تحلیل انتقادی بر دیدگاه های رشید رضا و احمد امین در باب احادیث مهدویت

چکیده

 

اعتقاد به مهدویت و مسأله ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به مثابه یکی از مسائل ریشه دار و با پیشینه ای کهن، میان اصول پذیرفته شده اسلامی به حساب می آید. می توان اذعان کرد این موضوع، از مواردی است که اتفاق نظر همه دانشمندان اسلامی را همراه داشته است، و روایات فراوانی به صورت متواتر در باره آن، وارد شده است؛ با این وجود، تعداد اندکی که شاید شمار آن از تعداد انگشتان دست تجاوز نمی کند، به تردید و انکار این مسأله مهم پرداخته اند که احمد امین و محمد رشید رضا از آن جمله اند. این نوشتار، ضمن مطرح کردن دلایل سست و بی بنیاد آنان در انکار موضوع مهدویت، به نقد و ارزیابی آن ها مبادرت می ورزد.

 

کلید واژه ها: مهدویت، روایات، نقد، رشید رضا، احمد امین، انکار مهدویت.

 

مقدمه

 

اعتقاد به مهدویت، از مهم ترین باورهای همه مسلمانان است و انتظار آمدن موعود بشر و گسترش عدل و داد، از آرزوهای امت اسلامی به شمار می آید ـ البته این باور هم بر اساس وعده هایی است که از جانب پیامبر اعظم صل الله علیه و آله و سلم داده شده است ـ از این رو، هرگونه انکار یا حتی تردید در این اصل اعتقادی، حساسیت زیادی را بر می انگیزد. در این میان، تعداد اندکی که بیشتر، از نویسندگان معاصر اهل سنت هستند به تردید یا انکار این باور پرداخته اند؛ از جمله این افراد، می توان رشید رضا و بعد از وی، احمد امین را نام برد که با طرح چند ادعا و دلیل کلی بدون استدلال و تنها در حد ادعا، این موضوع مهم عقیدتی را منکر شده و به مناسبت های مختلف، در نوشته هایشان به طرح موضوع مهدویت و سپس نقادی و رد آن پرداخته اند. عمده نکات و دلایل آن ها در رد احادیث مهدویت، در پنج محور ذیل خلاصه می شود:

 

1. تعارض روایات مهدویت؛

 

2. بخاری و مسلم این احادیث را ذکر نکرده اند؛

 

3. اعتقاد به مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف عوارض و آثاری منفی را در دنیای اسلام به دنبال داشته است؛

 

4. مهدویت، فکر و اعتقادی شیعی است؛

 

5. اندیشه مهدویت، موضوعی خرافی است.

 

تحلیل و نقد دلایل مذکور

 

الف. تعارض روایات مهدویت

 

رشید رضا در جایی می نویسد:

 

اما تعارض روایا ت مهدوی، پس قوی و ظاهر تر است و جمع بین آن ها دشوارتر و منکران آنان بیشتر و شبهه درباره آن ظاهرتر.[1]

 

وی ذیل تفسیر آیه 33 سوره توبه[2] بعد از ذکر سخنان برخی از عالمان که گفته اند این بشارت، در آخر الزمان، هنگام ظهور امام مهدی تحقق می یابد، چنین اظهار داشته است:

 

هیچ یک از احادیث مهدی، صحیح نیست. این احادیث با این حال، با هم متعارض هستند؛ به گونه ای که یکدیگر را دفع می کنند.[3]

 

در پاسخ و نقد این اظهارات چنین باید گفت:

 

باید به این نویسنده یادآور شد آیا صرف این که احادیث و اخبار در یک موضوع دچار برخی تعارض ها هستند، سبب می شود ما از تمام آن احادیث و اخبار صرف نظر کرده، آن را جعلی و غیر صحیح بدانیم؟

 

اگر کسی چنین سخنی را بپذیرد، آیا به لوازم آن هم پای بند می ماند؟ مگر نه این که در ابواب گوناگون فقهی، اخلاقی، تفسیری و اعتقادی به دلایل مختلف، تعارض فراوانی یافت می شود؟ آیا این جا همه آن اخبار یکسره انکار می شوند؟ یا راه های جمع بین آن یا در صورت عدم امکان جمع، راه های ترجیح یک دسته از آن اخبار بر دسته ای دیگر پیموده خواهد شد؟

 

روش متداولی که هر کس با اندک آشنایی با معارف اسلامی، به خوبی برایش روشن است، چنین روشی است. او می داند به صرف تعارض، مجموعه ای از احادیث را کنار نمی گذارند. درباره چگونگی حل تعارض بین اخبار، مباحث مشروح و مفصلی ذکر شده است.

 

به تعارض، هنگامی ترتیب اثر داده می شود که میان دو دسته از احادیث متعارض، از نظر قوت و ضعف، تساوی وجود داشته باشد؛ اما آن جایی که یک طرف از احادیث قوی، و طرف دیگر ضعیف باشد، تعارض واقعی شکل نمی گیرد و به آن ترتیبی داده نمی شود. تعارضی که رشید رضا مدعی آن است، از قبیل این تعارض ها است.

 

وجود تعارض بین اخبار و احادیث می تواند نشانه دروغ بودن برخی از آن اخبار باشد؛ به این معنا که تعدادی از آن احادیث، جعلی و وضعی هستند و این هیچ استبعادی ندارد؛ چون بسیار اتفاق می افتد در کنار یک موضوع مهم و مورد توجه، احادیث و روایات جعلی نیز وجود داشته باشد. این هم شاید به دلیل تحت الشعاع قرار دادن آن موضوع اصلی باشد. موضوع مهدویت نیز می تواند چنین وضعیتی داشته باشد. کسی ادعا نکرده است تمام احادیث وارد در این باب، از صحت متن و سند برخوردار هستند.

 

تعارض ادعای رشید رضا با دو مثال درباره اسم پدر امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و نیز احادیث بیانگر نسب آن حضرت، تعارض درباره جزئیات و خصوصیات مربوط به حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است، نه تعارض در اصل و اساس مهدویت. پس اگر بنا این است که به سبب تعارض، روایاتی را مورد تردید قرار دهیم، فقط روایاتی را مورد توجه قرار می دهیم که دقیقاً متعارض و بیانگر خصوصیات هستند. با این وجود، در اصل مهدویت و بشارت به وجود منجی، تعارضی وجود ندارد و به رغم وجود پاره ای از اختلافات درباره جزئیات، تمام احادیث، یک حقیقت را اثبات می کنند و آن، وجود مهدی آخرالزمان است و این که او ظهور خواهد کرد.[4] به امثال رشید رضا یاد آور می شویم که همه اهل فکر و خرد باید به ژرف نگری و ریز بینی در این احادیث بپردازند و موارد ضعیف را به خوبی شناسایی کنند ـ سپس بر اساس مبانی مورد تایید، به نقد آن ها پرداخته و به دیگران معرفی کنند. کاری که اخیرا تا حدی توسط برخی علمای اهل سنت انجام گرفته است[5] ـ نه این که به صرف وجود پاره ای از موارد متعارض، تمام احادیث آن موضوع را نادیده گرفته و طرد کنند.

 

ب . نقل نشدن احادیث امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در صحیحین

 

از دلایل دیگری که رشید رضا و احمد امین در رد احادیث حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بیان داشته و آن را مؤیدی برای بی اساس جلوه دادن آن ذکر کرده اند، این است که این احادیث، به دلیل ذکر نشدن در صحیحین بخاری و مسلم فاقد اعتبار است. رشید رضا در جایی از تفسیرش چنین می گوید:

 

تعارض در احادیث مهدی، قوی تر و ظاهرتر است و جمع بین روایات در این باب مشکل تر و منکران آن نیز، فراوان و شبهه در آن نیز ظاهر تر است؛ به همین دلیل، شیخان [ مسلم و بخاری] در دو کتابشان توجهی به این روایات نکرده اند.[6]

 

همین موضوع را احمد امین یکی از دلایل رد احادیث مهدویت دانسته و می نویسد:

 

بخاری و مسلم، هیچ یک از احادیث و روایات مهدی را ذکر نکرده اند که دلیل است براین که روایات مذکور، نزد آنان صحیح نبوده است.[7]

 

در نقد و پاسخ استدلال های مذکور، ذکر چند مطلب لازم و ضروری است:

 

این که حدیثی در صحیحین بخاری و مسلم یافت نشود، هرگز دلیل ضعیف بودن آن حدیث نزد آن دو نیست؛ چون هرگز از بخاری و مسلم نقل نشده است که گفته باشند همه احادیث صحیح را جمع آوری کرده اند. آنان در صدد جمع آوری همه احادیث صحیح نبوده اند. از خود آن ها نقل شده است که ما همه احادیث صحیح را نیاورده ایم. ابن صلاح در مقدمه اش چنین ذکر می کند:

 

بخاری و مسلم، همه احادیث صحیح را در صحاحشان جمع آوری نکرده اند و به این مسأله هم پایبند نبوده اند. از بخاری روایت شده که گفته است: «حدیثی را در کتابم وارد نکردم، جز این که صحیح بوده و خیلی از احادیث صحیح را به دلیل طولانی نشدن کتاب حذف کردم » و از مسلم برای ما نقل شده که گفته است: «چنین نیست که هر حدیثی نزد من صحیح باشد، آن را در این جا بیاورم بلکه هر آنچه مورد اجماع و توافق بوده است را ذکر کردم».[8]

 

ابن حجر عسقلانی در مقدمه فتح الباری بشرح صحیح البخاری می نویسد:

 

اسماعیل از بخاری روایت کرده که گفته است: «من در این کتاب، جز حدیث صحیح ذکر نکرده ام؛ ولی آنچه از احادیث صحیح که نیاورده ام، بیشتر است».[9]

 

نووی نیز در مقدمه شرحش بر کتاب مسلم آورده است:

 

. . . آن دو [بخاری و مسلم ] ملتزم نشده اند تمام احادیث صحیح را نقل کنند؛ بلکه آنان تصریح کرده اند که همه احادیث را جمع آوری نکرده و تنها قصد جمع آوری تعدادی از احادیث صحیح را داشته اند؛ همان گونه که نویسنده کتاب فقه، جمع آوری تمام ابواب و احکام فقه را در نظر ندارد، بلکه پاره ای از آن را بحث می کند.[10]

 

از دیگر نکاتی که روشن می کند بخاری و مسلم هرگز در صدد جمع آوری تمام احادیث صحیح نبوده اند، این است که ابن الصلاح از بخاری نقل کرده که گفته است:

 

من صد هزار حدیث صحیح و دویست هزار حدیث غیر صحیح از حفظ دارم.[11]

 

یکی دیگر از شواهدی که این موضوع را مستدل می کند، این است که حاکم نیشابوری که خود از محدثان بزرگ و معروف اهل سنت است، در کتاب المستدرک علی الصحیحین، صدها حدیث را ذکر کرده و در آن تصریح می کند که بر اساس شرایط و اصول بخاری و مسلم یا دست کم طبق اصول یکی از آن دو، این احادیث صحیح هستند؛ در حالی که این احادیث در صحیحین یافت نمی شود. ذهبی نیز درباره احادیث مستدرک گفته است:

 

در مستدرک، بسیاری از احادیث، طبق شرط بخاری و مسلم یا شرط یکی از آن دو، نقل شده است و شاید مجموع این حادیث، حدود ثلثی از کتاب را تشکیل بدهند.[12]

 

ملاحظه می کنید چگونه این حدیث شناس معروف، تصریح می کند که در غیر صحیحین، احادیث فراوانی وجود دارد که صحیح هستند و در عین حال، بخاری و مسلم آن را نیاورده اند؛ پس اگر بخاری و مسلم، احادیث مربوط به امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را ذکر نکرده اند، هرگز نمی تواند دلیل و شاهدی برای صحیح نبودن این احادیث قرار گیرد.

 

دومین مطلبی که در پاسخ این سخن می توان گفت این است که چرا احادیث صحیح و معتبر را در آنچه که در صحیحین ذکر شده است منحصر می دانید؟ آیا فقط در این دو کتاب، احادیث صحیح یافت می شود؟ کدام یک از علمای اهل سنت به این سخن پای بند است؟ اگر این حرف، قابل قبول باشد، نوشتن ده جامع حدیثی، قبل و بعد از بخاری و مسلم چه ارزش و اعتباری دارد؟

 

قبول انحصار احادیث صحیح در صحیحین، به معنای تشکیک و تردید در همه کتاب های حدیثی دیگر اهل سنت است؛ در حالی که کسی از علمای اسلامی این را نپذیرفته است. بسیاری از علمای اهل سنت ـ اگر نگوییم همه آن ها ـ قبول دارند آن گونه که احادیث صحیح در بخاری و مسلم وجود دارد، در دیگر کتاب های حدیثی اهل سنت نیز احادیث صحیح فراوان یافت می شود.[13] ابن صلاح چنین می گوید:

 

احادیث صحیح را افزون بر آنچه در بخاری و مسلم وجود دارد، می توان در یکی از نوشته های معتمد و مشهور امامان حدیث از جمله آثار ابو داود سجستانی، ابو عیسی ترمذی، ابو عبدالرحمن نسائی، ابو بکر بن خزیمه، ابوالحسن دارقطنی و دیگران که تصریح دارند بر صحت آن احادیث، پیدا کرد.[14]

 

روشن شد که حدیث صحیح فقط حدیثی نیست که در صحیحین هست؛ بلکه تصحیح حدیث و معتبر دانستن آن، راه های مختلفی دارد که یکی از آن راه ها، وجود حدیث در صحیحین است؛ ولی این راه، راه انحصاری نیست. نووی در تقریب، چنین می گوید:

 

هر آنچه را که حاکم ]در مستدرک[ صحیح بداند و جز او از بزرگان حدیث نه تضعیف و نه توثیقی در رابطه با آن ذکر نکرده باشند، آن حدیث، حسن است.[15]

 

درست است که در صحیحین، حدیثی که در آن، به صراحت اسم امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ذکر شده باشد وارد نشده است؛ ولی چند حدیث در صحیح بخاری و مسلم آمده است که با توجه به برخی شواهد و قرائن، تردیدی نیست که منظور از این احادیث، امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است و جز این، امکان تطبیق دیگری، وجود ندارد. تعدادی از این احادیث، در صحیح مسلم است و یک حدیث نیز، هم در صحیح بخاری و هم صحیح مسلم آمده است:

 

1. بخاری: حدثنا ابن بکر، حدثنا عن یونس عن ابن شهاب عن نافع مولی ابی قتاده الانصاری ان ابا هریره قال: «قال رسول الله0»:

 

کیف بکم اذا نزل ابن مریم فیکم و امامکم منکم؛

 

چگونه خواهید بود هنگامی که فرزند مریم میان شما فرود آید و امام شما از خود شما باشد؟[16]

 

عین همین حدیث را مسلم ذکر کرده است و سند او، غیر از اولین نفری که مسلم از او نقل کرده؛ همانند سند بخاری است.[17]

 

2. مسلم از جابر بن عبدالله نقل کرده که شنیدم پیامبر0 می فرمود:

 

لا تزال طائفة من امتی یقاتلون علی الحق ظاهرین الی یوم القیامه قال: فینزل عیسی بن مریم (فیقول امیرهم: تعال صل لنا، فیقول لا، ان بعضکم علی بعض امراء تکرمه الله هذه الامه)؛

 

گروهی از امت من، پیوسته تا قیامت برای حق پیروزمندانه می جنگند و سپس فرمود: آن گاه عیسی بن مریم فرود خواهد آمد و امیر و پیشوای این گروه، به وی می گوید «بیا برای ما نماز بگزار». او جواب خواهد داد: نه، برخی از شما بر برخی دیگر امیرند و این، به سبب گرامی داشت این امت، از جانب خداوند است.[18]

 

این دو حدیث که اولی آن ها در صحیح بخاری و مسلم آمده است و دومی تنها در صحیح مسلم ذکر شده است، تصریح دارند که عیسی بن مریم فرود خواهد آمد؛ ولی آن هنگام، امام مسلمانان از خودشان است، نه از دیگران. کنایه از این که عیسی، امام مسلمانان نخواهد شد؛ بلکه امام آنان از خودشان است. حال این پرسش پیش می آید این امام که در این دو حدیث بدان اشاره شده و اسمی از او به میان نیامده، چه کسی است؟

 

جواب این پرسش را می توان به راحتی از دیگر روایاتی که همین مضمون را نقل کرده و به نام آن حاکم و امام، تصریح دارند به دست آورد و از این راه فهمید مراد از امام در این دو حدیث چه کسی است.

 

ابو نعیم اصفهانی و حارث بن ابی اسامه با اسناد صحیح از جابر بن عبدالله و او از رسول خدا صل الله علیه و آله و سلم نقل کرده است که فرمود:

 

ینزل عیسی بن مریم فیقول امیرهم المهدی: تعال صل بنا فیقول: لا، ان بعضکم امیر بعض، تکرمة الله لهذه الامة؛

 

عیسی فرود می آید و امیر آنان [مسلمانان] مهدی می گوید: «بیا برای ما نماز بخوان». عیسی می گوید: نه، برخی از شما امیر برخی دیگر است که خداوند، او را برای این امت، کرامت بخشیده است.[19]

 

با توجه به تصریح این حدیث، معلوم می شود منظور از امیری که در دو حدیث منقول از بخاری و مسلم ذکر شد، همان حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است. به همین سبب است که ابن حجر عسقلانی در فتح الباری در ذیل حدیث اول که در بخاری نیز ذکر شده بود، از ابوالحسن آبری در مناقب الشافعی نقل کرده است:

 

تواترت الاخبار بان المهدی من هذه الامة و ان عیسی یصلی خلفه؛

 

اخبار، متواترند بر این که مهدی، از این امت است و عیسی، پشت سر وی نماز می گزارد.[20]

 

شارح صحیح بخاری؛ یعنی ابن حجر عسقلانی که شاید شرح وی معروف ترین شرح بر صحیح بخاری باشد، در ذیل حدیث مذکور همین برداشت را داشته و آن را بر مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف منطبق دانسته است. برخی دیگر از علمای اهل سنت همین برداشت را داشته اند و در ذیل این حدیث تصریح دارند که منظور از این امیر و امام، جز مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف کس دیگری نیست.

 

3. مسلم در صحیح در سه حدیث، از پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم یک مضمون را روایت کرده که متن یکی از آن چنین است:

 

یکون فی آخر امتی خلیفة یحثی المال حثیثا لا یعده عدا؛

 

در واپسین روزگار امت من، خلیفه ای خواهد آمد که مال را فراوان بخشش نموده و شمارش نخواهد کرد.[21]

 

در این حدیث و حدیث هم مضمون آن[22]، به صراحت از امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نامی برده نشده است؛ ولی ویژگی مذکور در این حدیث، در روایات دیگر، به صراحت به آن حضرت نسبت داده شده است که بیانگر آن است که حدیث صحیح مسلم نیز، گویای همین است.

 

ترمذی با سند خود، از ابوسعید خدری از رسول خدا صل الله علیه و آله و سلم روایتی نقل کرده و سند آن را هم حسن دانسته است که در این حدیث رسول خدا صل الله علیه و آله و سلم چنین می فرماید:

 

مهدی در امّت من خواهد بود. . . هر فردی نزد او می آید و مصرانه از او چیزی می خواهد، آن قدر از اموال، در دامن وی می ریزد که بتواند حمل کند.[23]

 

با این توضیحات، روشن می شود که هر چند در صحیحین به نام امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تصریح نشده است، ولی شواهد و قراینی که ذکر شد معلوم کرد دست کم، این چند حدیث، همانند احادیث صریح هستند و به خوبی به وسیله آن می توان موضوع مهدویت را اثبات کرد.

 

نکته مهمی که به نوبه خود، تامل برانگیز است و برخی از نویسندگان معاصر نیز به آن توجه کرده اند این است که برخی عالمان اهل سنت که دست کم دو نفر از آنان، یعنی ابن حجر هیتمی و متقی هندی از شهرت خوبی برخوردارند، در کتاب های خود حدیثی را از صحیح مسلم نقل می کنند که در آن، با صراحت از امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نام برده شده و وی را از فرزندان فاطمه علیهم السلام دانسته است؛ ولی اکنون هیچ اثری از این حدیث در صحیح مسلم وجود ندارد. برای روشن شدن مطلب، عین حدیث و عبارات این افراد را ذکر می کنیم:

 

1. ابن حجر هیتمی:

 

و من ذلک [الاحادیث المبشرة بالمهدی] ما اخرجه مسلم و ابوداود والنسائی و ابن ماجه و البیهقی و آخرون: المهدی من عترتی من ولد فاطمه[24]؛

 

بشارت دهنده به وجود مهدی، حدیثی است که مسلم، ابوداود، نسائی، ابن ماجه، بیهقی و دیگران نقل کرده اند که: «مهدی از عترت من، از فرزندان فاطمه است».

 

2. متقی هندی از رسول خدا صل الله علیه و آله و سلم :

 

المهدی من عترتی من ولد فاطمه[25]؛

 

مهدی از عترت من و از فرزندان فاطمه است.

 

3. شیخ محمد علی صبان نیز چنین نقل کرده است:

 

ان منهم [اهل بیت] مهدی آخر الزمان اخرج مسلم و ابوداود و النسائی و ابن ماجه و البیهقی و آخرون: المهدی من عترتی من ولد فاطمه[26]؛

 

مهدی آخرزمان، از اهل بیت است. مسلم، ابوداود، نسائی، ابن ماجه، بیهقی و دیگران روایت کرده اند: مهدی از عترت من [رسول خدا صل الله علیه و آله و سلم] از فرزندان فاطمه است.

 

4. حمزاوی مالکی در کتاب خویش نقل می کند:

 

ففی مسلم و ابی داود والنسائی و ابن ماجه و البیهقی و آخرین: «المهدی من عترتی من ولد فاطمه»[27]؛

 

در کتب مسلم، ابوداود، نسائی، ابن ماجه، بیهقی و دیگران آمده است که: «مهدی از عترت من، از فرزندان فاطمه است».

 

با نقل های ذکر شده فوق، به راحتی می توان ادعا کرد تصریح به نام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف دست کم، در صحیح مسلم وجود داشته است، که این چهار نفر، آن را با صراحت، از مسلم نقل کرده اند؛ مگر این که کسی مدعی شود این آقایان، درارجاع دچار اشتباه شده اند که قبول این هم کار آسانی نیست.

 

ج. آثار و عوارض اعتقاد به مهدویت

 

سومین دلیلی که برای رد احادیث مهدویت از سوی محمد رشید رضا و برخی همفکران او چون احمد امین مطرح شده این است که فکر و اندیشه مهدویت، در جهان اسلام، تبعات و آثار منفی فراوانی را از خود برجای گذاشته است. آنان، از این آثار و نتایج ادعایی، چنین نتیجه گرفته اند که چون اعتقاد به مهدی، این آثار و عوارض را به دنبال داشته و بعضی اوقات باعث اختلافات و کشت و کشتارهایی شده است اساس این فکر و اندیشه، ساختگی و جعلی است که توسط جاعلان و واضعان، با اغراض خاصی جعل شده است. آنان این آثار و عوارض را در دو بخش تحلیل کرده اند:

 

1. اندیشه ظهور مهدی موعود، باعث نوعی خمودی و رکود اجتماعی میان مسلمانان شده است. آنان، به امید این که مهدی ظهور کرده و به همه نابسامانی ها خاتمه می دهد، هیچ تحرکی از خود نشان نمی دهند و در برابر همه فسادها و گرفتاری ها، تنها با امید به آمدن مهدی، خود را فارغ از هر اقدام کرده، حل آن را به ظهور مهدی حواله می دهند.[28] رشید رضا در این باره می نویسد:

 

... مسلمانان، همیشه بر ظهور مهدی تکیه کرده و گمان می کنند که مهدی، سنت های الهی را بر هم زده یا آن را تبدیل خواهد کرد؛ در حالی که سخن خداوند را که می فرماید: )فَهَلْ یَنظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِینَ فَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِیلاً([29] می خوانند.[30]

 

در جای دیگر، وی شکوه می کند که چرا باید اعتقاد به مهدی به جای آن که باعث حرکت و ایجاد قدرت و برپاداشتن عدل بین مردم شود، باعث این شده است که جمعی نه تنها این کار را انجام ندهند، بلکه با تکیه بر این اعتقاد، همه این وظایف را به آمدن و ظهور مهدی موکول کنند.[31]

 

سرانجام در دیگر جای اظهار داشته است که:

 

گسترش این اندیشه میان مسلمانان، باعث سستی آنان در واجبات الهی شده است.[32]

 

2. دربخش دیگر می گوید: این باور موجب شده است در هر دوره و زمانه ای، کسی مدعی مهدی شود و به این وسیله، گروهی را اطراف خودش جمع کرده و باعث تفرقه و از هم گسیختگی اجتماع اسلامی شود. رشید رضا در این باره می نویسد:

 

اعتقاد به مهدی، باعث پیدایش فتنه های عظیمی شده است که در مناطق و زمان های مختلف، افرادی به پاخواسته و مدعی مهدویت شده اند. آنان بر اهل و نزدیکان سلطان وقت خروج کرده اند. فریب خوردگانی نیز وی را اجابت کرده، میان آن و حاکمان، جوی خون به راه افتاده است.[33]

 

همفکر وی، احمد امین نیز همین اشکال را تکرار کرده است. وی، یکی از دلایل نپذیرفتن احادیث مهدویت و جعلی بودن آن ها را مطرح کرده و می گوید:

 

... یکی از آثار این اعتقاد، انقلاب های پیاپی در تاریخ مسلمانان است که در هر عصر و هر دوره ای، یک نفر یا تعدادی، برپاخاسته و مدعی می شوند مهدی منتظر هستند و گروهی از مردم نیز اطراف او را می گیرند. . . آخرین مورد آن، مهدی سودانی بود و نیز گروه بابیه در فارس که میرزا علی محمد بدان دعوت کرد. . .

 

اگر شمار کسانی که در تاریخ اسلام خروج کرده و ادعای مهدویت داشته اند برشماریم و به تفصیل، قیام ها و فروپاشی های دولت اسلامی و تقسیم آن و تحلیل قوای آن ها را بیان کنیم، سخن به درازا می کشد و یک کتاب مستقل نیز برای این مهم کافی نیست.[34]

 

نقد و تحلیل اشکال

 

باید گفت این اشکال، در واقع مصداق سخن معروف «به جای حل مساله، صورت مسأله پاک کردن» است. آیا این منطق، پذیرفتنی است که اگر از اندیشه ای صحیح، سوء استفاده ای شد، به جای تصحیح آن سوء استفاده و جلوگیری از آن، و از بین بردن راه های این بهره برداری غلط، به طور کامل، اساس مسأله را منکر شویم؟ البته که هیچ منطقی آن را نمی پذیرد؛ اما با تاسف، برخی افراد، درباره اعتقاد به امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف چنین برداشت کرده اند که باید همه دستورها و احکام الهی را کنار زد و اجرای قوانین الهی را در گرو آمدن امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و تکلیف و حرکت و تلاش را ساقط شده دانست یا به جای تصحیح و مقابله با سوء استفاده ها باید مسأله را از اساس منکر شد. اما حقیقت غیر این است؛ زیرا باید مقابل آنان ایستاد و با استدلال و منطق، این طرز برداشت را تصحیح کرد و دانست که در هیچ یک از احادیث مهدویت، چنین آموزه های غلطی وجود ندارد. اگر هم در برخی احادیث، چنین مضمون و آموزه هایی باشد، باید درباره آن به بحث و کنکاش پرداخت و آن را به شکل صحیحی معنا کرد. در غیر این صورت، برابر اصول مسلّم، باید کنار گذاشته شود.

 

بسیاری از بزرگان، در عین قبول داشتن فکر و اندیشه مهدویت، باتلقی های ناصواب در این رابطه، به مقابله برخواسته اند. امام خمینی قدسره از جمله این مصلحان است که با بصیرت و فهم عمیق از مفهوم انتظار و مهدویت، با طرز فکرهای غلط در رابطه با انتظار، به مبارزه علمی و عملی پرداخته است. آن بزرگوار در جایی از کتاب ولایت فقیه می گوید:

 

برای روشن شدن مطلب، این سؤال را مطرح می کنم: از غیبت صغرا تا کنون که بیش از هزار سال می گذرد و ممکن است صد هزار سال دیگر بگذرد و مصلحت اقتضا نکند که حضرت تشریف بیاورد، در طول این مدت مدید، احکام اسلام باید زمین بماند و اجرا نشود و هر که هر کاری که خواست بکند؟ هرج و مرج است؟ قوانینی که پیغمبر اسلام در راه بیان و تبلیغ و نشر و اجرای آن، بیست و سه سال زحمت طاقت فرسا کشید فقط برای مدت محدود بود؟. . . اعتقاد به چنین مطالبی یا اظهار آن بدتر از اعتقاد و اظهار منسوخ شدن اسلام است. . .[35]

 

متفکر شهید استاد مرتضی مطهری رحمت الله علیه با تحلیلی جامع و زیبا از مفهوم انتظار مهدی و تقسیم آن به دو نوع انتظار سازنده و انتظار ویرانگر، در تشریح انتظار ویرانگر می نویسد:

 

... [طبق آموزه انتظار ویرانگر] آن گاه که صلاح به نقطه صفر برسد، حق و حقیقت هیچ طرفداری نداشته باشد، باطل، یکه تاز میدان گردد، جز نیروی باطل نیرویی حکومت نکند، فرد صالحی در جهان یافت نشود، این انفجار[ظهور مهدی] رخ می دهد و دست غیب برای نجات حقیقت نه اهل حقیقت؛ زیرا حقیقت طرفداری ندارد، از آستین بیرون می آید؛ علی هذا هر اصلاحی محکوم است؛ زیرا هر اصلاح، یک نقطه روشن است. تا در صحنه اجتماع نقطه روشنی هست، دست غیب ظاهر نمی شود. برعکس، هر گناه و فساد و هر ظلم و تبعیض و هر حق کشی و هر پلیدی ای به حکم این که مقدمه صلاح کلی است و انفجار را قریب الوقوع می کند، روا است. . .[36]

 

آن عالم شهید؛ در تبیین مفهوم انتظار سازنده و مثبت نیز که مقابل این انتظار مخرب است چنین توضیح می دهد:

 

آن عده از آیات قرآن کریم، . . . در جهت عکس برداشت بالا است. از این آیات استفاده می شود که ظهور مهدی موعود، حلقه ای است از حلقات مبارزه اهل حق و باطل که به پیروزی نهایی اهل حق منتهی می شود. سهیم بودن یک فرد در این سعادت، موقوف به این است که آن فرد، عملا در گروه اهل حق باشد. . . از نظر روایات اسلامی ، در مقدمه قیام و ظهور امام، یک سلسله قیام هایی از طرف اهل حق صورت می گیرد. آنچه به نام قیام یمانی قبل از ظهور بیان شده است، نمونه ای از این سلسله قیام ها است. . .[37]

 

آن متفکر فرزانه و شهید راه حق، در نقد پاره ای از کج اندیشی ها و کژگرایی های این چنینی در مفهوم انتظار، تاکید می ورزد:

 

... این که بعد از آن که دنیا پر از ظلم و جور شد، عدل کلی پیدا می شود، مساله ای به وجود آورده است و آن این که: بعضی از افراد با اتکا به همین مطلب، با هر اصلاحی مخالفند و می گویند: دنیا پر از ظلم و جور بشود. . .، تا یک دفعه انقلاب گردد و پر از عدل و داد بشود. . . اگر ببینند یک کسی یک قدم اصلاحی برمی دارد، ناراحت می شوند. . . می گویند نباید چنین چیزی بشود، باید مرتب بدتر شود تا حضرت ظهور کند. . . آیا واقعا مطلب از این قرار است یا نه؟. . . خیر، این بدون شک برخلاف یک اصل قطعی اسلامی است؛ یعنی به انتظار ظهور حضرت حجت، هیچ تکلیفی از ما ساقط نمی شود، نه تکلیف فردی و نه تکلیف اجتماعی. شما یک عالم پیدا نمی کنید که بگوید انتظار ظهور حضرت حجت یک تکلیف کوچک را از ما ساقط می کند، هیچ تکلیفی را از ما ساقط نمی کند...[38]

 

به راستی، از این جامع تر و سازنده تر درباره مفهوم انتظار چه تبیینی می توان داشت؟ با این گونه تحلیل ها از معنا و مفهوم انتظار مهدی دیگر زمینه ای برای گسترش افکار انحرافی در این رابطه به وجود نخواهد آمد.

 

آری؛ راه حل جلوگیری و مبارزه با افکار انحرافی و خمودگی مسلمانان را نباید در اعتقاد به امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف دانست؛ بلکه برعکس، اگر تحلیلی درست مانند آنچه ایشان بیان کرده است ارائه شود، نه تنها این اعتقاد، مایه رکود و سکون نخواهد شد، بلکه باعث امید، نشاط و رویش خواهد بود. نباید کوتاهی ها و تقصیرهای مسلمانان در انجام وظایف الهی و اسلامی را نادیده گرفته و آن را با اعتقاد به امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و مسأله مهدویت مرتبط دانست و همه تقصیرها را متوجه این فکر کرد. آری، باید مشکل را در جای دیگر حل کرد.

 

از نکات قابل تامل و مورد نقد دیگر که در اظهارات رشید رضا و احمد امین باید مورد توجه قرار گیرد، این است که می گویند اندیشه مهدویت موجب شده است در طول تاریخ، افراد بسیاری، ادعای مهدویت کنند و همین موضوع، زمینه اختلاف ها و درگیری ها و کشتارهای زیادی بین جوامع اسلامی به وجود آورده است. پاسخ این اظهار و سخن این است که: اگر وجود شماری از مدعیان مهدویت و پیامدهای منفی این ادعا، باعث انکار و رد اعتقاد به امام مهدی بشود، در جایی که افرادی مدعی نبوت شده یا می شوند چه باید گفت؟ آیا می توان به دلیل ادعای واهی، نبوت انبیا و به ویژه رسول خدا را مورد تردید و انکار قرار داد؟ قابل توجه این که برخی صاحب نظران، از این سوء استفاده ها، عکس مطلب فوق را نتیجه گرفته اند و گفته اند خود این نوع سوء استفاده ها را باید مؤید دانست برای اثبات حقانیت این اعتقاد و اندیشه؛ زیرا این حرکت، بیانگر رفتار زشت عده ای شیاد است که می خواهند با نیرنگ و ظاهر سازی، از یک حقیقت مسلم شرعی و اعتقاد ریشه دار دینی در میان دین مداران، به نفع مطامع خود بهره برداری کنند.[39]

 

در پایان این بخش، توجه به این نکته نیز لازم و کارساز است که برای تشخیص مهدی واقعی از مهدی های مدعی و خیالی، در احادیث و روایات اسلامی نشانه ها و علایم روشنی ذکر شده است که با توجه به آن ها، تطبیق آنچه با عنوان مهدی در احادیث ذکر شده است، بر مهدی واقعی و تشخیص آن از مدعیان دروغین کار دشواری نیست.

 

هیچ یک از نشانه های ظهور مهدی، در زمان حیات افراد مدعی رخ نداده است؛ پس چگونه می توان به هر ندای غیر واقعی گوش فرا داد؟ اگر کسی به چنین ادعایی گوش فرا دهد و دنبال این مدعیان بیفتد، ناشی از کم خردی و بی اطلاعی خود او است و ربطی به اعتقاد و اندیشه مهدویت و امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ندارد.[40]

 

د. شیعی بودن اندیشه مهدویت

 

ادعای شیعی بودن تفکر مهدویت از دیگر دلایل محمد رشید رضا و احمد امین برای رد آن و نپذیرفتن احادیث مهدویت است. آن ها معتقدند مبنا و پایه و اساس این اندیشه، از جعلیات شیعه است. رشید رضا می گوید:

 

ریشه این احادیث، یک حرکت سیاسی معروف شیعی است و شیعه، در این باره خرافاتی دارد که با اصول دین مخالف می باشد. آن ها می کوشیدند خلافت را در آل رسول از ذریه علی قرار دهند و احادیثی را برای آماده سازی برای این کار وضع کردند.[41]

 

احمد امین نیز، این اتهام را ذکر کرده و آن را با مطالب و تحلیل هایی شخصی، بدون استناد تاریخی و مضحک، آراسته است. او در این باره می نویسد:

 

اندیشه مهدی، اسباب سیاسی، اجتماعی و دینی دارد که به نظر من این فکر، نشات گرفته از شیعه است و. . . این رهبران ماهر[رؤسای شیعه] افکار توده مردم را به کار گرفته و احادیثی را وضع کردند که از رسول خدا روایت می کردند.[42]

 

نقد و تحلیل

 

در پاسخ سخنان آنان، مطالب ذیل قابل توجه است:

 

این که گفته می شود این احادیث ساخته و پرداخته شیعه است، اتهامی بیش نیست و واقعیات خارجی آن را رد می کند؛ زیرا بسیاری از روایات مربوط به امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از طریق اهل سنت و درکتب معتبر آن ها است. در این میان نیز کمتر راوی متهم به شیعه گری، وجود دارد. عبدالعظیم بستوی در این باره می نویسد:

 

دریازده حدیث از مجموع احادیث صحیحی که در احادیث مهدی وجود دارد، برخی افراد متهم به شیعه بودن در اسناد آن مشاهده می شود و در احادیث دیگر در این خصوص، هیچ گونه اتهامی از این باب در سندشان وجود ندارد.[43]

 

در اسناد خوب و قابل قبول از نظر اهل سنت هیچ فرد متهم به شیعه بودن وجود ندارد. باید به رشید رضا و احمد امین گفته شود: صرف نظر از صدها حدیث دیگر که در منابع اهل سنت آمده است، آیا این 35 حدیث که بنا به قول نویسندگان اهل تسنن دارای اسناد خوبی هم هستند، توسط شیعیان جعل شده و در کتب معتبرشان آمده است؟ به راستی اگر کتاب های معتبر اهل سنت این قدر در معرض آسیب هستند، باید در تمام آن ها شک کرد.

 

بر فرض که برخی از رجال در تعدادی از این احادیث افراد شیعه باشند، آیا به صرف شیعه بودن راوی حدیث، آن حدیث از درجه اعتبار ساقط می شود؟ اگر چنین باشد، باید بسیاری از احادیث کتب معتبر اهل سنت را مردود دانست.

 

روایات امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در بیشتر کتب معتبر حدیثی اهل سنت آمده و با اسانید مختلف و متعدد ذکر شده است.[44] دست کم 32 نفر از صحابه رسول خدا صل الله علیه و آله و سلم آن ها را از حضرتش نقل کرده اند و ویژه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف کتاب هایی حدیثی تدوین کرده اند.[45] آیا می توان گفت تمام این ساخته و پرداخته شیعه می باشد؟ و همه از مجعولات شیعه است؟

 

شیخ مفید در پاسخ به سؤالی این چنینی که شاید این اخبار مهدویت را عده ای جعل کرده باشند و بعد هم شیعه همه این ها را نقل کرده باشد، این گونه پاسخ می دهد:

 

اولین نکته ای که در این احتمال وجود دارد، احتمال سرایت این اشکال به همه اخبار است؛ چون ممکن است کسی بگوید: آنچه از معجزات رسول خدا صل الله علیه و آله و سلم توسط مسلمانان نقل شده، در اصل جعلی بوده است وشاید عده ای بر وضع این توافق کرده باشند و دیگران نیز، این اخبار را نقل کرده اند و این، در واقع، از بین بردن شریعت است.[46]

 

آری، چگونه می توان به صرف ادعا، احادیثی را مجعول شیعه دانست که بنا به تصریح بسیاری از دانشمندان اهل سنت، به حد تواتر رسیده و قابل تردید نیستند.

 

ه‍. خرافی بودن اندیشه مهدویت

 

بر این نکته بیشتر احمد امین تاکید کرده است؛ بدین گونه که اندیشه مهدویت را خرافی معرفی کرده و گفته است: این فکر همراه خودش خرافات دیگری نیز به همراه داشته و اصولاً مخالف عقل است. رشید رضا در عبارتی کوتاه می نویسد:

 

برای شیعه در باره مهدویت، خرافاتی هست که مخالف با اصول دین می باشد.[47]

 

احمد امین با پروراندن این موضوع، چنین اظهار نظر می کند:

 

حدیث مهدی یک حدیث خرافه است. . . که با این حدیث، بسیاری از اخبار غیبی عجیب و غریب و اخبار از آینده همراه شد. . . در این باب، اخباری وجود دارد که برخی یهودیان مسلمان شده گمان کرده اند این اخبار را در کتاب های دینیشان مشاهده کرده اند؛ همانند کعب الاحبار و وهب بن منبه. . . پس افکار مردمان پرشده است از احادیثی که نقل شده و داستان هایی که نقل می شود. . . و همه این اخبار نیز به پیامبر نسبت داده می شود.[48]

 

وی در ادامه، با برشمردن برخی آثار منفی که گمان کرده است برای اعتقاد به مهدی وجود دارد می نویسد:

 

تمام این ها [آثار] از نتایج فکر خرافی است که همان فکر مهدی است و این نظریه ای است که با سنت خدا در میان خلق، سازگار نیست و نیز با عقل هم سازگاری ندارد. . .[49]

 

 

 

 

نقد و تحلیل

 

در پاسخ به اظهارات مذکور، چند نکته لازم است:

 

1. تاکید بر خرافه بودن اندیشه مهدویت در این نوشته ها، یک ادعا بیش نیست و هرگز نباید یک دلیل، تلقی شود؛ چون این امکان وجود دارد که هر گاه، فکر و اندیشه ای بر مذاق کسی خوش نیامد، به راحتی آن را به خرافی بودن متهم کند. اگر به صرف این اتهام، اندیشه و فکری زیر سؤال برود، به راحتی می توان عقاید دیگران را با همین بهانه مردود دانست که واضح است این نوع برخورد با افکار و اندیشه ها، هرگز نمی تواند مورد تایید اهل نظر باشد.

 

2. در سخنان احمد امین آمده است که «احادیث مهدی با احادیث خرافه دیگری همانند اخبار به مسایل غیبی و حوادث آینده همراه شده» باید گفت:

 

اولا: هیچ کس ادعا نکرده است همه احادیثی که در موضوع مهدویت وارد شده است، صحیح و بدون اشکال است؛ بلکه مانند خیلی موضوعات دیگر، تعدادی از احادیث این باب هم احادیث صحیح و بدون اشکالی نیستند.

 

ثانیا: آیا همه احادیثی که از غیب خبر داده یا حوادث و پیش آمدهای آینده را ذکر کرده اند، جعلی و غیر صحیح اند؟ مگر نه این است که حجم فراوانی از احادیث اسلامی، اعم از آنچه از طریق اهل سنت یا شیعه وارد شده است را احادیث حاکی از غیب تشکیل می دهد؟ واقعا جعلی دانستن این حجم اخبار، چه توجیهی می تواند داشته باشد؟ بیشتر کتاب های حدیثی اهل سنت این گونه است.[50]

 

البته باید این مسأله را نیز اذعان کرد که نیت های ناپاک و دست های شیطنت آلود بی کار ننشسته و احادیث جعلی را در بخش هایی از موضوعات اسلامی وارد کرده اند؛ ولی هنر، پالایش این احادیث است، نه رد همه آن ها. در پاسخ این که گفته اند احادیث مهدی با عقل سازگاری ندارد ـ به قول استاد محسن عباد ـ باید گفت:

 

هنگامی که احادیث و روایات صحیح از رسول خدا صل الله علیه و آله و سلم وارد شده است، کدام عقل منظور نظر است که این را نمی پذیرد؟[51]

 

در حالی که اتفاقاً اندیشه مهدویت با سنت الهی و عقل بشری در سازگاری کامل است؛ بدان سبب که سنت الهی این است که حق در جهان باید پیاده شود و عدالت گسترش یابد. معلوم نیست مراد ایشان از عقلی که احادیث و فکر مهدویت را نمی پذیرد کدام عقل است؟