هفته نامه سلامت - ترجمه مریم‌سادات کاظمی: بیماری مالاریا یکی از مهم‌ترین علل مرگ‌ومیر کودکان در کشورهای جنوب صحرای آفریقا و دومین قاتل انسانی پس از ایدز در این قاره است. انگل این بیماری از طریق پشه آنوفل به انسان منتقل می‌شود و نام‌های دیگری مانند تب و لرز، تب نوبه و تب متناوب نیز دارد. به‌طور کلی، 5 گونه انگل عامل انتقال مالاریا به انسان هستند که دو گونه پلاسمودیوم فالسیپاروم و پلاسمودیوم ویواکس خطرناک‌ترند.
گونه اول در نواحی آفریقایی شایع‌تر و عامل مرگ‌ومیر بسیاری در دنیاست، اما گونه دوم اغلب خارج از آفریقا دیده می‌شود. مالاریا بیماری حاد همراه با تب است که در افرادی با ضعف سیستم ایمنی معمولا 10 تا 15 روز پس از گزش پشه آلوده بروز می‌کند.
تب، سردرد و لرز نخستین علائم هستند که ممکن است خفیف باشند و تشخیص بیماری را مشکل کنند. عدم تشخیص و درمان پلاسمودیوم فالسیپاروم می‌تواند منجر به وخامت حال بیمار و حتی مرگ او شود. بیماری در کودکان مبتلا اغلب با یک یا چند علامت جدی از جمله کم‌خونی شدید، دیسترس تنفسی متوالی به‌دلیل اسیدوز متابولیک یا مالاریای مغزی همراه با تب بالا، تشنج و اغما ظاهر می‌شود. در بزرگسالان نیز غالبا با درگیرشدن چند ارگان همراه است. البته در مناطق بومی ممکن است افراد تا حدی نسبت به بیماری مصونیت پیدا کنند.
جوامع در معرض خطر
در سال 2015 میلادی، 91 کشور با انتقال مداوم بیماری و نزدیک به نیمی از مردم دنیا در معرض خطر ابتلا به مالاریا قرار داشتند. گرچه کشورهای جنوب صحرای آفریقا بیشترین آمار ابتلا و فوت ناشی از بیماری را داشتند، اما مالاریا در کشورهای آسیای جنوب‌شرقی، آمریکای لاتین و خاورمیانه نیز شایع بود.
بعضی از گروه‌های جمعیتی مانند نوزادان، کودکان زیر 5 سال، خانم‌های باردار، افراد ناقل ویروس HIV یا مبتلا به ایدز، مهاجران غیرقانونی، بی‌خانمان‌ها و مسافران در معرض خطر جدی‌تر ابتلا به مالاریا هستند. برنامه‌های ملی مقابله با بیماری برای محافظت از این افراد باید متناسب با شرایط آنها در جوامع مورد توجه قرار گیرد.
اثر مخرب بیماری بر جوامع مختلف
با توجه به انتشار آخرین آمار سازمان بهداشت جهانی در دسامبر سال 2016 میلادی، 212 میلیون مورد ابتلا به مالاریا در سال 2015 میلادی تخمین زده شد که 429 هزار منجر به فوت شد.
بین سال‌های 2010 تا 2015 میلادی، شاخص ابتلا به بیماری در جوامع مواجه با خطر در سطح جهان 21درصد و آمار مرگ‌ومیر ناشی از آن نیز 29درصد کاهش یافت. به نظر می‌رسد از 8/6 میلیون مورد فوت از سال 2001 میلادی پیشگیری شده است.
کشورهای آفریقایی سهم نامتناسبی از ابتلا به مالاریا را در جهان دارند، به‌طوری که در سال 2015 میلادی، 90درصد موارد ابتلا و 92درصد فوت ناشی از آن مربوط به این قاره است. در واقع، 76درصد ابتلا به مالاریا و 75درصد فوت آن در 13 کشور آفریقایی خصوصا در نواحی جنوب صحرای آفریقا گزارش شد.
در نواحی‌ای که انتقال مالاریا جدی است، کودکان کمتر از 5 سال، به‌خصوص در معرض مواجهه با بیماری و فوت هستند. متاسفانه دوسوم (70درصد) آمار مرگ‌ومیر ناشی از مالاریا مربوط به این رده سنی است.
گرچه طی سال‌های 2010 تا 2015 میلادی اقدامات بهداشتی منجر به کاهش 29 درصدی مرگ‌ومیر کودکان زیر 5 سال در دنیا شد، اما مالاریا همچنان مهم‌ترین عامل فوت کودکان در این سنین است و هر دو دقیقه، یکی به‌دلیل این بیماری جان خود را از دست می‌دهد.
انتقال بیماری
در بیشتر موارد، مالاریا از طریق نیش پشه آنوفل منتقل می‌شود. بیش از 400 گونه متفاوت پشه آنوفل وجود دارند که 30 گونه ناقل بسیار مهم مالاریا هستند که در زمان سپیده‌دم انسان را نیش می‌زنند. شدت وخامت بیماری به عوامل مرتبط با انگل، ناقل، میزبان (انسان) و شرایط محیطی بستگی دارد.
پشه‌های آنوفل در آب تخم‌ریزی می‌کنند که ابتدا به لارو و سپس پشه بالغ تبدیل می‌شود. هر گونه از پشه‌ها محل تکثیر مخصوص خود را دارد. به‌عنوان مثال بعضی از آنها گودال‌های کم‌عمق آب شیرین مانند جای سم حیوانات که در فصول بارانی به وفور وجود دارد را ترجیح می‌دهند.
همچنین پشه‌های ماده برای تغذیه تخم‌ها دنبال خون به‌عنوان غذا هستند.
انتقال بیماری در نواحی‌ای که گونه‌های پشه عمر طولانی‌تری دارند، شدیدتر است زیرا چرخه رشد انگل در بدن پشه کامل می‌شود. این گروه از پشه‌ها بیشتر انسان‌ها را نیش می‌زنند تا حیوانات را. عمر طولانی و ترجیح بالای گزش انسان در گونه‌های آفریقایی باعث شده حدود 90درصد موارد ابتلا به مالاریا در این قاره اتفاق بیفتد.
شیوع بیماری همچنین به شرایط آب و هوایی مانند نواحی با دما و رطوبت بالا نیز بستگی دارد زیرا بر فراوانی و مدت زندگی پشه‌ها تاثیرگذار است.
در بیشتر مناطق انتقال فصلی و در مدت بارش یا بلافاصله پس از آن است.
اپیدمی مالاریا ممکن است در صورت تغییر ناگهانی شرایط مطلوب پشه‌ها در نواحی با ضعف سیستم ایمنی ساکنان روی دهد. همچنین جابجایی چنین افرادی به نواحی با شیوع بالای بیماری نیز به تشدید اپیدمی کمک می‌کند. سیستم ایمنی بدن انسان، به‌خصوص در بزرگسالان ساکن در نواحی با شیوع متوسط تا بالا نیز عامل مهمی در این زمینه است. سیستم ایمنی پس از سال‌ها مواجهه با عوامل بیماری‌زا تقویت می‌شود، وگرنه نمی‌تواند به‌طور کامل در برابر بیماری مقاومت کند اما خطر عوارض شدید ناشی از عفونت مالاریا را کاهش می‌دهد. به همین دلیل بیشترین آمار فوت مربوط به مالاریا در گروه‌های آسیب‌پذیر جامعه است.
پیشگیری
مقابله با ناقل‌های بیماری مهم‌ترین روش پیشگیری و کاهش انتقال مالاریاست. در واقع، اگر اقدامات پیشگیرانه بالا باشد، کل جامعه از آسیب‌های بیماری در امان خواهند بود.
سازمان بهداشت جهانی توجه به چنین اقداماتی را در جوامع در معرض خطر در دستور کار خود دارد که دو روش در بسیاری از شرایط موثر است؛ استفاده از پشه‌بندهای آغشته به حشره‌کش و سمپاشی منازل.
پشه‌بندهای آغشته به حشره‌کش
سازمان بهداشت جهانی استفاده از این پشه‌بندها را برای ساکنان همه مناطق پرخطر توصیه می‌کند. این روش که بسیار ارزان و موثر است، به‌طور رایگان در این مناطق توزیع می‌شود تا همه امکان برخورداری را داشته باشند. همچنین اقدامات دیگری کنار آن به کار می‌رود. به‌عنوان مثال افراد در معرض خطر گزش پشه باید هر شب در این پشه‌بندها بخوابند.
سمپاشی منازل
سمپاشی داخل منازل نیز روش بسیار موثری برای کاهش سریع انتقال پشه مالاریا محسوب می‌شود. برای دستیابی به نتیجه مطلوب، باید حشره‌کش در حداقل 80درصد منازل مناطق پرخطر اسپری شود. این اقدام برای 3 تا 6 ماه با توجه به نوع حشره‌کش و روش اسپری کردن موثر است.
البته در بعضی مناطق نیاز به تکرار در همه فصول است. از آنجا که استفاده از یک نوع حشره‌کش ممکن است موجب مقاومت در بعضی حشره‌ها شود، انواع مختلف حشره‌کش توصیه شده تا از این مقاومت پیشگیری شود.
اقدامات دارویی مقابله با مالاریا
بیماری را می‌توان از طریق اقدامات دارویی و درمانی نیز کنترل کرد. در این‌باره به مسافران توصیه می‌شود در صورت سفر به مناطق پرخطر نوعی ترکیب دارویی شیمیایی را مصرف کنند تا مرحله عفونت خون متوقف و از بروز بیماری جلوگیری شود.
سازمان بهداشت جهانی همچنین روش‌های پیشگیری متناوب سولفادوکسین پیریمتامین را برای خانم‌های باردار ساکن مناطق شیوع متوسط تا بالا پس از 3 ماهه اول در هر نوبت مراجعه به پزشک اجرا کرده است. همچنین مصرف 3 دوز این دارو در زمان واکسیناسیون‌های اجباری برای نوزادان نیز تجویز می‌شود.
تشخیص و درمان
تشخیص و درمان به‌موقع مالاریا مانع از وخامت بیماری و جلوگیری از فوت بیمار می‌شود. این اقدامات همچنین به کاهش انتقال بیماری کمک می‌کند. بهترین درمان موجود، به‌خصوص برای پلاسمودیوم فالسیپاروم درمان دارویی با پایه آرتمیسینین است.
به توصیه سازمان بهداشت جهانی باید در هر مورد شک به بیماری، پیش از هر نوع تجویز دارویی آزمایش‌های تشخیص فوری انجام گیرد. تایید آزمایشگاه طی 30 دقیقه یا کمتر امکان‌پذیر است. درمان بر اساس یکی از علائم بیماری فقط در موارد دسترسی نداشتن به آزمایش دقیق مجاز است.
اقدامات جهانی مقابله با مالاریا
برنامه جهانی مقابله با مالاریا مبتنی بر هماهنگی فعالیت‌های تحت‌پوشش سازمان بهداشت جهانی در سطح کلی برای مقابله و ریشه‌کنی این بیماری است. اقدامات این سازمان چارچوب کاملی برای همه کشورهای در معرض خطر برای مبارزه با مالاریا و موفقیت حذف آن فراهم می‌کند. مجموعه این اهداف بلندپروازانه اما دست‌یافتنی تا سال 2030 میلادی شامل این موارد است:
- کاهش شمار موارد ابتلا به مالاریا تا حداقل 90درصد
- کاهش آمار فوت ناشی از بیماری تا حداقل 90درصد
- حذف بیماری در حداقل 35 کشور
- ممانعت از عود دوباره بیماری در کشورهای عاری از مالاریا
