: یعنی من خود را از راه عینیت بخشیدن به زندگی می شناسم و این ظهور عینی، تفسیرپذیر است. تفسیر تاریخ نمی تواند، ذات انسانها را در قالب یک فرمول و قاعده بیان کند، یا به تعبیری زندگی،خود پاره ای از زندگی در کل است. معنای زندگی دانستنی نیست، مگر با قرار دادن آن در مجموعه معنایی کاملتری. آگاهی یعنی نسبت زندگی فرد با زندگی در کل.
اهمیت دیلتای نسبت به هرمنوتیک اصولا در این جهات است:
1 - کاستن از نقش علاقه به بازیابی [نیت] مؤلف متن و گسترش دادن هرمنوتیک به همه صور تجلیات و اعمال فرهنگی.
2 - تلاش برای یافتن منطق فهم به عنوان فعالیتی منحصر به علوم انسانی.
3 - کوشش برای ابتناء امکان فهم در برخی از نظریات مربوط به ساختار طبیعت انسانی و تجلیات آن.
3 - دیدگاه هایدگر: هرمنوتیک به عنوان تاملی در شرایط هر گونه فهم. تامل درباره فهم، ضرورتا شخص را وادار می سازدمسائل اساسی معرفت شناسی و انسان شناسی را مورد ملاحظه قرار دهد. فلسفه مارتین هایدگر، [( 1976- 1889) Martin Heidegger] در این زمینه مؤثر و مفید است آنچه در تحلیل هایدگر اهمیت دارد، این سؤال است که انسانها اکنون خود را در جهانی یافته اند که از طریق آنچه او پیش ساختهای فهم، ( forestructure of underestanding) می نامد قابل فهم می گردد: یعنی مفروضات، انتظارات و مفاهیمی که ما بیش از هر نوع تفکری بر تجربه فرا می افکنیم و همین ها هستند که افق، (horizon) هر گونه فعل خاص فهمیدن را شکل می دهند. تحلیلی از روزمرگی، (everydayness) ما نشان خواهد داد که آنچه ما قابل فهم می شماریم،معلول عوامل پنهان و مقدری است که فهم ما قبل از تفکر واجد آن بوده است.
به تعبیری می توان گفت: تفسیر مستلزم پیش فرض است: یعنی هر تفسیری حتی علوم طبیعی نیازمند پیش فرض است. قبل از پرداختن به زمین شناسی، من سنگ و صخره را به عنوان سنگ و صخره می بینم نه چیز دیگر. و حتی قبل از پرداختن به تفسیرسند، من آن را به عنوان یک سند می بینم نه چیز دیگر.
بنابراین هر تفسیری قبلا از طریق مجموعه مفروضات و پیش فرضهایی درباره کل تجربه شکل گرفته است. هایدگر این حالت را "وضعیت هرمنوتیکی"، (hermeneutical situation) می نامد. مقصود او این است که خود وجود بشری ساختارهرمنوتیکی دارد که زمینه ساز همه تفسیرهای موضعی ماست: یعنی وضعیتی که پیش فرضهایی را بر ما تحمیل می کند و ما نیزآنها را بر فهم تحمیل می کنیم.
هایدگر معتقد است که تفسیر دازین (یا وجود انسانی) و هستی به نحو کلی مستلزم (یا دخیل در) تفسیر متون است. چون دازین به نحو اساسی و مستمر می فهمد و تفسیر می کند. دازین، جهان و خود را تفسیر می کند، یعنی حیات خود را به روش خاصی لحاظ می کند. دازین به نحو ضمنی در زندگی روزمره و با روشی روشن تر در فلسفه خود را بد تفسیر می کند. یعنی ممکن است خود را به عنوان حیوان ناطق یا جوهر متفکر یا یک ماشین لحاظ کند.
از آنجا که دازین خود را بد تفسیر می کند، ما باید لایه های سوء تفسیر را جدا کنیم تا دازین را همانطوری که هست، ببینیم. این سوء تفسیرها در نظریات فیلسوفانی نظیر ارسطو، دکارت و کانت است. ما باید آنان را مطالعه کنیم تا ببینیم کجا بر حق و کجا برباطل رفته اند تا تاثیر آنان را در موقعیت هرمنوتیکی آشکار کنیم و در زمان مناسب خود را از تاثیرات آنان رها سازیم.
هایدگر هم چنین معتقد است که واژه ها معانی ثابت و واحدی مستقل از کاربرد و استعمالشان ندارند. معانی به واسطه روابطمتقابل چشمگیری که جهان ما را می سازند، به واژه ها تعلق می گیرند. مثلا یک چکش صرفا ابزاری برای کوبیدن نیست. معنای این واژه از بافت و زمینه میز کارگاهی، میخ و چوب و کارگاهها و مشتری هایی که جهان و قلمرو صنعتگر را می سازند، شکل می گیرد. معنای یک واژه مبتنی بر جهان استعمال کننده آن است. ارسطو از حمل و نقل، آزادی یا تعلیم و تربیت همان معنایی رادر نظر نداشته که ما اکنون در نظر داریم; زیرا او در جهان متفاوتی از ما زندگی کرده است. برای فهم متن او لازم است از فرهنگها وگرامرها فراتر برویم و جهان مؤلف و امکانات آن را بازسازی کنیم.
او در مورد این سؤال که: آیا ما می توانیم یک متن را به نحو قطعی تفسیر کنیم، ایهام گویی کرده است. تفسیر ما از گذشته مقیدبه وضعیت هرمنوتیکی ماست و در معرض تجدید نظر آینده است.
4 - دیدگاه گادامر: هانس گئورگ گادامر، [(- 1900) Hans - Georg Gadamer] بیش از هر متفکر دیگری برای هرمنوتیک هایدگری تلاش کرده است. هر چند که بولتمان، ریکور و دریدا نیز از هرمنوتیک هایدگری استفاده کرده اند.
گادامر به تبعیت از هایدگر بر آن بود که تفسیر، مسبوق به فهم پذیری است. و اینکه پیش فرضها و مفروضات (و شاید پیش داوریهای) مفسر دقیقا همان چیزی است که فهم و سوء فهم را ممکن می سازد. تفسیر، یک فهم پیشینی را که به لحاظ تاریخی متعین شده است و به سنتی تعلق دارد یعنی افقی را پیش فرض می گیرد. در نتیجه مفروضات و اعتقادات خود ما ضرورتا مانع فهم نیستند، بلکه پیش شرطهای آن هستند. جستجوی فهم بدون پیش فرض، بیهوده است. هر شی ء و هر متنی از دیدگاه خاصی مورد تفسیر قرار می گیرد که افق خاصی را می سازد و می توان گفت که تفسیر، مستلزم ترکیب افقهاست، (fusion of horizons) یعنی افقهای گذشته و حال و یا افق فهم مفسر و افق متن.
افق مفسر در مواجهه با اشیاء و متن دائما تعدیل می شود. اما هیچ تفسیر عینی و نهایی وجود ندارد. ما نمی توانیم مطمئن شویم که تفسیر ما صحیح یا بهتر از تفسیرهای قبلی است.
(We can not be sure that our interpretation is correct or better than previous interpretations.) تفسیرها و قضاوتهای ما در مورد تفسیرهای گذشته در معرض تجدید نظرهای آینده است.
نقد و بررسی
هرمنوتیک پیش از هایدگر، چالش جدی را در حوزه تفکر دینی پدید نیاورد. ولی هرمنوتیک هایدگری و ما بعد او، چنین چالشی را پدید آوردند که تاثیرات آنها را می توان در حوزه دینی به صورت ذیل ذکر کرد:
1 - امکان قرائتهای مختلف از متون دینی; تفسیر یعنی امتزاج افق ذهنی مفسر با افق متن و چون افقهای ذهنی مفسران متعددو متفاوت است، تفسیرها نیز متفاوت می شوند و هیچ معیاری نیز برای تشخیص برتری یک تفسیر بر تفسیر دیگرنیست. البته قرائتهای مختلف از دین یک معنای صحیحی دارد که توضیح آن خواهد آمد.
2 - اعتبار بخشیدن به تفسیر به رای; زیرا هیچ معیاری برای تشخیص تفسیر به رای و تفسیر به نحو همگانی معتبر وجودندارد.
3 - اعتبار بخشیدن به تمام فرقه های انحرافی دین; چون همه این فرقه ها مدعی تفسیر درست از دین هستند و ملاکی برای انحرافی بودن آنها وجود ندارد.
4 - نسبی گرایی در تفسیرهای دینی
5 - عدم دسترسی به فهم صحیح و عینی متون دینی
6 - بی توجهی به مراد مؤلف متن
7 - نبود معیار روشن و دقیق برای فهم متون دینی
در این مختصر بعضی از نکات نقد گونه را یادآور می شویم:
- نکته شایان ذکر آن است که هایدگر و گادامر هیچ کدام برای نظریه هرمنوتیکی خود دلیل متقن و مستدلی ارائه نداده اند. اگرگزارش از واقع داده اند، گزارش آنان خلاف واقع است. چون متدینان هر نوع تفسیری را بر نمی تابند. و اگر توصیه می کنند، توصیه آنان براساس صحیحی استوار نیست.
- علاوه بر این، نگرش آنان مخالف روح دینی است. اگر واقعا چنین دیدگاهی را در مورد هرمنوتیک بپذیریم، لغویت در کلام خدا و پیامبر و فعل او به وجود می آید. همه ما می دانیم که قرآن و پیامبر، علیه بت پرستی قیام کردند. اگر هیچ ملاکی برای برتری یک تفسیر از تفسیر دیگر وجود ندارد، و تفسیر بهتر و صحیحتر معنا ندارد، مبارزه علیه بت پرستی چه معنایی دارد; چرا که بت پرستی نوعی قرائت از خدا پرستی است. و بت پرستان بر آن بودند که این بتها ما را هر چه بیشتر به خدا نزدیک می کند.
«والذین اتخذوا من دونه اولیاء مانعبدهم الا لیقربونا الی الله زلفی »(سوره 3/39)
کسانی که به جای او دوستانی برای خود گرفته اند [به این بهانه که] ما آنها را جز برای اینکه ما را هر چه بیشتر به خدا نزدیک گردانند، نمی پرستیم.
بنابراین براساس دیدگاه هرمنوتیکی هایدگر و گادامر باید بگوییم که بت پرستان با افق ذهنی خود چنین برداشتی از خدا پرستی داشتند و پیامبر نیز قرائتی دیگر. و هیچ معیاری برای رجحان تفسیر پیامبر بر بت پرستان نداریم.
از این رو نمی توان چنین نگرشی را در مورد تفسیر دین برگزید.
- این که تفسیر مستلزم پیش فرض است، به معنایی سخن درستی است. همه مفسران برای تفسیر قرآن نیازمند آشنایی با زبان عربی، معانی بیان، منطق، تاریخ اسلام، شان نزول آیات و ...، می باشند که می توان به اینها پیش دانسته نیز گفت. اما تفسیر قرآن نیازمند پیش فرضهایی است که بعضی از آنها مربوط به خدا، بعضی مربوط به متن و بعضی دیگر مربوط به انسان می باشند.چنین پیش فرضهایی را می توان پیش فرضهای ابزاری نامید نه معنا ساز: یعنی این پیش فرضها افق ذهنی مفسر را شکل می دهندو تغییر و تعدیل آنها جایز نیست. در نتیجه تفسیر نیز باید با این پیش فرضها هماهنگ باشد. و اگر تفسیری با این پیش فرضهاناسازگار بود، از لحاظ دینی اعتبار ندارد.
پیش فرضهای مربوط به خدا
1 - خدا خالق ما آدمیان است:
«ذلکم الله ربکم لا اله الا هو خالق کل شی ء فاعبدوه »(102/6)
این است خداوند، پروردگار شما هیچ معبودی جز او نیست آفریدگار همه چیز است او را بپرستید.
2 - خداوند حکیم است وخلق او عبث و بیهوده نیست.
«افحسبتم انما خلقناکم عبثا و انکم الینا لا ترجعون »(115/23)
آیا گمان کردید شما را بیهوده آفریده ایم و به سوی ما باز گردانده نمی شوید.
3 - خداوند انسانها را هدایت می کند.
«ربنا الذی اعطی کل شی ء خلقه ثم هدی »(50 / 20)
«انا هدیناه السبیل اما شاکرا و اما کفورا»(3 / 76)
4 - تعلیم الهی از طریق وحی لازم است; زیرا آدمیان با عقل خود به تنهایی رستگار نمی شوند.
«علمک ما لم تکن تعلم »(13 / 4)
5 - خدا قرآن را برای هدایت انسانها نازل فرموده است.
«شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن هدی للناس و بینات من الهدی والفرقان »(181 / 2)
پیش فرضهای مربوط به متن یا قرآن
1 - قرآن وسیله انتقال پیام الهی به مردم است و تمام الفاظ آن وحی خدا می باشد و کلمه ای از آن را پیامبر از جانب خود اضافه نکرده است.
«و ما ینطق عن الهوی ان هو الا وحی یوحی »(3 و 4/53)
2 - قرآن خوان نعمتی است که در آن نعمتهای زیادی وجود دارد.
«و لا رطب و لا یابس الا فی کتاب مبین » «تبیانا لکل شی »(89 / 16)
هرکس می تواند از این سفره پهناور به اندازه توانایی خود بهره برداری کند. افراد از منظرهای مختلف به قرآن می نگرند: یکی ازجنبه ادبی و دیگری از جنبه فلسفی و دیگری از لحاظ اجتماعی، این جنبه ها مکمل همدیگرند. البته در هر حوزه ای، ملاکهایی برای صحت و سقم تفاسیر وجود دارد و این طور نیست که همه تفاسیر به یک اندازه از اعتبار برخوردار باشند.
هم چنین در مورد بعضی از مفاهیم که حالت تشکیکی دارند، هر کس به اندازه فهم و توان خود به مرتبه ای از این معرفت نائل می شود که باز این معرفتها در طول همدیگرند و با هم ناسازگار نمی باشند. اینها نمونه ای از معانی صحیح قرائتهای مختلف ازدین هستند.
«ان للقرآن ظاهرا و بطنا»(بحار، ج 24، ص 340)
«یا جابر! ان للقرآن بطنا و للبطن بطن و له ظهر و للظهر ظهر»(بحار، ج 92، ص 91)
3 - قرآن به زبان قوم نازل شده است.
«و ما ارسلنا من رسول الا بلسان قومه »(4 / 14)
4 - قرآن به خوبی مفاهیم و معانی الهی را به انسان منتقل می کند.
«هذا بلاغ للناس »(52/14)
«و لقد یسرناالقرآن للذکر فهل من مدکر»(41/55)
5 - قرآن کتاب ناطق است نه صامت: یعنی چیزی برای گفتن دارد.
«ان الله بعث رسولا هادیا بکتاب ناطق »(نهج البلاغه، خطبه 169)
7 - راه یابی به معنای نهایی متن قرآن ممکن است. مفسران می توانند با رجوع به قرآن از اختلاف و تفرقه پرهیز کنند.
اگر تفسیر، امتزاج افق مفسر با افق متن است، اختلاف زیادی در تفسیر به وجود می آید و دیگر قرآن عامل وحدت بخش نیست.
«واعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تفرقوا»
اگر هر کس قرائت خاصی از قرآن داشته باشد و ملاک و معیاری برای صحت آنها در بین نباشد، خود عین تفرقه است نه دعوت به وحدت. هم چنین اگر راه یابی به معنای نهایی متون قرآن ممکن نبود، معیار بودن قرآن بی معنا می شد. چون تمام روایات را باید با قرآن بسنجیم، اگر موافق قرآن بود اخذ می کنیم و اگر مخالف بود رها می کنیم.
«فما وافق کتاب الله فخذوه و ما خالف کتاب الله فدعوه »(اصول کافی، ج 1، ص 88)
«فاذا التبست علیکم الفتن، فعلیکم بالقرآن »
پیش فرضهای مفسر
1 - مفسر باید تمامی قران را با هم در نظر بگیرد. قرآن محکمات و متشابهاتی دارد که متشابهات را باید به کمک محکمات تفسیرکند.
2 - خداوند انسان را به گونه ای آفریده است که با توجه به پیش فرضها، می تواند پیام هدایت الهی را درک کند و از این روست که توصیه می شود از تفسیر به رای پرهیز کنید.
«من فسرالقرآن برایه فلیتبوا مقعده من النار»(تفسیر طبری - 27/1)
«من قال فی القرآن برایه قد کفر»(تفسیر ابن کثیر - 5/1)
3 - اگر مفسر پیش داوریهای خود را بر قرآن تحمیل کند، از بسیاری از معارف قرآن دور می ماند و گرفتار خسران می شود.
«و ننزل من القرآن ما هو شفاء و رحمة للمومنین و لایزیدالظالمین الا خسارا»(82/ 17)
با توجه به این پیش فرضهای سه گانه اگر مفسر، قرآن را تفسیر کند و تفسیر او منافی این پیش فرضها نباشد، می تواند به پیام واقعی هدایت الهی نائل شود. اگر مفسر نگرشی را در تفسیر اخذ کرد که منافی این پیش فرضها باشد، تفسیر او نامعتبر است. به هر جهت تفکر هایدگر و گادامر در تفسیر، منافی این پیش فرضهاست و نمی تواند نگرش درستی باشد اما اختلاف مفسران درتفسیر متون را می توان یا براساس مکمل و یا در طول هم بودن توجیه کرد.
چون متون یا نص یا ظاهر و یا متشابه اند. در نصوص و ظواهر اختلاف بسیار کم و در متشابهات نیز اگر با استناد به محکمات تفسیر شوند، اختلاف بسیار کم می شود.
اما اختلاف فقها در فتوا را می توان ناشی از اختلاف آنان در مبنا دانست:
1 - اختلاف در ثقه بودن راویان احادیث
2 - اختلاف در دلالت روایات
3 - اختلاف در اعتبار بخشی به شهرت و نظایر اینها
در ضمن فقها در بسیاری از مسائل با هم اشتراک دارند. اگر کسی به رساله های فقهی فقها نظری بیفکند بیش از نود درصددیدگاههای آنها با هم مشترک است.
علاوه براین تعلیم و تعلم اقتضا می کند که معلم، مفاهیم خود را به متعلم از طریق واژه ها منتقل کند و اگر متعلم در اکثر مواردمعنای دیگری را فهم کند، تعلیم و تعلم با مشکل مواجه خواهد شد. در صورتی که آدمیان به سهولت تعلیم می بینند.