سوء تغذیه ناشی از کمی دریافت مواد غذایی کافی و مناسب در تمام سنین می تواند افراد را تهدید کند. در این میان، هر نوع کمبود اگر در زمان رشد و نمو فرد به وجود آید، تأثیر نامطلوب و دراز مدت و گاه غیرقابل جبرانی بر انسان می گذارد. در جامعه ما در سالیان اخیر نسبت افراد لاغر، کم وزن و کوتاه قد تا حدودی کاهش یافته و برعکس نسبت افراد دارای اضافه وزن افزایش معنی داری داشته است.
با این وجود، هنوز خطر کوتاه ماندن قد کودکان در حال رشد ایرانی و به ویژه دختران، کابوسی است که خواب متخصصان تغذیه، برنامه ریزان توسعه و همچنین اولیای این کودکان را آشفته می سازد. کوتاهی قد برعکس تصور بسیاری از افراد، بیش از آنکه تحت تأثیر ژنتیک باشد، شدیداً تحت تأثیر تغذیه نامناسب است و درواقع ژنتیک و تغذیه نامناسب همچون دو تیغه یک قیچی، قد کودک را مورد تهاجم قرار می دهند. در دهه های گذشته کودکان مهاجران آسیایی که در کشورهای اروپایی به دنیا آمده و رشد کرده بودند، با رشد باورنکردنی قد خود به جهانیان این نکته را خاطر نشان کردند که رشد ناکافی قد والدین آنها نه به خاطر ژنتیک، بلکه به دلیل تغذیه نامناسب بوده است. این تجربه موجب شد برخی دولت ها و از جمله دولت ژاپن برنامه های مداخله تغذیه ای را در کشورهای خود پیاده کنند که به سرعت و در طی حتی یک دهه موجب افزایش قابل توجه میانگین قد کودکان جامعه شد. کوتاهی قد کودکان ممکن است در دو مرحله قبل از تولد( مرحله جنینی) و پس از تولد و یا در هر دو مقطع اتفاق بیفتد. در دوران بارداری نقش مادر اهمیت ویژه ای دارد؛ به طوری که مشخص شده مصرف ناکافی ریزمغذی ها به انضمام نوشیدن الکل و استعمال دخانیات در دوران بارداری به رشد ناکافی و کم وزنی کودک در هنگام تولد می انجامد.
مواد مغذی مفید برای افزایش قد:
پس از هضم غذا، مواد مغذی به بدن می رسند که برای تأمین انرژی و رشد و نمو بدن ضروری می باشند. به عنوان مثال، پروتئین برای ساختمان سلول ها بسیار ضروری است و اگر غذاهای مصرفی نتوانند پروتئین کافی را تأمین کنند، رشد کودک متوقف شده و یا کاهش می یابد. بنابراین علاوه بر انرژی، وجود چندین اسید چرب ضروری( که در اغلب چربی ها و به ویژه چربی ماهی ها و روغن های گیاهی وجود دارند) به انضمام چندین اسیدآمینه ضروری( که در ساختمان پروتئین ها وجود دارند) برای رشد و نمو کافی کودکان لازم است. مصرف طولانی مدت غذاهایی که پروتئین آنها کیفیت پائینی دارد و در نتیجه تمام اسیدهای آمینه ضروری را در حد کافی برای بدن کودک تأمین نمی کند، به کندی یا توقف رشد کودک می انجامد. البته مصرف غذاهای پرچرب نیز موجب می شود که پروتئین ها در حد نیاز به بدن کودکان نرسند و همین برای رشد آنها مشکل ساز خواهد بود.
علاوه بر انرژی( که بخش مهمی از آن از کربوهیدرات ها یعنی قندهای ساده و مرکب تأمین می شود) و چربی و پروتئین( که این سه به نام درشت مغذی ها شناخته می شوند)، دریافت کافی ریزمغذی های مختلف یعنی ویتامین ها و املاح نیز برای رشد کافی و مناسب کودکان ضروری است. نقش چندین ریزمغذی در تأمین رشد کافی کودکان شناخته شده اما اینکه کدام یک از آنها بیشترین تأثیر را در رشد ناکافی کودکان دارند، هنوز به طور کامل مشخص نشده است. برخی مطالعات نقش کمبود( حتی کمبود متوسط یا خفیف) روی ( یکی از ریزمغذی ها که از طریق غذا به بدن می رسند) را در کاهش رشد قدی نشان داده اند. کمبود متوسط تا شدید ویتامین A، آهن، کلسیم و ید نیز در عدم رشد کافی کودکان نقش شناخته شده ای دارند. کمبود روی تا حدود زیادی به ناکافی بودن آن در رژیم غذایی، جذب ناکافی و اختلال در جذب و یا از دست رفتن روی از رژیم غذایی( مثلاً در هنگام اسهال) بستگی دارد.
چه غذاهایی در افزایش قد مؤثر می باشند؟
منابع مهم روی، گوشت ها، حبوبات، مغز دانه ها و غلات کامل می باشند. لازم به یادآوری است که مصرف فراوان روی( به صورت مکمل) بدون رژیم غذایی مناسب برای کودک، نه تنها موجب افزایش و تسریع رشد نمی شود، بلکه با ایجاد مسمومیت و احتمالاً ایجاد رقابت هنگام جذب مواد مغذی مختلف، موجب بدتر شدن وضعیت رشدی نیز می گردد، لذا برای هر نوع تغییر جدی در وضعیت تغذیه کودکان در حال رشد، مشاوره با متخصص تغذیه ضروری است.
مشخص شده که مصرف غذاهای حیوانی( از جمله پودر شیر بی چربی)همراه با مکمل های غذایی دیگر و به صورت کنترل شده و تحت نظر و مراقبت متخصص، در مقابله با کاهش رشد کودکان مؤثر است. دلایلی وجود دارد که در بعضی شرایط مصرف مکمل شیر( یعنی بهترین منبع کلسیم) میزان رشد کودکان را بهبود می بخشد. افزایش زیاد قد جوانان ژاپنی از سال 1950 تا 1970 با افزایش مقدار کلسیم دریافتی آنها( از تقریباً کمترین مقدار دریافت در دنیا به 600 میلی گرم در روز) همراه بود. با توجه به مطالب ذکر شده، مصرف غذا در حد متعادل و مناسب و از تمام گروه های غذایی بسیار مهم است. غلات از منابع باارزش تأمین کننده انرژی، بخشی از پروتئین موردنیاز، برخی ویتامین های ضروری و بعضی املاح مهم برای بدن هستند. متأسفانه در غلات و به ویژه در پوسته آنها، علاوه بر تمام مواد باارزش، موادی هم به نام فیتات وجود دارند که از جذب آهن، کلسیم و روی آنها تا حدود زیادی جلوگیری می کنند. چنانچه نان ها سبوس دار باشند و به خوبی تخمیر شوند، مقدار زیادی از فیتات تجزیه شده و به مواد قابل جذب تبدیل می گردد. برخی متخصصان تغذیه معتقدند مصرف نان هایی که به خوبی تخمیر نشده اند، به علت مداخله نامناسب در جذب املاح و به ویژه روی، ممکن است باعث کوتاهی قد شده و یا این مشکل را تشدید کنند. گروه بعدی غذاها، سبزیجات و میوه جات هستند که به ویژه تأمین کننده بسیاری از املاح و ویتامین ها و از جمله پیش سازهای ویتامین A می باشند.
غذاهای لبنی هم با در اختیار قرار دادن اسیدهای چرب، پروتئین های مرغوب، برخی ویتامین های بسیار باارزش و بسیاری از املاح به خصوص کلسیم، در تأمین سلامت و رشد کودکان نقش بسیار مهمی دارند. آخرین گروه غذایی یعنی گوشت ها، حبوبات و تخم مرغ نیز با تأمین پروتئین ها، املاح( به ویژه نقش گوشت ها در تأمین آهن بسیار حیاتی است) و برخی ویتامین ها از جمله ویتامین B12( که برای خونسازی فوق العاده ضروری است و تنها در غذاهای حیوانی یافت می شود)، نقش بسیار مهمی در رشد و نمو ایفا می کنند. عده کمی از افراد در دنیا به گیاهخواری روی می آورند؛ غافل از آنکه ساختمان دندان ها و طرح دستگاه گوارش انسان و نیاز او به مواد مغذی موجود در گوشت ها، مصرف گوشت ها را ضروری می سازد. برعکس، عده ای نیز چنان نقش عمده ای برای گوشت ها قائل اند که در مصرف سایر مواد غذایی امساک می کنند که این خود می تواند مشکل ساز باشد.
افزایش قد تا چه زمانی ادامه دارد؟
سرعت رشد در دختران به میزان هورمون رشد و هورمون جنسی آنها( استروژن) نیز مربوط می شود. هورمون رشد باعث افزایش رشد به خصوص در استخوان ها و غضروف ها می گردد، ولی هورمون جنسی زنانه( استروژن) سبب بسته شدن مرکز رشد استخوانی و کاهش و کند شدن رشد استخوان می شود. به همین دلیل است که پس از شروع قاعدگی، سرعت رشد قد کندتر می شود و معمولاً قد دختران در این زمان بیش از 6 سانتی متر افزایش نمی یابد. البته طول مدت رشد در پسرها طولانی تر از دخترهاست و معمولاً مردها قدبلندتر از زن ها می شوند. جهش رشد که در دختران( در حدود 10-11 سالگی) حداقل دو سال زودتر از پسران اتفاق می افتد، مربوط به دوران بلوغ بوده و بسیار چشمگیر است؛ به طوری که در مدت یک سال میزان رشد 2 برابر می شود. جهش چشمگیر رشد و حداکثر افزایش آن، معمولاً دو سال بعد از رویش پستان ها و یک سال قبل از شروع عادت ماهیانه اتفاق می افتد. بهترین توصیه برای دختران نوجوان این است که از توجه زیاد به مطالب مربوط به جنسیت بپرهیزند، چرا که هیجانات جنسی موجب ترشح بیشتر هورمون ها می شود و احتمال شروع زودتر قاعدگی و بلوغ زودرس را افزایش می دهد که این خود موجب افزایش احتمال کوتاه ماندن قد دختران در اثر بسته شدن زودرس اپی فیزهای استخوان های بلند بدن شان می گردد.
توصیه به والدین:
والدین گرامی نیز با مشاوره متخصص باید نسبت به تأمین غذای مناسب و کافی و متعادل برای کودکان و به ویژه دختران در حال رشد، اقدام کنند. هنگام طراحی برنامه غذایی توسط متخصص تغذیه، حضور کودکان و نوجوانان به منظور دریافت اطلاعات کافی و مشاوره چهره به چهره بسیار مهم و ضروری است؛ لذا توصیه می شود والدین و به ویژه مادران به همراه کودکان خود مشاوره مناسب غذایی و در صورت نیاز مکمل های مربوطه را دریافت و اجرا کنند. بدیهی است مدتی پس از بلوغ و حداکثر در حدود سن 25 سالگی رشد قدی متوقف می شود. امروزه تبلیغات زیادی در دنیا و از جمله کشور ما در مورد احتمال افزایش قد جوانان می شود که با توجه به اینکه پس از بسته شدن اپی فیز استخوان ها احتمال افزایش قد وجود نخواهد داشت، چنین ادعاهایی بی اساس است.
ضمناً برخی افراد سودجو مدعی می شوند که با تزریق برخی هورمون ها یا دیگر مواد، از ترشح استروژن در بدن دختران نوجوان جلوگیری شده و در نتیجه به مدت زمان رشد قدی آنها افزوده می گردد. این نکته نیز از نظر علمی هنوز اثبات نشده است و استفاده از این مواد ممکن است آسیب ها و لطمات جبران ناپذیری به بدن دختران وارد سازد. استفاده نابجا و نادرست از مکمل های غذایی اعم از ویتامین ها، املاح و پروتئین ها و یا کربوهیدرات ها چه به منظور افزایش رشد قد و چه برای بدنسازی، بدون مشاوره با متخصص تغذیه ممکن است علاوه بر به دست نیامدن نتایج دلخواه، به سلامت و رشد و نمو افراد در حال رشد نیز لطمه بزند. یادآوری می شود که بسیاری از املاح در جذب با یکدیگر رقابت دارند و ضمناً مصرف زیاد بسیاری از املاح و ویتامین ها مسمومیت زا و مختل کننده نظم بدن بوده و توصیه نمی شود. صدمات و لطماتی که با گرفتن رژیم های نامناسب( که موادی را کم و یا زیاد به بدن برسانند) ایجاد می شود بسیار قابل اهمیت و گاه غیرقابل جبران است.
ضایعاتی که در کبد، کلیه، دستگاه های حیاتی بدن از جمله سیستم عصبی و دستگاه قلب و عروق ممکن است ایجاد شود، باید کاملاً مدنظر باشند. در هر حال مشاوره با متخصصان تغذیه در مادران باردار و شیرده و کودکان در حال رشد اهمیت ویژه ای دارد.
پرهیز از رژیم های غذایی غلط:
تلاش برای کنترل اشتها به منظور کنترل وزن به صورت دلبخواهی و بدون مشاوره علمی بسیار زیانبار بوده و لطمات جدی به بدن وارد می سازد. بعضی از نوجوانان و به ویژه دختران، ممکن است رژیم بگیرند که به احتمال زیاد با دریافت کمتر از حد لازم انرژی، آهن و سایر مواد مغذی مورد نیاز آنها نیز به اندازه کافی تأمین نخواهد شد و به بدن شان آسیب خواهد رسید. تعداد کمی از آنها در اثر این رژیم ها دچار بی اشتهایی عصبی و یا گاهی پرخوری عصبی می شوند که با طولانی تر شدن زمان این حالات، پیش آگهی بیماری بدتر شده و احتمال موفقیت درمان کاهش می یابد.
نتیجه گیری:
در پایان یادآوری می شود که هریک از کودکان و نوجوانان لازم است رژیم غذایی خاص خود را داشته باشند که چنین رژیمی با توجه به ویژگی های فردی و توسط متخصص تغذیه طراحی می شود. خاطرنشان می سازد که مراجعه به تبلیغات نادرست و الگوبرداری از روش تغذیه دیگران می تواند زیانبار باشد.
منبع:نشریه دنیای زنان، شماره 54.