عوامل موثر در بیش فعالی:
بررسی های متعدد نشان داده است که عوامل مختلفی در ایجاد این اختلال نقش دارند، برخی از این عوامل شناسایی شده اند اما تعدادی از آنها هنوز ناشناخته مانده اند. در بسیاری از موارد، چند عامل در ایجاد این اختلال نقش دارند و همچنین این عوامل بر یکدیگر تاثیر متقابل دارند.
به مهمترین این عوامل به اختصار اشاره می شود:
1-عوامل ژنتیکی: بررسی های مختلف نشان داده که عوامل ارثی در ایجاد این اختلال نقش دارند. به عنوان نمونه، فراوانی پر تحرکی در پسرها، احتمال وابسته بودن این اختلال را به کروموزوم Y نشان می دهد، در مطالعات دیگر مشخص شده که کودکان پر تحرک، دارای پدر و مادر پرتحرک هستند. دوقلوهای یک تخمکی نسبت به دوقلوهای دو تخمکی همچنین همشیرهای کودکان بیش فعال دو بار بیشتر از جمعیت کلی در خطر ابتلاء به این اختلال قرار دارند.
2-عوامل مربوط به رشد: بر اساس پژوهش های انجام شده، مشکلات مربوط به رشد می تواند در ایجاد این اختلال موثر باشد. تاخیر در جنبه های مختلف رشد (جسمی، ذهنی، عاطفی -روانی و اجتماعی) در مواردی به اختلال نقص توجه منجر شده است. قراینی وجود دارد که رویارویی مادر به عفونت های فصل زمستان در سه ماهه اول حاملگی ممکن است نقشی در ظهور علایم ADHD در بعضی از کودکان آسیب پذیر داشته باشد.
3-عوامل عصبی -شیمیایی: ناهم آهنگی بیوشیمیایی با توجه به بررسی های انجام شده، یکی از عوامل پر تحرکی محسوب می شود. بر اساس این مطالعات کودکان پر تحرک معمولا دچار کمبود دوپامین هستند. دوپامین یک انتقال دهنده عصبی است که اختلال در آن می تواند سبب پر تحرکی شود. مواد شیمیایی دیگر مانند سرب، تشعشعات تلویزیون رایانه، لامپ های فلورسنت می تواند در صورت افزایش بیش از حد مجاز، در ایجاد پر تحرکی موثر باشد.
4-عوامل عصبی-فیزیولوژیک: وضعیت هیجانی کودکان در پر تحرکی آنان نقش دارد. هیجان ها حالات طبیعی هستند که گاه شدت آنها، به ویژه نحوه بیان و ابراز آنها می تواند مشکلاتی را ایجاد کند، کودکان هیجانی و تحریک پذیر تحرک بیشتری از خود نشان می دهند.
5-آسیب های مغزی: آسیب های مغزی با توجه به شدت و وسعت آنها و نیز زمان وقوع آنها (قبل، هنگام و بعد از تولد) می تواند اختلالاتی را در کودکان ایجاد نماید که از جمله آنها اختلالات یادگیری و نارسایی توجه و تمرکز است.
6-عوامل روانی -اجتماعی: با توجه به برررسی های انجام شده، عوامل روانی-اجتماعی از جمله عوامل مهم و شایع و پرتحرکی- کم توجهی است. این عوامل ممکن است مادرزادی باشد، مانند استرس های دوران بارداری مادر که روی جنین تاثیر گذار است و گاهی نیز بعد از تولد ایجاد می شود. کودکانی که به دلایل مختلف دچار اضطراب، ترس، افسردگی، احساس کم ارزشی و... می شوند بیشتر به اختلالات پر تحرکی - کم توجهی مبتلا می گردند.
7-عوامل خانوادگی: خانواده نقش موثری در رشد و پرورش کودکان دارد. خانواده های پرتنش تاثیر زیان باری بر کودکان بر جای می گذارند. الگوهای رفتاری خانواده به ویژه رفتار پدر و مادر و روابط پدر و مادر با یکدیگر در ایجاد این اختلال سهم فراوانی دارند. آزار کودکان، سوء استفاده از آنان، نداشتن رفتار مناسب آنها، طرد، تنبیه محرومیت از محبت، نبودن آرامش و فضای خشونت آمیز، میزان این اختلال را افزایش می دهد.
علت:
علت آن نامشخص است ولی عوامل عصبی، واکنش های سمی، عوامل زیستی، عوامل محیطی، روانی، اجتماعی و خانوادگی را در بروز آن دخیل دانسته اند. در خانواده های این کودکان پدر و مادر یا بستگان، پیش فعال بیشتری دیده می شود، مقیم بودن در موسسات و خانواده های آشفته نیز در این کودکان بیشتر مشاهده می شود.
-توصیه هایی برای پدر و مادر، مربیان و معلمان: با توجه به عوامل موثر در ایجاد این اختلال، پدر و مادر، مربیان و معلمان در کاهش، درمان و حتی پیشگیری از آن نقش موثری دارند. در راستای ایفای درست این نقش توصیه های زیر ارایه می گردد.
1-توجه به بهداشت و سلامت مادران در دوران بارداری برای پیش گیری از تاثیر استرس های شدید این دوران بر کودکان.
2-آگاهی از ویژگی، دلایل و چگونگی این اختلال به منظور درک و شناخت این کودکان و همدلی و رفتار مناسب با آنان در خانه و مدرسه.
3-ایجاد آرامش در خانواده و پرهیز از طرح مسایل و مشاجرات خانوادگی در کودکان.
4-رفتار مناسب با کودکان و خودداری از تنبیه، تحقیر، سرزنش، مقایسه، محرومیت عاطفی و... در مورد آنان در خانه و مدرسه.
5-توجه به نکات ایمنی بهداشتی در مورد کودکان به منظور پیشگیری از صدمات و آسیب های جسمی بر آنان.
6-اقدام به موقع برای تشخیص و درمان این اختلال و مراجعه متخصصان مربوطه (روانپزشک، روان شناس)
7-نداشتن حساسیت نسبت به مصرف دارو در صورت نیاز و به تجویز پزشک متخصص، طبیعی است که هر دارو عوارضی دارد اما مسلما پیامدهای بی توجهی به این اختلال از اثرات دارو، زیان بارتر است.
8-فراهم آوردن امکانات کافی و مناسب برای تخلیه هیجانی و بیرون ریزی انرژی کودکان از طریق بازی های آرام و پرتحرک برای اوقات فراغت آنان در خانه و مدرسه.
9-عادت دادن کودکان به داشتن برنامه منظم برای خواب، تغذیه، استراحت و سایر فعالیت های روزانه زندگی.
10-اصلاح مشکلات رفتاری خودمانند ترس، اضطراب، خشم، افسردگی... با توجه به الگوپذیری کودکان از رفتارهای پدر و مادر و آموزگاران.
درمان معمولا به دو صورت انجام می گیرد:
-درمان های دارویی که باید توسط پزشک متخصص و روان پزشک انجام گیرد.
-درمان های غیر دارویی: که بوسیله مشاور و روان شناس صورت می گیرد و عمدتا شامل آموزش های لازم برای کودکان، پدر و مادر و آموزگاران است.
هیچ یک از این دو شیوه به تنهایی مشکل را حل نمی کند و درمان مناسب، استفاده از هر دو روش درمانی است.
موثرترین درمان ADHD ترکیبی از دارو درمانی و روان درمانی است.
مصرف دارو به تنهایی نمی تواند مفید باشد در صورت امکان قبل از شروع درمان دارویی، خانواده ها بایستی مشورت کردن با یک روان شناس را مد نظر قرار دهند. استفاده از داروهای محرک فراوانترین نوع دارودرمانی است که در کودکان با اختلال نارسایی توجه به کار گرفته می شود.
رایج ترین درمان دارویی برای این کودکان استفاده از داروهایی است که تحریک کننده سیستم عصبی مرکزی است مثل میتل فنیدیت (ریتالین) که تقریبا در سه چهارم کودکان مبتلا موثر است وظاهرا اثر آرام بخش دارد. پرتحرکی کودک و آخرین علامت کمبود توجه و تمرکز است، در ابتدا دارو به مدت دو هفته امتحان می شود و در صورت بروز پاسخ مثبت که از طریق دریافت گزارش از طریق خود کودک پدر و مادر و آموزگاران تایید می گردد دارو به مدت طولانی تجویز می گردد. با توجه به این که نیمه عمر دارو کوتاه است در دو یا سه نوبت در روز تجویز می گردد.
مصرف این دارو به دلیل کاهش علایم پر تحرکی و افزایش توجه و تمرکز موجب افزایش یادگیری و در نتیجه عملکرد بهتر تحصیلی (کسب نمرات بهتر) و افزایش اعتماد به نفس در کودک و نوجوان می گردد. با توجه به عوارض این داروها تعطیلات دارویی به صورت عدم مصرف آن در روزهای تعطیل (جمعه ها)، تعطیلات رسمی، ایام عید و گاه تابستان در نظر گرفته می شود. عوارض شایع داروهای محرک از جمله ریتالین شامل بی اشتهایی، درد معده سردرد و بی خوابی می باشد که در تعداد کمی از کودکان و نوجوانان دیده می شود و در تعدادی از کودکان که تحت درمان با این دارو قرار گرفته اند بهبودی در رفتار کلاسی نشان داده اند بطوری که میزان آشفتگی این کودکان کاهش یافته و عملکرد مبتنی بر تکلیف در آنها افزایش یافته است.
اثر دارو بر عملکرد شناختی و پیشرفت تحصیلی:
دیده شده که استفاده از ریتالین توانسته اثر مثبتی بر هوشیاری شنیداری و توانایی های زبان دریافتی، باقی بگذارد.
-ریتالین بر نارسایی های دیداری ادراکی که از مشکل های متداول کودکان دارای این اختلال و نیز ناتوانی در یادگیری است، اثر گذاشته و آن ها را بهبود بخشیده است از سوی دیگر ریتالین می تواند بر رفتارهای کلاسی، تکمیل تکلیف ها و کاهش خطاها اثر می گذارد و توانایی خواندن و املاء نویسی، پرسش های ریاضی و عملکرد حساب و خواندن را افزایش می دهد. دانش آموزانی که ریتالین مصرف می کنند مشکلات کمتری در کلاس برای معلمان ایجاد می کنند.
اثر دارو بر عملکرد اجتماعی:
هنگامی که کودکان با نارسایی توجه، افزون جنبشی دارو مصرف می کنند رفتارهای اجتماعی شان بهترمی شود به طور قابل توجهی رفتار ملایم تری پیدا می کنند و پرخاشگری بدنی و کلامی شان کاهش می یابد. ریتالین می تواند رفتارهای مسوولیت پذیری و منفی گرایی با پدر و مادر را در این کودکان بهبود بخشد و رفتارهای تکانشگری آنها را در کلاس و زمین بازی کاهش دهد. اثر مثبت ریتالین بر احساس همکاری و پذیریش اجتماعی افزایش توجه در بازی ها و فعالیت های ورزشی، کاهش پرخاشگری و کاهش رفتارهای بزهکارانه همچون تخریب اموال دیگران نیز گزارش شده است.
اثر دارو بر روابط خانوادگی
کودکانی که ریتالین مصرف می کنند رابطه بهتری با مادران خود دارند راحت تر کنترل می شوند و رفتارهای منفی کمتری نشان می دهند و کودکانی که با نارسایی توجه نسبت به خود تصوری منفی دارند که باعث می شود احساس افسردگی کنند ولی با مصرف دارو می توانند عزت نفس آنها را افزایش دهد و به آنها کمک کند که بهتر با مشکل های خود کنار بیایند همچنین تعامل کلامی مادر و فرزند را بهبود می بخشد و میزان استفاده از ارتباط کلامی آنها را افزایش داده و در حوزه رفتارهای حرکتی نیز دارو می تواند بیش فعالی و بی قراری حرکتی را کاهش دهد.
رژیم غذایی:
پدر و مادر بایستی در غذای این کودکان از ادویه جات و ترشی جات کمتری استفاده کنند و غذاهایی که حاوی مواد رنگی مصنوعی است برای ایشان خریداری نکنند.
مطمئنا این کودکان نیازمند کمک اضافی برای حفظ آرامش و توجه در منزل و مدرسه هستند و بایستی این کودکان از نظر روحی نیز تقویت شوند و این امکان به کودکان داده شود تا مفاهیم نادرستی مثل اینکه «من دیوانه هستم» را کنار گذاشته و دریابند که هدف ایده آل بودن نیست و آنها هم مثل سایر انسان های دیگر حق دارند که ندرتاً رفتاری غیر منتظره و ناپسند داشته باشند و کودکان تشویق شوند تا در ساختن محیط خود سهیم باشند.
بنابراین پدر و مادر و آموزگاران این دانش آموزان بایستی، ساختار قابل قبولی از تشویق و تنبیه را طرح ریزی کنند و از تنبیه و تحقیر کردن این کودکان پرهیز نمایند و آموزگاران این کودکان باید بدانند اغماض و سهل انگاری برای کودک کمک کننده نیست و علیرغم کمبودهای فرزندشان در برخی از زمینه ها، نبایستی کودکان مبتلا را از سایر برنامه های خاص که برای کودکان دیگر وجود دارد، معاف کرد.
چند راهکار که می تواند برای اصلاح رفتار این کودکان در مدرسه مفید باشد به شرح ذیل پیشنهاد می گردد.
*تنظیم کلاس به صورتی جذاب و دوست داشتنی.
*از بین بردن عوامل حواسپرتی در کلاس و نشاندن کودک روی نیمکت ردیف اول کلاس.
*پیش بینی راه هایی برای تخلیه انرژی اضافی کودک (مثل دویدن، فوتبال، شنا، ژیمناسیتک، پینگ پنگ و...)
*محروم کردن (در صورت طفره رفتن از مقررات مدرسه)
*خودداری از بر چسب زدن به کودک
*پیش بینی راه هایی برای تخلیه انرژی اضافی کودک (دویدن، فوتبال)
*کوتاه نمودن مدت زمان تدریس.
*همراهی کردن کودک توسط مدرس در شروع کار درمانی.
*تشویق زود به زود کودک (پاداش پیوسته و در زمان کوتاهی صورت پذیرد مثلا هرگاه کودک قادر به توجه کردن باشد وی را مورد تشویق قرار داده و نشان دهید که متوجه این موضوع شده اید)
*خودداری کردن از دادن تکالیف زیاد و طولانی به کودک.
*استفاده از حواس چند گانه در روند آموزش.
شناسایی و ارجاع:
شایعترین سن ابتلا به این اختلال سنین مقطع ابتدایی است که در صورت شناسایی بموقع و ارجاع به پزشک و متخصصین روانپزشکی علاوه بر جلوگیری از افت درسی دانش آموزان در پیش گیری از سایر اختلالات جدی دیگر، می تواند موثر باشد چرا که مشاهده شده است که در صورت عدم درمان مناسب خطر ابتلا این کودکان به اختلال سلوک بالاست لذا مهمترین اصل شناسایی، ارجاع و درمان زود هنگام این کودکان می باشد.
مشکلات همراه با ADHD در کودکان:
*رفتاری: دامنه توجه محدود - حواس پرتی - تحریک پذیری - کنترل ضعیف تکانه.
*اجتماعی: ویرانگری، اخلال گری- ارتباطات ضعیف با همسالان سرپیچی از فرمان ها- پرخاشگری، دروغگوی، دزدی- صحبت بی ادبانه
*شناختی: نداشتن مهارت در حل مسایل اجتماعی - صحبت کردن با خود به صورت نسنجیده- بی دقتی و بی توجهی تحریک پذیری.
*تحصیلی: پیش بینی ضعیف پیامدهای رفتاری در آینده - نداشتن موفقیت به دلیل هوش کم - ناتوانی های خاص یادگیری.
*هیجانی: افسردگی- اعتماد به نفس پایین - برانگیختگی - کنترل هیجانی ضعیف به راحتی ناکام شدن- قابل توجه نبودن خلق.
*فیزیکی: رشد نکردن استخوان ها - شب ادراری- بی اختیاری مدفوع عفونت های تنفسی - ورم متناوب گوش - افزایش متناوب حساسیت کاهش واکنش دستگاه عصبی- چرخه خواب کوتاه - هماهنگی حرکتی ضعیف
هوش و زبان این کودکان چگونه است؟
نتایج پژوهش ها نشان می دهد که این کودکان دارای هوش کمتری نیستند اما وجود برخی مشکلات در عملکردهای مربوط به توجه و تمرکز حواس، باعث بروز مشکل در عملکرد هوشی این کودکان می شود، حدود 54 درصد این کودکان در حیطه های زبان مشکل دارند یافته ها نشان می دهد که این کودکان دارای اختلال های ارتباطی قابل توجهی هستند در فهم زبان و یادگیری، حرف زدن، کند هستند و اشکال هایی در زمینه های خواندن، نوشتن از خود نشان می دهند.
منابع:
1-خلاصه روانپزشکی علوم رفتاری روانپزشکی بالینی نوشته کاپلان ترجمه دکتر پور افکاری
2-روانشناسی مرضی کودک تدوین و ترجمه دکتر علیرضا کاکاوند
3-روانشناسی بالینی کودک ترجمه محمد رضا نائینیان و همکاران.
4-سلامت روان کاربردی برای پزشکان
5-روانپزشکی اجتماعی تالیف گروه نویسندگان زیر نظر دکتر قربانعلی اسداللهی
6-بهداشت روان تالیف گروه نویسندگان زیر نظر دکتر قربانعلی اسداللهی
7-اختلال نارسایی توجه فزون جنبشی نوشته دکتر حمید علیزاده
8-درسنامه درمان رفتاری- شناختی کودکان مبتلا به بیش فعالی
نوشته: دکتر الهه محمد اسماعیل www.irteb.com
www.hsmamix.nl
www.cartoonstick.com
www.niksalehi.com
منبع:نشریه بهداشت روان، شماره 35.