پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در ابتدای ورود خویش به مدینه، اقدام به ساخت مسجد نمود. ساختن مسجد همزمان بود با فقر و محرومیّت و بی سوادی مردم؛ زمانی که جاهلیت هنوز ریشه در افکار مردم داشت و حکومت اسلامی پا نگرفته و از نظر بنیه اقتصادی به شدت ضعیف بود. نه بیت المالی وجود داشت و نه مسلمانان و شخص پیامبر صلی الله علیه و آله از مال و منالی برخوردار بودند. اکثر اصحاب در خانه های انصار مقیم بودند و عده ای نیز در کنار مسجد زندگی می کردند که به «اصحاب الصفّة» شهرت یافتند. در این شرایط، مسجدی بسیار ساده و با استفاده از مصالحی چون خشت و گل و چوب ساخته شد و با فرا رسیدن فصل گرما، مجوّز پهن کردن و بلند نمودن دیوارها و انداختن سایبانی بر سقف مسجد از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اخذ شد.
در سال هفتم هجری به علّت توسعه اسلام و افزایش مسلمانان، حضرت دستور توسعه مسجد را داد؛ درحالی که هنوز سقفی برای آن ساخته نشده بود.
پس از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر اثر گسترش فتوحات مسلمین و کشورگشایی خلفا و راه یافتن فرهنگ و تمدّنهای دیگر و اخذ تجارب، بنیان معماری نوینی در ساخت مساجد براساس نیازها و ضرورتهای زمان با سرعت فوق العاده آغاز شد.
سقف، محراب، مقصوره، گنبد، شبستان، صحن، رواق، مناره، و... اموری است که در این تحولات جدید به بنای مسجد اضافه شد؛ البته ریشه این تحولات گاه ضرورتها، گاه سیاستها و رقابتها و گاه پیشرفت معماری و تمدن اسلامی و زیبایی خواهی بوده است.
علاقه مسلمانان به تعظیم و تقدیس مساجد که منبعث از تأکیدات قرآن کریم و دستورات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و پیشوایان اسلامی مبنی بر «عمران و آبادی مسجد»، «اخذ زینت در مسجد»، «رفعت مکانی مسجد»، «تعظیم شعائر الهی» و... استوار بوده است، باعث اهتمام بیش از پیش آنان در زیباسازی و مقاوم سازی و هنرنمایی در مساجد گردیده است. بدیهی است که در بستر گسترش تمدن و پیشرفتهای علمی و تکنولوژیهای مدرن، طبعا روز به روز مطابق با تحولات و پیشرفتهای زمان، بر شکوفایی و هنرنمایی مساجد مسلمین افزوده شده و می شود و این روند ادامه خواهد یافت تا روزی که آخرین ذخیره الهی، حضرت بقیة اللّه علیه السلام ظهور نماید.
نگاهی به روایات وارده در این موضوع، ما را با برنامه های حضرت مهدی علیه السلام نسبت به مساجد آشنا می سازد. آنچه از روایات استفاده می شود، به شرح ذیل است:
منع از تخریب مساجد
آن حضرت وقتی قیام می کند، برنامه های خویش را به یاران و اصحاب خود اعلام می دارد و از تک تک آنها تعهّد و بیعت می گیرد که طبق دستورات اعلام شده، رفتار نمایند و آنان حق تخلّف از آن را ندارند. از جمله اموری که بر آن بیعت گرفته می شود، این است که مساجد را در هنگام درگیری نظامی و فتح شهرها و محلاّت تخریب نکنند؛ لذا هیچ کس به هیچ وجه اجازه ندارد که بدون علّت و خودسرانه مسجدی را تخریب کند؛ مگر در مواردی که خود امام صلاح بداند و یا طرحهای توسعه راههای عبور و مرور، چنین امری را ایجاب نماید.
از امیر مؤمنان علی علیه السلام نقل شده است که آن حضرت فرمود: «أَنَّهُ یَأْخُذُ الْبَیْعَةَ عَنْ اَصْحابِهِ عَلی اَنْ لا یَسْرِقُوا وَلا یَزِنُوا وَلا یَسُبُّوا مُسْلِما... وَلا یُخَرِّبُوا مَسْجِدا؛ به راستی او (مهدی علیه السلام ) از یارانش بیعت می گیرد که سرقت نکنند و زنا ننمایند و به مسلمانی دشنام ندهند... و مسجدی را [بدون جهت و دلیل[ تخریب نکنند.»
تخریب مساجد ملعونه
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به فرمان الهی دست به تخریب مسجد ضرار زد که توسط دوازده نفر از منافقین ساخته شده بود؛ چنان که در قرآن کریم می خوانیم: «وَ الَّذِینَ اتَّخَذُواْ مَسْجِدًا ضِرَارًا وَ کُفْرًا وَ تَفْرِیقَام بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِرْصَادًا لِّمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُو مِن قَبْلُ وَ لَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَآ إِلاَّ الْحُسْنَی وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکَـذِبُونَ * لاَ تَقُمْ فِیهِ أَبَدًا »؛ «و [گروهی از منافقین] کسانی هستند که مسجدی ساختند برای زیان [به مسلمانان] و [تقویت] کفر و تفرقه میان مؤمنان و کمینگاه برای کسی که با خدا و پیامبرش از پیش مبارزه کرده بود و سوگند یاد می کنند که نظری جز نیکی [و خدمت] نداشته ایم؛ امّا خداوند گواهی می دهد که آنها دروغگو هستند. [ای پیامبر!] هرگز در آن [مسجد] قیام [و عبادت] نکن!»
پس از نزول آیه، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به عاصم بن عدی عَجْلانی و مالک بن رُخْتُم سالمی دستور داد که آن مسجد را تخریب کنند.
چون پدید آمد که آن مسجد نبودخانه حیلت بُد و دام یهود
پس نبی فرمود کانرا برکنیدمطرح خاشاک و خاکستر کنید
صاحب مسجد، چو مسجد قلب بوددانه ها بر دام ریزی، نیست بود
بر محک زن کار خود ای مرد کارتا نسازی مسجد اهل ضرار
از این رو، این چهار مشخصه در ساختن هر مسجدی باشد، در زمان حضرت حجّت علیه السلام نیز تخریب می شود: مسجد سازی با هدف ضررزدن و یا بروز ضرر از جانب مسجد به اسلام: «ضِرارا»، مسجدسازی با هدف ترویج کفر: «وَکُفْرا»، مسجدسازی با هدف تفرقه اندازی در میان مؤمنان: «وَتَفْرِیقا بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ»، و ساخت مسجد برای اعلان جنگ با خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله : «وَاِرْصادا لِمَنْ حارَبَ اللّهَ وَرَسُولَهُ».
مساجدی که براساس نیات پلید ساخته شده باشد نیز توسط آن حضرت تخریب می شود.
ابو بصیر از امام باقر علیه السلام نقل کرده است که آن حضرت فرمود: «اِذا قامَ الْقائِمُ سارَ اِلَی الْکُوفَةِ فَهَدَمَ بِها اَربَعَةَ مَساجِدَ وَلَمْ یَبْقَ مَسْجِدٌ عَلی وَجْهِ الاَْرْضِ لَهُ شُرَفٌ اِلاَّ هَدَمَها؛ هنگامی که قائم علیه السلام قیام کند، به کوفه رود و در آنجا چهار مسجد را ویران کند و مسجد کنگره داری در روی زمین نباشد، جز آنکه حضرت آن را خراب سازد.»
در روایت دیگر، ابو بصیر از حضرت صادق علیه السلام نقل کرده است که آن حضرت فرمود: «اِذا قامَ الْقائِمُ علیه السلام دَخَلَ الْکُوفَةَ وَاَمَرَ بِهَدْمِ الْمَساجِدِ الاَْرْبَعَةِ حَتّی یَبْلُغَ اَساسَها وَیُصَیِّرُها عَرِیشا کَعَرِیشِ مُوسی وَیَکُونُ الْمَساجِدُ کُلُّها جُمّا لا شُرَفَ لَها کَما کانَ عَلی عَهْدِ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ؛ آن گاه که قائم علیه السلام قیام کند، داخل کوفه شود و دستور انهدام مساجد چهارگانه را صادر فرماید تا به پایه های آنها برسد و آنها را همانند سایبان حضرت موسی علیه السلام قرار می دهد و کلیه مساجد، ساده و بدون کنگره خواهند بود؛ آن گونه که در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله [ساده و بی آلایش] بودند.»
توسعه فیزیکی مساجد
تحول عظیمی که در دوران ظهور مهدی علیه السلام رخ می دهد و اسلام جهانگیر و عالمی می شود، می طلبد که مساجد ساخته شده براساس تقوا و پاکی، بیش از گذشته توسعه یابند؛ چرا که توسعه اسلام و ازدیاد مسلمانان و روی آوردن به مساجد و معنویات چنین امری را به دنبال خواهد داشت.
مفضّل بن عمر از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که آن حضرت فرمود: «اِذا قامَ قائِمُ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بَنی فِی ظَهْرِ الْکُوفَةِ مَسْجِدا لَهُ اَلْفَ بابٍ وَاتَّصَلَتْ بُیُوتُ اَهْلِ الْکُوفَةِ بِنَهَرِ کَرْبَلاءَ؛ هنگامی که قائم آل محمد صلی الله علیه و آله قیام نماید، در پشت کوفه مسجدی می سازد که دارای هزار در خواهد بود و خانه های مردم کوفه به نهر کربلا متصل می شود.»
امیر المؤمنین علیه السلام هنگامی که به شهر «حیرة» رسید، فرمود: «یَتَّصِلَنَّ هذِهِ بِهذِهِ وَأَوْ مَأَ بِیَدِهِ اِلَی الْکُوفَةِ وَالْحِیرَةِ حَتّی یُباعَ الذِراعُ فِیما بَیْنَهُما بِدَنانِیرَ وَلَیُبْنَیَنَّ بِالْحِیرَةِ مَسْجِدٌ لَهُ خَمْسُمِائَةِ بابٍ یُصَلِّی فِیهِ خَلِیفَةُ الْقائِمِ علیه السلام لاَِنَّ مَسْجِدَ الْکُوفَةِ لَیَضِیقُ عَلَیْهِم...؛ [روزی برسد که] این به آن وصل شود ـ و با دستش اشاره به کوفه و حیره کرد ـ و [چنان مرغوبیّت پیدا کند که] یک ذراع زمین آن به چند اشرفی فروخته شود و مسجدی در حیره بنا شود که دارای پانصد درب خواهد بود و نماینده قائم در آن نماز می گزارد؛ زیرا مسجد کوفه برای آنها تنگ خواهد بود.»
راوی می گوید: من عرض کردم که ای امیر مؤمنان! آیا مسجد کوفه در آن روز گنجایش این همه جمعیّت را که می فرمایید، دارد؟ فرمود: چهار مسجد برای قائم ساخته می شود که مسجد کوفه کوچک ترین آنهاست. مسجد فعلی کوفه و دو مسجد دیگر در آن روز در این دو طرف کوفه واقع است ـ و با دست مبارک اشاره به نهر اهل بصره و کوفه و نجف کرد.»
تغییرات در مسجد الحرام و مسجد النبی صلی الله علیه و آله
در طول تاریخ دستهای غیر معصوم در اطراف مکّه و مسجد الحرام و همین طور در مسجد النبی صلی الله علیه و آله تغییراتی به وجود آورده اند که یقینا برخی از آنها مرضی معصومان علیهم السلام و نبی مکرّم نیست. در عهد ظهور، این دو مسجد مهم و باعظمت به حالت اوّلیه دوران پیامبر صلی الله علیه و آله برخواهند گشت.
همانطور که در حدیثی از امام صادق علیه السلام نقل کردیم، هنگام قیام قائم علیه السلام کلیه مساجد، ساده و بدون کنگره؛ آن گونه که در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله بود، تغییر شکل داده می شود. اطلاق این روایت شامل مسجد الحرام و مسجد النبی صلی الله علیه و آله نیز می گردد.
از آنچه گفته شد، می توان به دست آورد که سیمای مساجد در عصر ظهور این گونه خواهد بود:
1. رعایت اصل سادگی در بنا و ساخت مساجد؛
2. دوری از تجمل گرایی و زدودن بدعتها و ظواهر غیر اسلامی؛
3. احیای ارزشهای اسلامی دوران بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در معماری مساجد؛
4. توجّه به معنویت مساجد و پرهیز از ظاهرآرایی.
مسجد مرکز حکومت و سکونت
هر حکومتی نیاز به مرکز فرمانروایی و دار الاماره دارد که در آنجا به امور کشوری رسیدگی می شود. در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله طبق این اصل عمومی، مدینه مرکزیت یافت و مسجد النبی صلی الله علیه و آله به عنوان ستاد فرماندهی آن حضرت قرار گرفت.
حضرت مهدی علیه السلام نیز به عنوان آخرین جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله و مُصلح جهانی و بنیانگذار حکومت واحد جهانی نیاز به چنین مرکز و تشکیلاتی دارد. از روایات استفاده می شود که حضرت مهدی علیه السلام همچون جدّش رسول خدا صلی الله علیه و آله از مکّه ظهور می کند و مانند امیر مؤمنان علی علیه السلام کوفه را مقرّ حکومت خویش قرار می دهد و مسجد کوفه را دار الامارة خویش و مسجد سهله را محل سکونت خود قرار می دهد.
در مورد مقرّ حکومت آن حضرت، امام صادق علیه السلام فرمود: «دارُ مُلْکِهِ الْکُوفَةُ وَمَجْلِسُ حُکْمِهِ جامِعُها وَبَیْتُ مالِهِ وَمَقْسَمُ غَنائِمِ الْمُسْلِمِینَ مَسْجِدُ السَّهْلَةِ؛ مقرّ سلطنت وی شهر کوفه است و محل حکومتش مسجد جامع کوفه و بیت المالش و محل تقسیم غنائم مسلمین، مسجد سهله است.»
و در جای دیگر فرمود: «کَیْفَ اَنْتُمْ لَوْ ضَرَبَ اَصْحابُ الْقائِمِ الْفَساطِیطَ فِی مَسْجِدِ الْکُوفانِ ثُمَّ یَخْرُجُ اِلَیْهِمُ الْمِثالُ مُسْتَأْنَفُ اَمْرٍ جَدِیدٌ عَلَی الْعَرَبِ شَدِیدٌ؛ چگونه خواهید بود زمانی که اصحاب قائم خیمه ها در مسجد کوفه برافرازند آن گاه فرمان کاملاً جدیدی برای آنها صادر شود [که انجام آن] بر عرب بسیار دشوار باشد.»
امّا در مورد سکونت آن حضرت در مسجد سهله نیز روایات فراوانی وارد شده است که از جمله ابو بصیر می گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «کَأَنِّی اَری نُزُولَ الْقائِمِ فِی مَسْجِدِ السَّهْلَةِ بِاَهْلِهِ وَعِیالِهِ قُلْتُ یَکُونُ مَنْزِلَهُ جُعِلْتُ فِداکَ قالَ نَعَمْ کانَ فِیهِ مَنْزِلُ اِدْرِیسَ وَکانَ مَنْزِلَ اِبْراهِیمَ خَلِیلِ الرَّحْمنِ وَما بَعَثَ اللّهُ نَبِیّا اِلاَّ وَقَدْ صَلّی فِیهِ وَفِیهِ مَسْکَنُ الْخِضْرِ؛ گویا من فرود آمدن قائم را با خانواده اش در مسجد سهله می نگرم. گفتم: فدایت شوم! آیا آنجا اقامتگاه او می شود؟ فرمود: بلی، در آن مسجد اقامتگاه ادریس علیه السلام و ابراهیم خلیل الرحمان علیه السلام نیز بوده و خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرده، مگر اینکه در آن مسجد نماز گزارده است. همچنین سکونتگاه خضر علیه السلام در آن است.»
و در جای دیگر، حضرت صادق علیه السلام وقتی اسم از مسجد سهله برده شد، فرمود: «اَما اَنَّهُ مَنْزِلُ صاحِبِنا اِذا قَدِمَ بِأَهْلِهِ؛ همانا آن مسجد منزل صاحب ما [حضرت مهدی علیه السلام ] است، آن گاه که با خاندانش بیاید.»
مسجد دانشگاه علوم قرآن
مسجد در دوران خاتم در عصر ظهور، تحولات وسیعی در مساجد ایجاد می شود؛ از یک طرف، با بدعتها و خرافات در مساجد برخورد می شود و مساجد ضرارگونه تخریب می شوند و از طرف دیگر، مساجد توسعه فیزیکی یافته و بر معنویات آن افزوده شده، تبدیل به مراکز تعلیم و تعلّم و دانشگاه علوم قرآنی می شوند
پیامبران صلی الله علیه و آله بنیانگذاری شد. از همان آغاز فقط محل عبادت نبود؛ بلکه در آنجا به امور اجتماعی، سیاسی و نظامی نیز رسیدگی می شد و از همه مهم تر مرکز آموزش و تعلیم علوم دینی و قرآنی بود.
در دوران خاتم اوصیاء حضرت مهدی علیه السلام نیز مسجد، مرکز و دانشگاه علوم اسلامی، مخصوصا علوم قرآنی می شود. در این زمینه، روایات فراوانی داریم که به یک نمونه اشاره می شود:
علی علیه السلام فرمود: «کَاَنِّی اَنْظُرُ اِلی شِیعَتِنا بِمَسْجِدِ الْکُوفَةِ وَقَدْ ضَرَبُوا الْفَساطِیطَ یُعَلِّمُونَ النّاسَ الْقُرْآنَ کَما اُنْزِلَ؛ گویی شیعیانمان را در مسجد کوفه می بینم که چادرهایی زده اند و قرآن را آن چنان که نازل شده، به مردم می آموزند.»
از آنچه گفته شد، به دست آمد که در عصر ظهور، تحولات وسیعی در مساجد ایجاد می شود؛ از یک طرف، با بدعتها و خرافات در مساجد برخورد می شود و مساجد ضرارگونه تخریب می شوند و از طرف دیگر، مساجد توسعه فیزیکی یافته و بر معنویات آن افزوده شده، تبدیل به مراکز تعلیم و تعلّم و دانشگاه علوم قرآنی می شوند. مسجد کوفه نیز به عنوان مقرّ حکومت حضرت مهدی علیه السلام و مسجد سهله به عنوان محل سکونت او و عائله اش انتخاب می شود
