موانع اختصاصی روزه داری در بانوان را می توان بارداری، شیردهی و ایام خاص عادت ماهیانه دانست. روزه که از شریف ترین طاعت ها و برترین عبادت هاست، روایات بسیاری را در فضیلت و جایگاه عبادی اش به خود اختصاص داده و از ارکان پنج گانه ای دین مبین اسلام است. روزه هر چند در مقایسه با نماز، آن تنوع و گستردگی را ندارد و مقدار واجب آن به زمان خاصی محدود شده، اما در زمینه سازی برای قرب الهی و صفای اندیشه و عقل و دستیابی به حکمت ها و کمالات معرفتی که بالاترین حالات نفس آدمی است، نمونه اعلای یک عبادت است.
با حلول ماه پر خیر و برکت رمضان، موضوع روزه و پرداختن به احکام ویژه آن نیز رنگ و بوی بیشتری به خود می گیرد و از آن جایی که برخی افراد به دلایل مختلف امکان و یا قدرت روزه داری را ندارند، لذا شرع مقدس اسلام با تسهیل امر روزه داری در مورد آنها، موضوع کفاره و قضای روزه را مطرح می کند. در این یادداشت قصد داریم به تشریح احکام کفاره روزه با محوریت بانوان گرامی بپردازیم.
موانع روزه داری و نتیجتاً موضوع کفاره و قضای روزه ناشی از علل و اسباب متفاوتی است که این علل و اسباب در مورد بانوان با توجه به وظیفه خطیر و جهادگونه آنها در خانواده، بیشتر است. موانع اختصاصی روزه داری در بانوان را می توان بارداری، شیردهی و ایام خاص عادت ماهیانه دانست.
روزه داری و بارداری
بانوان در طول زندگی خود ممکن است چندبار دوران بارداری و حمل جنین را تجربه کنند و طبیعتاً در برخورد دوران بارداری با ایام روزه داری ماه مبارک رمضان، روزه داری برای بانوانی که طبق نظر پزشکان، روزه اثرات بدی را روی مادر و جنین بگذارد، غالبا ممکن نیست. لذا شریعت اسلام بنا به قانون «لا یکلّف الله نفساً الا وسعها» خداوند هر کس را به اندازه توانش تکلیف می کند.
طبق نظر مراجع معظم تقلید، زن بارداری که بواسطه اثرات منفی روزه بر جنین، نتوانسته است روزه بگیرد، باید برای هر روز که روزه اش را می خورد، یک مد طعام (حدود 750 گرم یا 10 سیر از گندم، آرد، نان، جو، خرما و مانند آن) به عنوان کفاره به فقیر پرداخت کند و در صورتی که روزه داری برای خود مادر ضرر داشته باشد، طبق نظر برخی مراجع، باید برای هر روز یک مد طعام به فقیر بدهد، البته برخی دیگر نیز پرداخت کفاره را در این صورت واجب نمی دانند. آنچه مسلم و قطعی است اینکه در هر صورت پس از رفع عذر باید تمام روزه هایی را که خورده است، قضا نماید.
روزه داری و شیردهی
پس از اتمام دوران بارداری، ایام شیردهی آغاز می شود. متخصصان تغذیه نوزاد می گویند که در 6 ماهه اول تولد نوزاد که او به طور کامل به شیر مادر وابسته است، روزه داری می تواند باعث کاهش شیر و نتیجتاً واردآمدن ضرر غیر قابل جبران به نوزاد شود. طبق نظر مراجع تقلید اگر روزه داری باعث کم شدن شیر مادر و ناراحتی بچه شود، یا برای خود مادر ضرر داشته باشد، روزه گرفتن برای مادر واجب نیست و در صورتی که بانویی به دلیل جلوگیری از کم شدن شیر و ناراحتی بچه روزه نگیرد، باید برای هر روز یک مد طعام به عنوان کفاره به فقیر بدهد.
همچنین در صورتی که به دلیل جلوگیری از رسیدن ضرر به خودش روزه نگیرد، طبق نظر بیشتر مراجع لازم نیست کفاره ای بدهد، ولی برخی از مراجع نیز در این صورت پرداخت کفاره را لازم می دانند. در هر صورت باید بعداً روزه هایی را که خورده است قضا نماید.
البته درهر دو شرط بالا کفاره در صورتی واجب می گردد که تا ماه رمضان سال آینده نتواند قضای روزه های سال قبل را به جا آورد در غیر این صورت به ازای هر روزی که روزه نگرفته فقط قضای آن کفایت می کند.
روزه داری و عادات ماهانه
از مسلّمات فقه اسلامی این است که حیض و نفاس مانع نماز و روزه است؛ هم در شروع و هم در ادامه. استحاضه مانع وجوب روزه نیست و در حکم طهارت است، اما اگر به شرایط صحت روزه در آن عمل نشود، آن نیز در نگاه فقهای ما مانند حیض مانع خواهد بود، اگرچه فقها در شرط یا شرایط آن اختلاف نظر دارند. تفاوت اصلی روزه با نماز در این مسئله نیز همان قضای آن است که بر خلاف نماز واجب است. روزه مانند نماز مشروط به طهارت نیست، اما وقوع عمدی جنابت و نیز شروع عمدی روزه با جنابت با شرایطی که در فقه گفته اند، مانع روزه داری است. اما حیض و نفاس در هر شرایطی مانع درستی روزه می باشد، چه در آغاز و چه حتی در لحظه های پایانی روزه. زنان حائض و نفساء همان گونه که نباید نماز بخوانند، روزه هم نباید بگیرند. با این تفاوت که نماز چون دارای وقت وسیعی است، اگر در لحظات پایانی وقت این مانع از میان برود، باید نماز را به جا آورد، ولی روزه چه ادامه آن با مانع حیض مواجه شود و چه پس از آغاز، مانع حیض برطرف گردد و چه تمام وقت حیض باقی باشد، نمی توان روزه گرفت. چنان که در بعضی روایات آمده، مستحب است زنی که در میان روز دچار حیض یا نفاس شده یا از آن پاک گشته است، بقیه روز را از مبطلات روزه خودداری کند، هر چند به حساب روزه آن روز نمی تواند بگذارد و باید بعداً قضا کند. برخی فقها این خودداری از مبطلات را جزء روزه های «تأدیبی» شمرده ا ند که نوعی احترام و ادب نسبت به ماه رمضان و روزه داران به شمار می رود.
پس از اتمام حیض و نفاس، باقی ماندن بر آن حالت و ورود به فجر (اذان صبح) بدون انجام غسل، نیز همانند جنابت موجب بطلان روزه می شود. اینها نشان می دهد اساساً میان روزه و قاعدگی منافات وجود دارد و از این نظر وضعیتی شدیدتر از جنابت دارد.
مستحب است حائض در اوقات نماز وضو بگیرد و به اندازه خواندن نماز ذکر بگوید، اما درباره ماه رمضان چیزی به عنوان جایگزین معرفی نشده است. ولی چنان که تمام فقهای اسلامی به استناد روایات متعدد نقل کرده اند، باید قضای آن را به جا آورد و این نیز یک فرق اساسی میان نماز و روزه در زمان قاعدگی است که نماز قضا ندارد، ولی روزه قضا دارد.
روزه داری و شئون زناشویی
روزه واجب در امور خانوادگی و شئون زناشویی با توجه به زمان محدود آن در شبانه روز و در طول سال، محدودیت چندانی ایجاد نمی کند و تعارض اندکی با خواسته های زن و شوهر دارد و این محدودیت فقط به طول روز و روزه داری اختصاص دارد. اگر محدودیتی نیز از جهت بهره مندی های زناشویی وجود دارد، امری دو سویه است. لذت های جایز ولی مکروه نیز، آنطور که در برخی روایات به آن تصریح شده است، شامل هر دو می شود.
در حرمت روزه خواری نیز تفاوتی میان زن و مرد یا زن و شوهر نیست. نادیده گرفتن محدودیتی که در امر آمیزش وجود دارد، مایه گناه و موجب قضا و کفاره و تعزیر برای هر کدام است که مقصر باشد، چه زن، چه شوهر و چه هر دو.
اگر این امر از سر اجبار و «اکراه» باشد، در صورتی که اجبار از سوی شوهر صورت گیرد و زن بی تقصیر باشد، فقهای شیعه همگی بر اساس روایت «مفضل بن عمر» پذیرفته اند که وی باید علاوه بر تحمل کفاره و تعزیر خود، عهده دار کفاره و تعزیر همسرش نیز شود، از این رو دو کفاره و پنجاه ضربه شلاق متوجه او می شود. در حالی که اگر این اکراه از سوی زن باشد، هر چند معصیت کرده است و خودش کفاره و تعزیر دارد، مسئولیتی به خاطر روزه شوهر متوجه او نیست.
