عدالت مهدوی؛ تداوم رسالت انبیا (۲)

5) اهداف نظام سیاسی اسلامی

چیستی اهداف و کار ویژه های نظام سیاسی، مورد توجه دانشمندان گرایش های مختلف علوم سیاسی و نیز دانشمندان علوم هنجاری و فرهنگی بوده است. مع الوصف می توانیم بگوییم که تأثیر گذاری برخی حوزه ها در تعیین اهداف و کار ویژه ها بیشتر بوده است. مؤثرترین حوزه از دیرباز تاکنون فلسفه سیاسی بوده است، زیرا فلسفه سیاسی، رسالتِ تعیین خیر و شرّ در عرصه نظام سیاسی را برای خود قائل است. در جهان اسلام علاوه بر فیلسوفان، نقش متکلمان و فقها نیز در این عرصه تعیین کننده بوده است و بلکه فقها نقش بیش تری داشته اند. در جهان معاصر، جامعه شناسان سیاسی نیز به صورت فعالی وارد این عرصه شده اند. به نظر می رسد دو گرایش عمده در میان کسانی که دست به تعیین هدف برای نظام های سیاسی زده اند وجود دارد: گرایشی که دغدغه های ارزشی و هنجاری دارد و گرایش دیگری که عمدتاً حالت توصیفی و غیر هنجاری دارد. نوع فیلسوفان سیاسی، فقها و متکلمان درگروه اول و اغلب جامعه شناسان در گروه دوم قرار می گیرند. روشن است که بحث ما از سنخ اول است، در عین حال اشاره ای به نظریه های گرایش دوم می تواند از جهاتی به ایضاح مباحث دسته اول کمک کند.
از دیدگاه جامعه شناسان کار کردگرا، به ویژه پارسونز، عوامل هم بستگی و استمرار نظام اجتماعی چهار چیز است: ارزش ها، هنجارها، نهادها و نقش ها. ارزش ها غایات زندگی را تعیین و رفتار و عمل افراد جامعه را به آن سمت و سو هدایت می کنند.
چنان که خواهیم گفت این بحث در میان فلاسفه و فقها مورد تأکید است. جامعه شناسان کار کرد گرا به محتوای این ارزش ها کاری ندارند. بلکه برای آنها کار کرد ارزش ها، یعنی ایجاد هم بستگی، مهم است. هنجارها در سایه ارزش ها به وجود می آیند. و قواعد و روش های عمل اجتماعی را به دست می آورند. هنجارها در قالب نظام حقوقی هر جامعه خود را نشان می دهند. در حالی که حقوق دانان از محتوای هنجارها بحث می کنند، جامعه شناسانِ کار کردگرا از کارکرد اجتماعی هنجارها گفت و گو می کنند. نهادها تبلور ارزش ها و هنجارها هستند و نقش ها مجموعه ی کار ویژه ها در درون هر حوزه از نظام اجتماعی هستند که ارزش ها و هنجارها را در درون نهادها اعمال می کنند.
هر نظام اجتماعی جهت حفظ، تداوم و استمرار خود چهار کار ویژه اصلی را باید انجام دهد که عبارتند از: حفظ نظم و هم بستگی اجتماعی؛ ایجاد هم بستگی و حل منازعه؛ نیل به اهداف و انطباق با شرایط. نظام سیاسی هر جامعه ای همین چهار وظیفه را انجام می دهد. ایدئولوژی و قانون اساسی عهده دار انسجام بخشی و هم بستگی اجتماعی هستند. دستگاه قضایی و قوه قضائیه حل منازعات را بر عهده دارد. نظام اداری عهده دار تحقق اهداف است و قوه مقننه به کمک قوای دیگر از منظرِ به روز کردن قواعد و قوانین، کار ویژه انطباق با شرایط متغیر و جدید را انجام می دهد. چنان که دستگاه دیپلوماسی کشور عهده دار انطباق با محیط بیرونی است.(1)
از منظر جامعه شناسان کار ویژه ی هر نهاد چیزی است که از عهده ی سایر نهادها بر نمی آید. بر همین اساس است که جامعه شناسان نهادهایی مانند نهاد حکومت، خانواده، تعلیم و تربیت، اقتصاد و دین را از نهادهای اساسی و ضروری زندگی انسان می دانند.(2)
فیلسوفان سیاسی درباره ی اهداف، متفق القول نیستند، در حالی که فلاسفه ی لیبرال بر «آزادی» به عنوان هدف غایی و نهایی زندگی سیاسی تأکید دارند؛(3) فلاسفه سیاسی مارکسیست و سوسیالیست بر «عدالت» و جامعه ی بی طبقه اصرار می ورزند.(4) فلاسفه ی سیاسی مسلمان «قرب به خدا» و «لقاء الله» را مقصد نهایی و هدف اساسی می دانند.(5)
هدف نظام سیاسی از منظر فیلسوفان سیاسی چیزی است که تمام ارکان و نهادهای اجتماعی سیاسی را جهت می دهد و همه در جهت رسیدن به آن تلاش می کنند، نه یکی از نهادهای اجتماعی مثل نهاد حکومت.
کار ویژه نظام سیاسی اسلامی آن گونه خدمت و وظیفه ای است که اگر نظام سیاسی «اسلامی» نباشد انجام نخواهد شد. از منظر علمای شیعه، کار ویژه اساسی نظام سیاسی اسلام زمینه سازی برای تقرب به خداوند است. در واقع تمام تصمیمات و برنامه ها در نظام سیاسی اسلام در جهت تحقق همین هدف است. اهداف دیگری مثل اجرای احکام اسلام و تحقق عدالت از اهداف میانی به حساب می آیند. به خاطر همین کار ویژه است که دولت اسلامی، درمقایسه با دولت های سکولار و غیر دینی باید واجد ویژگی های خاصی باشد؛ در این جا به مهم ترین این ممیزات اشاره می کنیم:
1. گفته شد که در دولت دینی، رئیس دولت به اسم (مثل پیامبر و ائمه) یا به وصف (مثل فقیه جامعه شرایط) از جانب خدا تعیین می شود ولی در دولت های غیر دینی چنین نیست. رئیس دولت در این نظام از طریق زور، وراثت، کودتا، انقلاب، نظر بعضی از گروه های قدرت مند و یا رأی اکثریت مردم انتخاب می شود. البته دولت دینی نیز رضایت مردم را به همراه دارد.
2. منشأ مشروعیت الهیِ رهبر و رئیس دولت دینی ایجاب می کند که دولت دینی در چارچوب احکام الهی مستقر شود و عمل کند.
دولت های غیر دینی یا بر عقل و خرد بشری استوارند و یا بر خواسته ها و تمایلات حاکمان و یا هر دو.
3. اطاعت از حاکمان در دولت دینی واجب شرعی است. (فَلاَ وَ رَبِّکَ لاَ یُؤْمِنُونَ حَتَّى یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لاَ یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیما)؛(6) نه چنین است! قسم به خدای تو که اینان به حقیقت اهل ایمان نیستند مگر آن که در خصومت و نزاعشان تنها تو را حاکم کنند و آن گاه به هر حکمی که (به سود و زیان آنها) کنی هیچ گونه اعتراضی در دل نداشته و کاملاً از جان و دل تسلیم فرمان تو باشند.
در حالی که اطاعت از حاکمان غیر دینی بر مؤمنان واجب نیست؛ بلکه در فرض اولی حرام است.
4. معارضه با رئیس دولت دینی عنوان «بغی»، «محاربه»، «نفاق» و... را به خود می گیرد و موجب عقوبت های شرعی و اخروی خواهد شد؛ بر خلاف معارضه با دولت های سکولار و غیر دینی. از منظر دینی معارضه با دولت های ضد دینی مستلزم پاداش است.
5. قوانین دولت دینی، چون برخاسته از قرآن و احادیث است، ضامن سعادت دنیوی و اخروی انسان ها است، بر خلاف قوانین دولت های غیر دینی. کتاب خدا و سنت معصومین (علیه السلام) اساس قوانین دولت اسلامی است.
6. مهم ترین دغدغه دولت دینی اجرای شریعت و اطمینان از رضایت خداوند متعال است.(7)
تفاوت دیگری نیز می توان بین نظام سیاسی مبتنی بر دین و نظام های غیر دینی برشمرد، اما مهم ترین تمایز و تفاوت در باب رهبران، قانون و اهداف قانون است. در واقع مشروعیت الهیِ دولت دینی به تمام اجزا، ارکان، عناصر و محتویات دولت دینی سرایت می کند.
با توجه به آن چه گفتیم، برخی از وظایف، جزو وظایف و کار ویژه های «نهاد حکومت» است و دینی بودن یا غیر دینی بودن نظام سیاسی در آنها تأثیر مستقیم نمی گذارد، از قبیل: تأمین امنیت، حفظ نظم، تأمین رفاه، آموزش و پرورش، حل منازعه و امثال آن. به عبارت دیگر وظایف حکومت ها دو بُعد دارد: یکی مربوط به وظایف مادی، دنیایی، اقتصادی و معیشتی حکومت ها است که این بین تمام دولت ها مشترک است و نگارنده در این پژوهش به این بخش از وظایف و اهداف نمی پردازد. بخش دیگر مربوط به مسائل ارزشی و معنوی است، که به اعتقاد نگارنده همین اهداف معنوی به اهداف مادی نیز رنگ و جهت می بخشد و آنها را تحت تأثیر قرار می دهد، این قسمت در اندیشه علمای شیعه مورد بررسی قرار خواهد گرفت. در این جا برخی از مستندات قرآنی آنها به عنوان مبانی مشترک میان علمای شیعه بیان خواهد شد. اهم این اهداف به قرار زیر است:

5- 1) هدایت انسان در جهت قرب به خدا

در این باره آیات زیادی وجود دارد که برخی از آنها را ذکر می کنیم:
(کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى صِرَاطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ)؛(8) قرآن کتابی است که ما آن را به سوی تو فرو فرستادیم تا مردم را از هر تیرگی و تاریکی برهانی و آنان را به نور برسانی؛ البته این رهانیدن از ظلمت ها و رساندن به نور، به دستور و اجازه ی پروردگار آنان می باشد.
(اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ)؛(9) خدا ولّی کسانی است که ایمان آورده اند، آنها را از تاریکی ها به سوی می برد.
در آیه اول نورانی ساختن مردم را به رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) نسبت داد و در این آیه به خدا؛ زیرا انسان کامل، خلیفه ی خدا است و به اذن و اراده ی خدا عمل می کند، نه به اصالت.(10)
(هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلاَلٍ مُبِینٍ‌)؛(11) اوست خدایی که میان عرب اُمّی پیغمبری بزرگوار از همان مردم بر انگیخت تا بر آنان آیات الهی را تلاوت کند و آنها را پاک سازد و شریعت و احکام کتاب آسمانی و حکمت الهی بیاموزد با آن که پیش از این همه در ورطه ی جهالت و گمراهی بودند.
(الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلاَةَ وَ آتَوُا الزَّکَاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ)؛(12) آنها (مؤمنان و یاوران الهی) کسانی هستند که هر گاه در زمین به آنها قدرت بخشیده ایم نماز را به پا می دارند و زکات را ادا می کنند و امر به معروف و نهی از منکر می نمایند.
جمله ی (مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ) به معنای قدرت بخشیدن به مؤمنان در روی زمین است و به تشکیل دولت و هدف و رسالت دولت و نظام سیاسی در نزد مؤمنان اشاره دارد.(13)
(وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَى لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لاَ یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً )؛(14) و خدا به کسانی که از شما بندگان ایمان آورد و نیکوکار گردد وعده فرمود که در زمین خلافت دهد (و به جای امت های گذشته اقتدار بخشد) چنان که امم صالح پیامبران سلف، جانشین پیشینیان خود شدند و علاوه بر خلافت دین پسندیده ی آنان را (که اسلام واقعی است) بر همه ی ادیان تمکین و تسلّط عطا کند و به همه ی مؤمنان پس از خوف و اندیشه از دشمنان، ایمنی کامل دهد که مرا به یگانگی بی هیچ شائبه شرک و ریا پرستش کنند.
همان طور که ملاحظه می نمایید آیه شریفه به صراحت، یکی از ثمرات تشکیل حکومت صالح را عبادت خداوند و حذف شرک دانسته است: (وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ‌)؛(15) جن و انس را نیافریدم مگر برای عبادت.
اگر عبادت، فلسفه آفرینش انسان است، نمی تواند فلسفه تأسیس نظام سیاسی اسلام نباشد.
هم چنین خداوند متعال در آیاتی که سرگذشت پیامبران را متذکر شده و سخنان آنان را خطاب به مردمشان نقل کرده، این پیام را از زبان همه ی آنها به مردمشان آورده است:
( یَقَومِ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّی وَ رَبَّکُمْ).(16)
بنابراین نظام اسلامی موظف است تا در جهت تقرب مردم به سوی خدا و نفی موانع عبودیت تلاش کند.

5- 2) خدمت به مردم، اجرای احکام اسلام و به ویژه تلاش برای تحقق عدالت

در این زمینه نیز آیات فراوانی در قرآن کریم آمده است که ناگزیر به بخشی از آنها اشاره می کنیم:
(لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَ أَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَ الْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ)؛(17) رسولان خود را با دلایل روشن ارسال کردیم و با آنان کتاب و میزان را فرو فرستادیم تا مردم قسط و دادگری به پا دارند.
(قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ)؛(18) (خداوند به پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) دستور داده است که) بگو پروردگارم مرا به قسط امر کرده است.
(فَإِذَا جَاءَ رَسُولُهُمْ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لاَ یُظْلَمُونَ‌ )؛(19) هنگامی که پیامبرشان آمد بین آنان به قسط قضاوت کرده و بدان ها ظلمی نشد.
(الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّبَاتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبَائِثَ وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلاَلَ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ)؛(20) آنان که پیروی از رسول و پیغمبر اُمّی که در تورات و انجیلی که در دست آنهاست (نام و نشانش را) نگاشته می یابند (که آن رسول) آنها را امر به هر نیکویی و نهی از هر زشتی خواهد کرد و بر آنان هر طعام پاکیزه و مطبوع را حلال و هر پلیدِ منفور را حرام می گرداند و احکام پر رنج و مشقتی را که (از جهل و نادانی) چون زنجیر به گردن خود نهاده اند همه را بر می دارد. پس آنان که به او گرویدند و حرمت و عزت او را نگاه داشتند و او را یاری کردند و نوری را که با او نازل شد پیروی نمودند آن گروه به حقیقت رستگاران عالم اند.
این آیه، عمده ی آن چیزی را که می خواستیم ارائه کنیم در بر دارد. وقتی وظایف پیامبر امر به تمامی نیکی ها و نهی از تمام بدی ها است، وظایف جانشینان او و وظیفه نظام اسلامی منتسب به پیامبر نیز همین موارد خواهد بود. هم چنین بزرگ ترین خدمت به مردم باز کردن غل و زنجیرهای جهل و گمراهی از افکار آنهاست.
(إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسَانِ وَ إِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَى وَ یَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ)؛(21) همانا خدا خلق را فرمان به عدل و احسان می دهد و به بذل و عطای به خویشاوندان امر می کند و از افعال زشت و منکر و ظلم نهی می کند.
بدیهی است که این دستور، دستوری عام است که شامل نظام سیاسی اسلامی و رهبران و کارگزاران حکومتی نیز می شود.

5- 3) مبارزه با موانع راه خدا و تهدیدات موجود بر سر راه جامعه اسلامی

در آیات قرآن عناصری چون طاغوت، ملأ، مترفین، احبار و رهبان از عوامل سدّ راه خدا به حساب آمده اند. نام هایی چون فرعون، هامان و قارون در کنار ابلیس و حمیّت جاهلی و هواهای نفسانی برای هر کسی که با قرآن آشنا باشد آشنا است.(22) جنگ موسی و فرعون، همان جنگ هابیل و قابیل است و جنگ ابوسفیان و پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) همان جنگ یزید و امام حسین (علیه السلام) است. چنان که جنگ یزید و حسینیان در تاریخ معاصر می شود همان جنگ محمد رضا پهلوی و امام خمینی (رحمه الله) و صدام و امام، آمریکا و امام:
(وَ کَذلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوّاً شَیَاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورا)؛(23) و همانند تو برای همه ی پیامبران دشمنان و مخاصمانی از شیاطین انس و جن قرار دادیم که بعضی از آنها به سخنانی فریبنده و خوش ظاهر و جهالت انگیز به بعضی دیگر الهام می دهند.
محتوای آیه همان طور که تاریخ، گذشته را توضیح می دهد بر وضعیت امروز جهان ما نیز صدق می کند که رسانه های تبلیغاتی جهانی در شکل ها و قالب ها و با ابزارهای مختلف و با شعارهای زیبایی چون دفاع از حقوق بشر، مبارزه با تروریسم و امثال آن سعی می کنند تا مردم دنیا را فریب دهند.
(وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَى بِآیَاتِنَا وَ سُلْطَانٍ مُبِینٍ‌ إِلَى فِرْعَوْنَ وَ هَامَانَ وَ قَارُونَ فَقَالُوا سَاحِرٌ کَذَّابٌ‌ فَلَمَّا جَاءَهُمْ بِالْحَقِّ مِنْ عِنْدِنَا قَالُوا اقْتُلُوا أَبْنَاءَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ وَ اسْتَحْیُوا نِسَاءَهُمْ وَ مَا کَیْدُ الْکَافِرِینَ إِلاَّ فِی ضَلاَلٍ)؛(24) همانا موسی را همراه با آیت هایمان و با حجتی آشکار، به سوی فرعون و هامان و قارون فرستادیم؛ پس گفتند که جادوگری دروغ پرداز است. چون حق را از جانب ما به آنان ارائه داد، گفتند: پسران آن کسانی را که بدو ایمان آورده اند بکشید و زنانشان را زنده نگه دارید. دشمنی و نقشه چینی کافران، گمراه و بی اثر است.
اگر موسی هایی نباشند که در برابر فرعون ها بایستند، مردم نمی توانند ایمان بیاورند و اگر ایمان هم بیاورند، نمی توانند آن را حفظ کنند. بنابراین یکی از وظایف حکومت دینی و اسلامی ، که ادامه دهنده ی راه انبیا است، مبارزه با اهریمنانی است که می خواهند سدّ راه خدا باشند.
مبارزه با شرک از دیگر اقدامات دولت اسلامی و متدینان است:
(کَانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِی إِبْرَاهِیمَ وَ الَّذِینَ مَعَهُ إِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآءُ مِنْکُمْ وَ مِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ کَفَرْنَا بِکُمْ وَ بَدَا بَیْنَنَا وَ بَیْنَکُمُ الْعَدَاوَةُ وَ الْبَغْضَاءُ أَبَداً حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ)؛(25) برای شما مؤمنان بسیار پسندیده و نکوست که به ابراهیم و اصحابش اقتدا کنید که آنها به قوم مشرک خود گفتند: ما از شما و بت های شما که به جای خدا می پرستید به کلی بیزاریم. ما مخالف و منکر شماییم و همیشه میان ما و شما کینه و دشمنی خواهد بود تا وقتی که تنها به خدای یگانه ایمان آورید.
تمام آیاتی که پیش از این درباره ی امر به معروف و نهی از منکر آوردیم و نیز تمام آیات جهاد و آیات مبارزه با شرک و ظلم و بت پرستی در این جا قابل استناد است که از ذکر آنها صرف نظر می کنیم. فقط یکی از آیات مهم را در حوزه ی داخلی و یک آیه را که محور روابط خارجی امت اسلامی است ذکر می کنیم:
در بخش داخلی و مربوط به امت مسلمانان این آیه است که:
(قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَ فُرَادَى)؛(26) ای رسول ما، بگو به امت که من با یک سخن شما را پند می دهم (که اگر بشنوید و عمل کنید البته هدایت می شوید) و آن این است که شما خالص برای خدا دو نفر دو نفر باهم یا هر یک تنها در امر دینتان قیام کنید.
خطاب این آیه عام است، هم شامل رهبران و کارگزاران حکومتی می شود و هم شامل آحاد مردم مسلمان. اما آیه ای که مبنای برخورد دولت و امت اسلامی با جهان غیر اسلامی است اصل «نفی سبیل» است:
(وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً)؛(27) و خدا هیچ گاه برای کافران نسبت به اهل ایمان راه تسلط قرار نداده است.
بنابراین مهم ترین هدفی که نظام سیاسی اسلامی آن را پیش رو دارد و در جهت تحقق آن حرکت می کند تکامل انسان و سیر الی الله است. نتیجه، قرب به خدا است: (انّا لِلّهِ وَ اِنّا اِلَیهِ راجِعُونَ). سایر اهداف از قبیل حاکمیت دین و قوانین الهی بر اجتماع، اجرای مقررات شریعت، استقرار و تحقق امنیت فردی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و اخلاقی، عبادت پروردگار و نفی شرک و جهالت و هواهای نفسانی و خدمت به هم نوعان همه و همه کمک کننده ی آن هدف مهم است، زیرا هدف از ارسال انبیا و رهبری الهی و تحقق نظام دینی تربیت و تهذیب انسان برای نائل شدن به مقام قرب است:
(یَا أَیُّهَا الْإِنْسَانُ إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَى رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاَقِیهِ)؛(28)
ای انسان تو با کوشش و تلاش پی گیرت در عبادت و خدمت سرانجام به ملاقات با پروردگارت نایل خواهی شد.

سوم) شیوه ی انتقال از وضع موجود به وضع مطلوب

هر چند انبیا، ائمه و اولیای الهی از آغاز تاریخ تاکنون، جز در مقاطع کوتاه، توفیق بر پایی نظام عادلانه نیافته اند، اما در پایان تاریخ، با پیروزی حق بر باطل و تشکیل حکومت صالحان به رهبری حضرت بقیة الله الاعظم (ارواحنا فداه)، نظام عادلانه محقق خواهد شد. به نظر می رسد مهم ترین ساز و کار تحقق عدالت، در تمام وجوه آن، از دیدگاه و منظر الهی آگاه کردن مردم به حق و حقیقت و رهبری الهی است تا انتظار ظهور امام زمان و تشکیل حکومت جهانی آن حضرت در سطح جهان محقق شود.
با توجه به چارچوب نظریِ ارائه شده در مقدمه این پژوهش، که برگرفته از سوره ی حمد بود، می توانیم بگوییم که نظام های سیاسی اجتماعی ای که توسط انسان ساخته شده و یا ساخته خواهد شد، در سه مدل کلان قابل تصورند:
1. نظام هایی که در شکل گیری و استمرار خود هیچ گونه تقیّدی به رضایت خداوند متعال و نیز رضایت مردم ندارند. طبق تعریف به این دسته از نظام ها، نظام های استبدادی، دیکتاتوری، توتالیتر و... گفته می شود. طبیعی و بدیهی است که نظام های طاغوتی، فرعونی و استبدادی، متناسب با مقتضیات زمان و مکان، می توانند در اشکال مختلف و متنوعی جلوه کنند.
2. نظام هایی که در شکل گیری و استمرار خود سعی می کنند تا رأی اکثریت مردم را به خود جلب کنند، ولی مقید به رضایت الهی نیستند و یا مقیدند که بر اساس آموزه های دینی کاری را انجام ندهند. طبق تعریف این دسته از نظام ها، نظام های دمکراتیک خوانده می شوند.
3. نظام هایی که در شکل گیری و استمرار خود سعی می کنند رضایت الهی و رضایت مردمی را با خود داشته باشند. این دسته از نظام ها، نظام های سیاسی مردم سالار دینی نامیده می شوند. بر اساس آموزه های شیعی تحقق نظام سیاسی دینی سه مرحله دارد:
مرحله اول: شایستگی و لیاقت کسانی که قرار است از سوی خدا به رهبری انتخاب شوند. هیچ فردی تا شایستگی نداشته باشد، حکم الهی نصیب او نمی شود. این همان پاسخی است که خداوند متعال به ابراهیم فرمود: (لاَ یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ‌).(29)
مرحله دوم: مشروعیت الهی است. مشروعیت مرتبه صدور حکم امامت جامعه از سوی خداوند متعال است.
مرحله سوم: مقبولیت مردمی است. انتخاب و بیعت مردم باعث می شود تا رهبر، مبسوط الید شود و بتواند نظام الهی را مستقر سازد. استقرار نظام سیاسی، اجتماعی و دینی، به معنای استقرار عدالت نیز خواهد بود، زیرا رهبر الهی ساختارها، قوانین و کارکردهای عادلانه را می شناسد.
برای مثال مراحل سه گانه را بر حکومت نبوی تطبیق می کنیم: پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) که در چهل سالگی به پیامبر مبعوث شد، قبل از چهل سالگی از لیاقت و شایستگی خوبی برخوردار بود، در چهل سالگی مشروعیت یافت، اما پس از سیزده سال فعالیت در مکه و با پیوستن جمعی از مردم یثرب، بسط ید یافت و توانست نظام اجتماعی و سیاسیِ دینی تشکیل دهد. حکومت مهدوی نیز چنین است. امام مهدی (عج) به عنوان رهبر الهی از سوی خدا به امامت منصوب شده است. ظهور او زمانی است که انتظار مردم برای آمدن او در سطح جهانی تحقق پیدا کند و این به معنای تأیید و بیعت مردم با او است.
علاوه بر آن چه گفته شد، به طور خاص تحقق عدالت، به عنوان هدف میانی دولت اسلامی و مهدوی و نیز تقرب به خدا، به عنوان هدف نهایی دولت دینی، در حکومت حضرت مهدی (عج) از طرق زیر تسهیل و تسریع خواهد شد:

1) تأسیس حکومت واحد جهانی به عنوان مجری عدالت اجتماعی

حکومت جهانی امام مهدی (عج)، با کانون هدایت رسمی عهده دار رتق و فتق امور بشر، در سطح جهان است. تعارض قدرت های مختلف و نیز تشدید کانون های محلی گرایی و نیز رقابت بر سر منافع ملی، که اکنون وجود دارد، در حکومت جهانی امام مهدی (عج) یافت نمی شود. بر تشکیل حکومت جهانی امام مهدی (عج) در روایات اسلامی تأکید و تصریح شده است. از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) نقل شده است که فرمود:
«سوگند به آن کس که مرا مژده آورِ راستین قرار داد، اگر از عمر جهان، جز یک روز نماند، خداوند همان یک روز را بس دراز دامن کند، تا فرزندم مهدی خروج کند... و حکومت مهدی به شرق و غرب گیتی برسد».(30) (و یَبلُغُ سُلطانُهُ المشرقَ والمغربَ)
همان طور که در بخش پایانی فرمایش حضرت ختمی مرتبت (صلی الله علیه و آله) آمده، حکومت جهانی امام مهدی (عج) حکومتی است فراگیر.

2) ارزش های مشترک جهان شمول (دین واحد) زمینه ساز تحقق عدالت

در حکومت جهانی امام مهدی (عج) دین اسلام، به عنوان دینی فراگیر، ارزش های مشترک و جهان شمولی را در اختیار تمام انسان ها قرار می دهد. حکومت جهانی امام زمان واجد دین جهانی و ارزش های مشترک جهان شمول است. از امام باقر(علیه السلام) چنین نقل شده است:
«خداوند به دست مهدی، دین خویش را بر همه ی دین ها پیروز سازد، اگر چه این را بی دینان نخواهند».(31)
همان طور که در قرآن کریم نیز بر همین معنا تأکید شده است:
(لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ).(32)

3) حاکمیت معنویت و ارزش های اخلاقی

در حالی که دنیای کنونی از بحران عدم معنویت رنج می برد و برای ارزش های اخلاقی جایگاه شایسته ی آن را قائل نیست و چه بسا در برخی اوقات تصمیماتی مغایر ارزش های اخلاقی می گیرند و حتی در عرصه هایی هم چون سیاست و اقتصاد ارزش های اخلاقی را مداخله نمی دهند، حکومت جهانی امام مهدی (عج) حکومتی است مبتنی بر معنویت، ترویج فضایل اخلاقی و نفی رذایل اخلاقی. این مسئله از آن رو است که امام زمان تنها فرمان روا نیست، بلکه راهنما، تربیت کننده و هدایتگر مردم به سوی راستی ها و درستی ها نیز می باشد. از امام باقر(علیه السلام) نقل شده است که: «به هنگام رستاخیز قائم، آن چه هست دوستی و یگانگی است».(33)

4) عدالت اقتصادی فراگیر:

در حالی که برای «عدالت» در جهان امروز جایگاهی دیده نمی شود، حکومت جهانی امام مهدی (عج) مبتنی بر عدالت فردی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی خواهد بود. در روایات آمده است که در حکومت مهدی (عج) فقر و فقیر وجود نخواهد داشت و این از آن رو است که اموال و امکانات به درستی در میان مردم توزیع می شود.
ابوسعید خدری می گوید: پیامبر فرمود: «به مهدی بشارتتان می دهم. او به هنگام اختلاف مردمان، از میان امت من بر انگیخته می شود. ساکنان از آسمان و زمین از او خشنود خواهند بود. او مال را درستِ درست تقسیم می کند. مردی پرسید: «درستِ درست» چیست؟
فرمود: میان همه، مساوی».(34)
در حدیثی دیگر آمده است:
«وَ یُسوّی بَینَ النّاسِ حَتَّی لا تَری مُحتاجاَّ اِلَی الزّکوةِ»؛ مهدی، میان مردم، در تقسیم اموال، به مساوات رفتار می کند، به طوری که دیگر نیازمند و محتاجی یافت نمی شود.(35)

5) عدالت امنیتی و سیاسی فراگیر

در حالی که دنیای کنونی، درگیر جنگ و نزاع و ناامنی است و درحالی که در جوامع امروزی امنیت متاعی است که همگانی نیست، در حکومت جهانی امام مهدی (عج) امنیت در تمامی ابعاد آن، امنیت فردی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، اخلاقی و روانی برای همه وجود خواهد داشت؛ چنان که از امام علی (علیه السلام) نقل شده است:
«اگر قائم، رستاخیز کند، آسمان، چنان که باید، باران ببارد و زمین گیاه برویاند. کینه ها از سینه ها بیرون رود. حتی حیوانات نیز با هم سازگاری کنند. در آن روزگار، زن، با همه ی زیب و زیور خویش، از عراق در آید و تا شام برود، نه جایی زمینی بی سبزه بیند ونه درنده ای او را نگران سازد».(36)

6) عدالت فرهنگی فراگیر

دانش بشر امروز از جهات متعدد محدود است:
اوّلاً: این دانش یک بعدی است، به این معنا که توجه خود را عمدتاً صرف مادیات کرده است و از توجه به امور معنوی غافل است.
ثانیاً: این دانش در اختیار قدرت های سلطه گر و تولید کنندگان آن است و از انتشار و عمومی شدن آن به شدت ممانعت می شود، مرگ آن گاه که خود دانش پیش رفته تری را در اختیار بگیرند، فرمول های از رده خارج شده را به کشورهای دیگر و با قیمت های گزاف، می فروشند. اما در حکومت جهانی امام مهدی (عج) عقل و دانش بشر شکوفا می گردد و بدون هیچ محدودیتی در دست رس همه انسان ها قرار داده می شود. از امام باقر(علیه السلام) نقل شده است:
«قائم ما، به هنگام رستاخیز خویش، نیروهای عقلانیِ توده ها را تمرکز دهد و خردها و دریافت های خلق را به کمال رساند».(37)
«در زمان مهدی به همه ی شما حکمت و علم بیاموزند تا آن جا که زنان، در خانه ها، با کتاب خدا و سنت پیامبر قضاوت کنند».(38)
بنابراین می توانیم بر دستاوردهای ذیل تأکید کنیم:
1. عدالت در آموزه های اسلامی و قرآنی امری حقیقی است که در نظام تکوین و تشریع الهی جریان دارد و خداوند انسان را مکلّف کرده است که در نظام اجتماعی و سیاسی نیز آن را بر پا دارد.
2. تحقق عدالت در جامعه ی انسانی مشروط و منوط به این است که انسان مسیر الهی را انتخاب کند. رهبران الهی؛ یعنی انبیا، ائمه و اولیا، برای هدایت انسان از مبدأ تا مقصد از سوی خداوند متعال و بر اساس لطف حضرت حق مأموریت دارند.
3. حضرت مهدی (عج)، به عنوان بقیة الله و خاتم اوصیا، در تداوم رسالت انبیای الهی و در پایان یک مرحله از تاریخ، یعنی زمانی که انتظار بشر برای آمدن او در سطح جهان محقق شود، ظهور خواهد کرد و عدالت را در سراسر گیتی محقق خواهد نمود.
رهبری نظام دین و دنیا توسط حضرت مهدی (عج) باعث تحقق عدالت در سطح قانون گذاری، ساختارها و نهادها، کارگزاران و عمل کردها و به طور کلی تمام نظام اجتماعی خواهد شد. تعادل و تعالی همه جانبه ویژگی نظام و جامعه و تمام کسانی است که رهبری معصوم و در واقع فرامین الله را می پذیرند.

پی نوشت ها :

1- نک . به: حسین بشیریه، جامعه شناسی سیاسی (نقش نیروهای اجتماعی در زندگی سیاسی)، تهران، نشر نی، چاپ دوم، 1374، ص 84- 88.
2- نک . به: کوئن بروس، در آمدی به جامعه شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، چاپ سوم، تهران، فرهنگ معاصر، 1372.
3- نک. به: حسین بشیریه، تاریخ اندیشه های سیاسی در قرن بیستم، لیبرالیسم و محافظه کاری، تهران، نشر نی، 1380.
4- نک. به: حسین بشریه، تاریخ اندیشه های سیاسی در قرن بیستم، اندیشه های سیاسی مارکسیستی، جلد اول، تهران، نشر نی، 1376.
5- سید محمد باقر صدر، سنّت های تاریخ در قرآن، قم، انتشارات اسلامی، بی تا، ص 226- 246. امام خمینی، آیین انقلاب اسلامی، (گزیده ای از اندیشه و آراء امام خمینی (رحمه الله)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1373، ص 41.
6- نساء (4) آیه ی 65.
7- برای تفصیل این بحث نک. به: داود فیرحی، نظام سیاسی و دولت در اسلام، ص 20- 31.
8- ابراهیم (14) آیه ی 1.
9- بقره (2) آیه ی 257.
10- عبدالله جوادی آملی، ولایت فقیه، ولایت فقاهت و عدالت، قم، نشر إسراء، 1378، ص 101.
11- جمعه (62) آیه ی 2.
12- حج (22) آیه ی 41.
13- آیة الله ناصر مکارم شیرازی، پیام قرآن، قم، مدرسه ی الامام علی بن ابی طالب (علیه السلام)، چاپ دوم، 1375، ج 10، ص 35.
14- نور(24) آیه ی 55.
15- ذاریات (51) آیه ی 56.
16- در سوره ی اعراف آیات 59، 65، 73 و 85 این پیام به ترتیب از زبان هود، صالح و شعیب آمده است. هم چنین در سوره ی مائده آیه ی 72 از زبان مسیح خطاب به قومش آمده است. در سوره ی هود، آیه ی 50، 61 و 84 از زبان هود، صالح و شعیب مجدداً تکرار شده است و در سوره ی نحل، آیه ی 36 خداوند متعال این پیام را پیام همه انبیا معرفی کرده است: (وَ لَقَدْ بَعَثْنَا فِی کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ).
17- حدید (57) آیه ی 25.
18- اعراف (7) آیه ی 29.
19- یونس (10) آیه ی 47.
20- اعراف (7) آیه ی 157.
21- نحل (16) آیه ی 90.
22- نک . به: آیة الله سید علی خامنه ای، طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن، ص 79- 86 در این صفحات نیروهای معارض حرکت انبیا از منظر قرآن بررسی شده است.
23- انعام (6) آیه ی 112.
24- غافر(40) آیه ی 25.
25- ممتحنه (60) آیه ی 4.
26- سبا (34) آیه ی 46.
27- نساء (4) آیه ی 141.
28- انشقاق (84) آیه ی 6.
29- بقره (2) آیه ی 124.
30- اکمال الدین، جامع الأحادیث، نور 2 (برنامه نرم افزاری)، ج1، ص 331. نیز بحار الانوار، ج 52، ص 191.
31- همان.
32- توبه (9) آیه ی 33.
33- الاختصاص، ص 24.
34- بحار الانوار، ج51، ص 78.
35- همان، ص 88.
36- بحار الانوار، ج 10، ص 104.
37- همان، ج 52، ص 336.
38- همان، ص 352.

منبع مقاله :
صافی گلپایگانی، جوادی آملی، فاضل هرندی؛ مقاله ها جواد منصوری- [و دیگران]؛ چکیده ها محمد تقی رکنی لموکی... [و دیگران]؛ (1386)، گفتمان مهدویّت، قم: مؤسسه بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه ی علمیّه ی قم)، چاپ دوم