صبر برای عبادت انجام دستورات دینی، نیازمند غلبه بر راحت طلبی و تحمل دشواری های آن است. امیرمؤمنان علی علیه السلام در تفسیر آیه «کسانی که گفتند پروردگار ما خداوند یگانه است، سپس استقامت ورزیدند»، می فرماید:«شما گفتید پروردگار ما اللّه است، پس اکنون بر این گفته خود پای مردی کرده، بر انجام دستورهای کتاب او، و در راهی که شما را به آن فرمان داده است، در طریق پرستش شایسته او استقامت به خرج دهید. پس از دایره فرمان های او خارج نشوید، در دین و آیین پیامبر او بدعت ایجاد نکنید و هرگز با آن به مخالفت برنخیزید». پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله هم در اشاره به این آیه، به صورت هشدار می فرماید: «گروهی این سخن را گفتند، سپس بیشتر آنها کافر شدند، اما کسانی که این سخن را بگویند و همچنان به آن تداوم دهند، تا هنگام مرگشان فرا رسد، استقامت کنندگان واقعی به شمار می آیند».
صبر بر مصیبت
بر اساس اعتقاد اسلامی، پاداش بزرگ با تحمّل بلاهای بزرگ نصیب انسان می شود. هنگامی که خداوند مردمی را دوست بدارد، ایشان را مبتلا می سازد و اگر در مقابل این ابتلا صبور باشند، خدا از او راضی می شود. گذشته از اینها، بنابر فرموده امام صادق علیه السلام برای بنده نزد خداوند درجاتی از کمال است که چه بسا باعمل نیک به آنها نرسد. در این هنگام، خداوند او را به نوعی گرفتاری مبتلا می سازد که اگر بر آن صبر کند، خداوند او را به بالاترین مرتبه کمال می رساند. نیز خداوند در قرآن کریم چه زیبا می فرماید: «بدون تردید به کسانی که صبر پیشه ساخته اند، به گونه ای بهتر از آنچه عمل کردند، پاداش خواهیم داد».
صبر در برابر گناه ارزشمندترین نوع شکیبایی ها، شکیبایی در برابر گناهان است؛ چرا که این امر در دست یابی به سعادت واقعی و کمال انسانی از دیگر انواع صبر مؤثرتر می باشد. چه بسیار انسان ها که با ترک یک گناه بزرگ، یک شبه ره صد ساله سلوک را پیموده اند. علی علیه السلام در ضمن اشاره به اقسام صبر و فضیلت آن در برابر گناهان، می فرماید: «شکیبایی دوگونه است: شکیبایی در برابر مصیبت که نیکو و زیباست، و بهتر از آنْ شکیبایی در برابر کارهایی است که خدا بر تو حرام کرده است». با توجه به این مسئله، در قرآن کریم، آنجا که زمینه گناه در برابر اولیای الهی فراهم می گردد، استقامت های شگفت انگیزی از ایشان به معرض دید گذاشته می شود. در جریان یوسف و زلیخا، وقتی درخواست گناهی از حضرت یوسف مطرح می شود، وی با قاطعیت آن را ردّ می کند و وقتی به زندان تهدید می شود، می فرماید: «پروردگار مرا رنج زندان، خوش تر از قبول این خواسته و گناه است».
صبر در برابر نعمت ها به تصریح قرآن، اگر انسان در هنگام دست یابی به امکانات دنیوی، نتواند خود را نگه دارد، چه بسا دچار طغیان و سرکشی خواهد شد. از این رو، خداوند متعال به صورت های مختلف، به مؤمنان هشدار می دهد که مبادا اموال و اولاد، شما را از یاد خدا مشغول و غافل سازد. معنای صبر بر نعمت ها، این است که انسان، به آنها مطمئن نشود و بداند که همه نعمت ها در نزد او امانت هستند و به زودی از او گرفته خواهند شد. پس هم اکنون که آنها در اختیار او قرار گرفته اند، نخست وظایف خود را در قبال آنها به درستی انجام دهد و آنها را در راه هایی که خداوند دستور داده است خرج کند؛ و سپس به واسطه برخورداری اش از آنها، به دیگران فخرفروشی نکند؛ و سوم اینکه در هنگام بخشش از آنها به دیگران، منتی بر آنان نگذارد.
صبر ناپسند بر اساس آموزه های آسمانی اسلام، صبر وقتی خوب است که الهی و بر پایه طریق صواب و اسلام و قرآن و متابعت رسول خدا صلی الله علیه و آله باشد؛ وگرنه، صبر ناصواب یا صبر بر دنیاپرستی، ارزش و ارجی ندارد. در قرآن می خوانیم که وقتی کافران با همدیگر سخن می گفتند، درباره پافشاری غلط خود بر عقاید باطلشان به یکدیگر فخر می فروختند و بر آن افتخار می کردند و از قبول رسالت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله سرباز می زدند و می گفتند: «آیا این همان کسی است که خدا او را به رسالت برگزیده است؟ اگر ما بر خدایان و یا بت هایی که داریم صبر نمی کردیم، نزدیک بود که ما تحت تأثیر حرف های این مرد، از پرستش خدایانمان دست برداریم».
رسول صبر و پایداری
خداوند متعال به شیوه های مختلف، بارها رسول اکرم صلی الله علیه و آله را به صبر و شکیبایی فرا می خواند و در قرآن، حدود هیجده بار با کلمه اِصْبِرْ که فرمان به شکیبایی است، پیامبر را به صبر دعوت می نماید و حتی دو مرتبه نیز، این فرمان به صورت «اصطبر» آمده که مؤکّدتر از «اصبر» است. ازشمار مواردی که به پیامبر صلی الله علیه و آله توصیه صبر شده، می خوانیم: «و از آنچه به تو وحی می شود، پیروی کن و صبر کن تا خداوند داوری کند که او بهترین داوری کنندگان است». در جای دیگر، به آن حضرت دستور داده می شود که هم خودت آن چنانکه مأمور هستی استقامت پیشه کن، و هم یارانت که دست از کفر و جاهلیت برداشته و روی به اسلام آورده اند، صبور باشند؛ مبادا طغیان کنید که خداوند به جزئیات رفتار و کردار شما بیناست».
