مقدمه
مسئله مهدویت از جمله اعتقاداتی به شمار می رود که در اسلام از منزلت و مقامی اصیل و بنیادین برخوردار است(داعی نژاد، 1387: 83). در روزگار جهانی شدن مهدوی، در زیرساخت ها که جه ان بینی (باورها)، ارزش ها و هنجارها را در بر می گیرد، نوعی همسانی یا وحدت فرهنگی وجود دارد؛ زیرا ویژگی های این جامعه عبارت است از فراگیری اموری مانند جهان بینی الهی و توحیدی، هنجارهای اسلامی دینی و هنجارهای اخلاقی(خنیفر و همکاران، 1389: 103). جامعه و دولت منتظر به عنوان زمینه ساز ظهور و الگوی سایر ملل مسلمان، باید بر پایه دکترین مهدویت، برای رسیدن جامع ه بشری به وضعیت مطلوب، راهبردهای اصولی ارائه نماید و زمینه ظهور امام عصر (عج) را فراهم نماید(پورسیدآقایی، 1389: 6).
انتظار، در روان ژرف و بیکران امام منجی - که قلب جهان است - حالتی ویژه دارد و با انتظارهای دیگر تفاوتی اصولی. انتظار ما، به فراخور روان ها و اندیشه هایی که در انتظار به سر می برند و با شور و سوز و احساس هایی که منتظران دارند، ارتباط دارد و ژرفایی و گستردگی آن در همین رابطه مشخص می گردد. هر کس، در ارتباط با پایگاه فکری و آرمانی و نوع هدف ها و احساس هایی که دارد، در انتظارهایی متناسب به سر می برد. هدف و آرمان، هر چه والاتر باشد، انتظار تحقّق آن و فرا رسیدن روزگار شکوفایی آن نیز بیش تر و شورانگیزتر است. بنا بر این اصل، انسان های بزرگ و احساس مندی که در اندیشه ی ساختن جامعه ی انسانی اند و به آرمان والای حقوق انسان و ارزش انسان فکر می کنند و همواره تفسیر درست و معقول انسان را در کتاب تکوین و تدوین می جویند و در راه این هدف بزرگ از احساس های الهی - انسانی پر شوری برخوردارند، انتظاری متناسب با این آرمان بزرگ دارند و آمادگی و تلاش ها و کوشش هایشان، هماهنگ با عظمت آرمان شان است. از این رو چنین انسان هایی، تمامی نیروها و امکانات خود را بر سر این آرمان می نهند و تا واپسین لحظات حیات، دست از تلاش بر نمی دارند و سرانجام، زندگی را نیز فدا می کنند(عبدی پور، 1390). انتظار ظهور مهدی موعود، از حساس ترین فرازهای عقیدتی اسلام و از ضروریات دین به شمار آمده و ائمه اطهار همواره مردم را به این چشم به راهی می خواندند. در روایات، از انتظار فرج به عنوان برترین عبادت یاد شده است(فرهمند، 1387: 127). عقیده به امام زمان، نمی گذارد مردم تسلیم بشوند؛ به شرطی که این عقیده را دست بفهمند. وقتی که این عقیده به طور حقیقی در دلها جابگیرد، حضور امام غایب در میان مردم حس می شود(www.shaaer.com). امت اسلام از ظلم های گسترده دنیای استکباری به ستوه آمده است. ملت های مسلمان زیر چتر مهدویت و ولایت می خواهند از یوغ مستکبران عالم به سرکردگی آمریکای جنایتکار رهایی یابند(حایری شیرازی، 1391). مساله اساسی این است که علیرغم وجود اندیشه انتظار و مهدویت در جامعه هنور اقشاری از مردم هستند که دچار آسیبهای جسمی و روحی بوده و نتوانسته اند از این اندیشه به صورت مثمر ثمر استفاده نمایند. بنابراین ضرورت دارد به صورت میدانی به بررسی نقش تندیشه مهدویت، منجی و انتظار در ظفرمندی جامعه در تمامی ابعاد آن پرداخت تا جامعه به صورت عینی شاهد اثرات مثبت آن باشد. به همین منظور این پژوهش نیر در راستای همین هدف و ضرورت به بررسی نقش منجی در شادابی و سلامت روان جامعه پرداخته است.
نقش مهدویت، انتظار و منجی در سلامت روان
فرهنگ مهدویت نقش پیش گیری بنیادی از تهاجم و شبیخون فرهنگی را ایفا می کند و فعالانه در آماده سازی جامعه انسانی برای تحقق «جامعه مهدوی» تأثیرگذار است، به ارزشیابی دوباره زندگی تاریخی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی عصر حاضر می پردازد، تعهد به اهداف امام عصر(عج) و عشق آگاهانه به او را معنی می دهد و ولایت او را تنها معیار قضاوت ایمان حقیقی می داند. قلوب همه دردمندانی که ظالمانه در نظام های حاکم محروم شده اند را تسخیر کرده و نقطه الهام آن ها می گردد. این فرهنگ زیربنای ایجاد نظم عادلانه جهانی را در پرتو رهبری موفق انسان کامل معصومی که از نسل پاک سرور شهیدان امام حسین علیه السلام بوده، فراهم می کند و جامعه ای صالح، پر نشاط، برخوردار از سلامت معنوی، هوشیار و آماده برای ظهور منجی موعود جهانی انتهای تاریخ نتیجه می دهد می سازد. جامعه ای که عناصر آن سائسٌ باللیل و سیاحٌ بالنهاراند و روز و شب را به برنامه ریزی فعال برای جامعه بهتر و تلاش در زندگی موفق تر طی می کنند، نقطه توجه آن ها ساحت مقدس امام عصر ارواحنالتراب مقدمه الفداست و در واقع همیشه خود را در محضر او نگریسته و او را ناظر بر اعمال خود و حاضر در جامعه می دانند.
فرهنگ مهدویت جامعه را در برابر تمام بیماری های معنوی بیمه می کند، کینه نظام های ستم گر را در سینه ها می نشاند، راه مقاومت و ایستادگی در برابر آنان را در دل تقویت می کند، با هر نظم ناعادلانه ای در ستیز است و با نُدبه عاشقانه و آگاهانه خود در پی زمینه سازی ظهور آن یار غایب از نظر است. عصاره این فرهنگ مهدی دوستان را یاری می کند تا شرایط بسیار دشوار را تحمل کنند و امید نجات بخشی را در زمان رجعت مهدی(عج) انتظار کشند. به راستی که معرفت این امام رستگاری انسان را تأمین می کند(آیت اللهی، 1383: 25).
در قلَه هرم اعتقادی شیعه، عقیده به مهدویت وانتظار برای ظهور وحکومت جهانی حضرت مهدی ع قرار گرفته است. بنابراین رابطه انتظار و بهداشت روان، در حقیقت مبتنی بر رابطه دین و باورهای دینی با بهداشت روان است. باورهای دینی از طریق تغذیه روحی، معنابخشی به زندگی، اتصال به منابع قدرت، تخلیه هیجانی و.... زمینه های آرامش وبهداشت روانی را فراهم می کند. انتظار علاوه بر این که از ابتلا به بیماری های روانی جلوگیری می کند، زمینه رشد وارتقاء توانمندی های فرد را در ایفای نقش های اجتماعی، روانی و جسمی فراهم می سازد. چرا که وقتی حالت انتظار در انسان پدید می آید، میتواند امید وآمادگی و اشتیاق را در خود تجربه کند. انتظار بارقه امید را در دل انسان زنده می کند. از طرفی آمادگی برای انتظار نیز به این معناست که توانایی بردباری بر تأخیرها وشکیبایی بر مشکلات ناشی از غیبت را داشته باشیم. به طورکلی، امید، آمادگی و اشتیاق، شرایط روانی خاصی ایجاد می کند که در جلوگیری از بیماری ها و ارتقاء توانمندی ها در مقابله با اضطراب ها نقش موثری دارد. انتظار در مکتب اسلام، تنها یک رویکرد عاطفی نیست؛ بلکه رویکردهای معرفتی، اجتماعی، اخلاقی و فردی را نیز شامل می شود. از این روی می توان، انتظار را همچون منشوری دانست که دارای تجلیات گوناگونی است. در رویکرد معرفتی به مسئله انتظار، می توان آثار تربیتی و روان شناختی این پدیده را، مورد بررسی قرار داد; از جمله آثار روان شناختی انتظار گسترش امیدهای واقعی، پویایی معطوف به هدف، استقرار وحدت و همبستگی، مراقبت دایمی و سلامت اخلاقی جامعه است که هر کدام جداگانه قابل بررسی است.
از جهات تربیتی و اخلاقی فرد سالم، زمینه ساز جامعه سالم و جامعه سالم، عامل تداوم و بقای فرد سالم است و این دو در تعامل با یکدیگرند. بنابراین نوعی التزام منطقی میان سلامت اخلاقی فرد و سلامت اخلاقی جامعه، وجود دارد. گفتنی است که منظور از واژه «سلامت»، مصونیت دین در سطح فرد و جامعه است. مصونیت دین، در پرتو تقوا امکان پذیر است. همان عاملی که عمل به آن، یکی از مهمترین وظایف شیعیان و پیروان امام عصر (ع) در زمان غیبت است؛ زیرا آن حضرت، معنای تقوا است و انتظار منطقی آن است که منتظرانش نیز از نوعی سنخیت نسبی با ایشان برخوردار باشند تا در اظهار محبت و ارادت آنان به آن حضرت، نشانه ای از صداقت، مشاهده شود. پیامبر اکرم (ص): هر کس از شما که کار زشتی را (در جامعه) دید، قطعا با عمل خود به آن اعتراض کند؛ و اگر قدرت آن را ندارد، با زبان خود به آن اعتراض کند؛ و اگر قدرت آن را ندارد، با قلب خود به آن اعتراض نماید (یعنی نسبت به آن بی اعتنایی کند) و این (کراهت و اعتراض قبلی) پایین ترین درجه ایمان است(شرفی، 1393).
پیشینه تحقیق
شفیع آبادی و خلیج اسدی(1389) در پژوهش خود در زمینه بررسی رابطه بین اعتقاد به منجی و مهدویت با سلامت روانی کارکنان شاغل دانشگاه به این نتیجه دست یافت که بین اعتقاد به منجی و مهدویت با سلامت روانی و ابعاد آن(نشانه های بدنی، اضطراب، اختلال در عملکرد اجتماعی، افسردگی) رابطه معنادار بدست آمد. همچنین بین اعتقاد به منجی و مهدویت با سن کارمندان رابطه معنادار مشاهده شد. اما ارتباطی بین اعتقاد به منجی و مهدویت با متغیرهای جنس، وضعیت تاهل، مدرک تحصیلی، و وضعیت مسکن بدست نیامد. میان اعتقاد به منجی و مهدویت با سلامت روانی کارمندان زن ومردتفاوت معناداری وجود نداشت.
حبی و همکاران(1390) در پژوهش خود به بررسی رابطه اعتقاد به منجی و مهدویت کارکنان با سلامت روانی خانواده در یک واحد نظامی اقدام نمودند که نتایج نشانگر آن بود که بین اعتقاد به منجی و مهدویت کارکنان و سلامت روانی خانواده رابطه مثبت وجود دارد. این رابطه در همسران بین خرده مقیاس های ناکنش وری اجتماعی و افسردگی در سطح 05/0 معنی دار است. با افزایش رضایت از شغل کارکنان، افزایش سطح سلامت روانی خانواده قابل پیش بینی است.
کاهه و هیودی(1391) در مقاله ای به بررسی اعتقاد به منجی و مهدویت و سلامت روان پرداختند که نتایج بیانگر این مطلب بود که سلامت روان با مؤلفه های رضایت کلی از شغل، رضایت از محیط فرهنگی و رضایت از رفتار فرهنگی دارای ارتباط معنادار بود و افرادی که رضایت بیشتری را ابراز داشتند، از سلامت روان بهتری نیز برخوردار بودند.
فرضیات تحقیق
فرضه اصلی:
بین سلامت روان و اعتقاد به منجی و مهدویت رابطه معنادار وجود دارد.
فرضیه های فرعی:
بین علائم جسمانی و اعتقاد به منجی و مهدویت رابطه معنادار وجو دارد.
بین علائم اضطراب و اعتقاد به منجی و مهدویت رابطه معنادار وجو دارد.
بین علائم اجتماعی و اعتقاد به منجی و مهدویت رابطه معنادار وجو دارد.
بین علائم افسردگی و اعتقاد به منجی و مهدویت رابطه معنادار وجو دارد.
روش کار
پژوهش حاضر بر اساس روشی تحلیلی-همبستگی با استفاده از پرسشنامه اعتقاد به منجی و مهدویت و سلامت روانی به بررسی رابطه بین سلامت روانی و اعتقاد به منجی و مهدویت در بین اقشار مختلف مردم پرداخته است. جامعه آماری شامل جمعیت 25379 نفری طی یک روز در سطح شهر شیراز بودند که بر اساس فرمول کوکران، تعداد378 نفر به عنوان حجم نمونه انتخاب شدند. در پرسشنامه سلامت روان از فرم 28 ماده ای پرسشنامه GHQ که مشتمل بر چهار مقیاس فرعی(علائم جسمانی، اضطراب، اجتماعی و افسردگی) هر یک به تعداد 7 سوال استفاده شده است. پرسشنامه مذکور توسط چان و چان(1983) با ضریب پایایی 85/0 تایید شده است. در بخش مطالعه اعتقاد به منجی از پرسشنامه 22 سواله که بر اساس فرمول کرونباخ پایایی آن به میزان 83/0 مورد تایید واقع شده، استفاده شد که سوالات شامل 4گزینة کاملا موافق، موافق، مخالف، و کاملا مخالف است. برای بررسی ارتباط بین دو متغیر مستقل(سلامت روان) و وابسته( اعتقاد به منجی و مهدویت) از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شده است.
تجزیه و تحلیل
از بین حجم نمونه مورد استفاده تعداد 150 نفر زن و 228 نفر مرد بودند. همگی از سطح تحصیلات راهنمایی به بالا برخوردار بوده و اغلب در بازه سنی 18 تا 55 سال قرار داشتند.
برای بررسی رابطه بین اعتقاد به منجی و مهدویت و سلامت روان و شادابی از آزمون همبستگی پیرسون بهره گرفته شده است.
بررسی فرضیات: بین سلامت روان و اعتقاد به منجی و مهدویت رابطه معنادار وجود دارد...
در این فرضیه، به بررسی ارتباط بین اعتقاد به منجی و مهدویت و سلامت روان، که میزان سلامت روان، با اعتقاد به منجی و مهدویت سنجیده شده است، که برای رد یا اثبات این فرضیه، از آزمون پیرسون استفاده گردیده است، که با توجه به مقدار sig، به این نتیجه رسیدیم که، بین اعتقاد به منجی و مهدویت و (سلامت روان)، رابطه معنی داری وجود دارد. بنابراین فرضیه مذکور مورد قبول واقع می شود. بنابراین افزایش اعتقاد به منجی و مهدویت افزایش سلامت روان در بین اقشار مختلف مردم خواهد شد.
بین علائم اضطراب و اعتقاد به منجی و مهدویت رابطه معنی داری وجود دارد...بررسی رابطه بین ویژگی علائم اضطراب و اعتقاد به منجی و مهدویت، در این فرضیه، به بررسی ارتباط بین اعتقاد به منجی و مهدویت و علائم اضطراب، که میزان علائم اضطراب، با اعتقاد به منجی و مهدویت سنجیده شده است، که برای رد یا اثبات این فرضیه، از آزمون پیرسون استفاده گردیده است، که با توجه به مقدارsig، به این نتیجه رسیدیم که، بین اعتقاد به منجی و مهدویت و (علائم اضطراب)، رابطه معنی داری وجود دارد. بنابراین فرضیه مذکور مورد قبول واقع می شود. بنابراین اعتقاد به منجی و مهدویت سبب کاهش علائم اضطراب در بین اقشار مختلف مردم گردیده است.
بین علائم افسردگی و اعتقاد به منجی و مهدویت رابطه معنی داری وجود دارد...بررسی رابطه بین علائم افسردگی و اعتقاد به منجی و مهدویت...
در این فرضیه، به بررسی ارتباط بین اعتقاد به منجی و مهدویت و علائم افسردگی، که میزان علائم افسردگی، با اعتقاد به منجی و مهدویت سنجیده شده است، که برای رد یا اثبات این فرضیه، از آزمون پیرسون استفاده گردیده است، که با توجه به مقدارsig، به این نتیجه رسیدیم که، بین اعتقاد به منجی و مهدویت و (علائم افسردگی)، رابطه معنی داری وجود دارد. بنابراین فرضیه مذکور مورد قبول واقع می شود. افزایش اعتقاد به منجی و مهدویت سبب کاهش علائم افسردگی می گردد.
بین علائم جسمانی و اعتقاد به منجی و مهدویت رابطه معنی داری وجود دارد...بررسی رابطه بین علائم جسمانی و اعتقاد به منجی و مهدویت، اعتقاد به منجی و مهدویت علائم جسمانی
در این فرضیه، به بررسی ارتباط بین اعتقاد به منجی و مهدویت و علائم جسمانی، که میزان علائم جسمانی، با اعتقاد به منجی و مهدویت پرداخته شده است، که برای رد یا اثبات این فرضیه، از آزمون پیرسون استفاده گردیده است، که با توجه به مقدارsig، به این نتیجه رسیدیم که، بین اعتقاد به منجی و مهدویت و (علائم جسمانی)، رابطه معنی داری وجود دارد. بنابراین فرضیه مذکور مورد قبول واقع می شود. بنابراین اعتقاد به منجی و مهدویت سبب بهبود علائم جسمانی و وضعیت جسمانی می شود.
بین علائم کنش اجتماعی و اعتقاد به منجی و مهدویت رابطه معنی داری وجود دارد...بررسی رابطه بین علائم کنش اجتماعی و اعتقاد به منجی و مهدویت،اعتقاد به منجی و مهدویت...
در این فرضیه، به بررسی ارتباط بین اعتقاد به منجی و مهدویت و علائم کنش اجتماعی، که میزان علائم کنش اجتماعی، با اعتقاد به منجی و مهدویت گردیده است، پرداخته شده است، که برای رد یا اثبات این فرضیه، از آزمون پیرسون استفاده گردیده است، که با توجه به مقدارsig، به این نتیجه رسیدیم که، بین اعتقاد به منجی و مهدویت و (علائم کنش اجتماعی)، رابطه معنی داری وجود دارد. بنابراین فرضیه مذکور مورد قبول واقع می شود. اعتقاد به منجی و مهدویت زمینه ساز بهبود کنش اجتماعی می شود.
نتیجه گیری
نتایج تحقیق بیانگر آن است که بین سلامت روانی و اعتقاد به منجی و مهدویت به طور کلی ارتباط وجود دارد و در بین زیرمجموعه های سلامت روانی و اعتقاد به منجی و مهدویت نیز همگی ارتباط وجود دارد. نتایج حاصل از این پژوهش با نتایج دوستدار طوسی(1376) نیز که با هدف بررسی سلامت روانی دانشجویان مراکز تربیت معلم استان مازندران انجام شد، مشخص شد بین اعتقاد به منجی و مهدویت باسلامت روانی رابطه وجود دارد. بین اعتقاد به منجی و مهدویت با ابعاد سلامت روانی (اضطراب، افسردگی، سلامت جسمانی،کنش اجتماعی رابطه وجود دارد. همچنین با نتایج تحقیق کاهه و هیودی(1391) که به بررسی رضایت شغلی و سلامت روان پرداختند که نتایج بیانگر این مطلب بود که سلامت روان با مؤلفه های رضایت کلی از شغل، رضایت از محیط فرهنگی و رضایت از رفتار فرهنگی دارای ارتباط معنادار بود و افرادی که رضایت بیشتری را ابراز داشتند، از سلامت روان بهتری نیز برخوردار بودند. به طور کلی بدن ما از جسم و روان تشکیل شده که با هم ارتباط دارند، و سلامت یا بیماری هریک بر روی دیگری اثر میگذارد. سلامت معنوی بعد روانی سلامت است. امام محمد غزالی در کتاب احیا مینویسد: هر عضوی از بدن ما وظیفه ای دارد که وقتی آن را خوب انجام ندهد یعنی بیمار شده است. وظیفه روح یا قلب معنوی هم، شناخت خالق و ارتباط با اوست. بسیاری از تحقیقات نشان میدهند که چیزهایی مثل باورهای مثبت، احساس آسایش و قدرتی که از پایبندی به مذهب به دست می آید، تمرکز حواس و دعا کردن میتوانند بر احساس سلامت انسان و بهبود زودتر بیماریها تاثیر مثبت داشته باشند. معنویت باعث میشود که انسان احساس بهتری داشته باشد و در نتیجه قدرت بیشتری برای مقابله با بیماری ها به دست خواهد آورد. و همین امر حتی اگر بیماری را شفا ندهد سبب بهتر شدن بیمار میشود یا کمک میکند بیمار بهتر با بیماریش کنار بیایید. مرکز ملی طب سنتی و طب جایگزین در آمریکا در مورد تاثیر دعا کردن بر سلامت خود فرد و اطرافیان، بیش از13 هزار نفر را مورد بررسی قرار داده و دریافته است که 54 درصد از آمریکاییها برای افزایش سلامتشان از دعا کردن کمک میگیرند و 52 درصد آنها از دیگران میخواهند که برای سلامت آنها دعا کنند. دکتر کاترین استونی از مرکز ملی طب جایگزین و سنتی آمریکا میگوید: برای کشف ارتباط میان معنویت و سلامت به تحقیقات زیادی نیاز است. ولی ما تاکنون به شواهدی دست یافته ایم که نشان میدهند وابستگی مذهبی و انجام کارهای مذهبی باعث سلامت بیشتر و عمر طولانی تر میشوند. این امر را میتوان به کارکرد بهتر سیستم ایمنی بدن و قلب و عروق نسبت داد. هرچند این قضیه کاملا اثبات نشده است ولی کارهای مذهبی برای برخی از افراد راهی برای کاهش استرس محسوب میشود و همین کاهش استرس میتواند منشا فواید بسیاری برای سلامت روان و جسم باشد.
بنابراین پیشنهاد می گردد اقداماتی در جهت افزایش اعتقاد به منجی و مهدویت از جمله( ایجاد تسهیلات در زمینه های گوناگون برای اقشار مختلف مردم، توجه به وظایف و مسئوولیت های آنها، رعایت جایگاه مهدویت در دروس مختلف، توجه به نظرات و پیشنهادهای آنها، توجه به علایق معنوی اقشار مختلف مردم صورت گیرد) تا بدین وسیله سلامت روانی اقشار مختلف مردم نیز تامین شود.
منابع
1.آیت اللهی، محمدتقی، 1383، اهمیت مهدویت، مجله انتظار، شماره 11 و 12.
2.پورسیدآقایی، محسن و همکاران، 1389، راهبردهای فرهنگی مهدویت برای جامعه و دولت زمینه ساز، بر اساس مدل SWOT، فصل نامه علمی پژوهشی مشرق موعود سال چهارم، شماره 15، پاییز.
3.حایری شیرازی، محی الدین، 1391، اعتقاد به مهدویت، زمینه ساز موج بیداری اسلامی است، خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا).
4.حبی، محمدباقر و همکاران، 1390، بررسی رابطه اعتقاد به منجی و مهدویت کارکنان با سلامت روانی خانواده در یک واحد نظامی، فصلنامه روانشناسی نظامی، سال دوم، شماره پنجم، بهار.
5.خنیفر، حسین و همکاران، 1389، جهانی شدن و فرهنگ مهدویت از دیدگاه آیات قرآن کریم و روایات اسلامی، فصل نامه علمی پژوهشی مشرق موعود، سال چهارم، شماره 16، زمستان.
6.داعی نژاد، محمدعلی، 1387، قواعد عقلی(فلسفی، کلامی، منطقی) و ورایات مهدویت، فصل نامه علمی پژوهشی مشرق موعود، سال دوم، شماره 7، پاییز.
7.شرفی، محمدرضا، 1393، نقش انتظار و امید به فرج در سلامت روانی، مرکز خانواده پرما.
8.شفیع آبادی، عبدالله و شدیده خلج اسدی، 1389، بررسی رابطه بین اعتقاد به منجی و مهدویت با سلامت روانی کارکنان شاغل دانشگاه، فصلنامه تازه های روانشناسی صنعتی/ سازمانی / سال نخست / شماره 2 بهار
9.عبدی پور، حسن، 1390، تاثیرهای اجتماعی اعتقاد به مهدویت از دیدگاه جامعه شناسی، مجله علمی تخصصی انتظار موعود - ویژه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، شماره 34.
10.فرهمند، مهناز، 1387، مهدویت و سنت های الهی در قرآن، مجله سفینه، شماره10.
11.کاهه، داود و طیبه هیودی، 1391، اعتقاد به منجی و مهدویت و سلامت روان، فصلنامه پایش، سال یازدهم شماره سوم خرداد تیر.
