چرا خداوند در آیه ۵۳ سوره احزاب از ازدواج دیگران با همسران پیامبر حتی بعد از رحلت آن حضرت منع فرموده است ؟

با معرفی همسران رسول خدا به عنوان «مادر» (1)، حفظ احترام آنان بر همه مسلمانان واجب شد، ولی هم دشمنان در باره همسران حضرت (بخصوص برای پس از وفات ایشان) نقشه ‏ها کشیده بودند؛ هم ممکن بود رفتارهای نسنجیده خودِ آنان در زمان حیات یا پس از وفات رسول خدا به ساحت دین ضربه‏ های جبران‏ ناپذیر بزند، از این‏رو تکالیف ویژه ‏ای متوجه همسران شد از جمله این که از ازدواج دوباره منع شدند و مسلمانان هم از ازدواج با همسران ایشان بعد از وفاتش منع گشتند:

 وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِکُمْ کانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظیما (2)

و حق ندارید پیامبر خدا را آزار دهید و هرگز حق ندارید با همسرانش پس از ایشان ازدواج کنید. اینها در نزد خدا گناهی عظیم است. اما چرا این محدودیت برای همسران رسول خدا و مسلمانان ایجاد گردید؟

1) بعضی فضیلتی برای همسران پیامبر ساخته و جعل کرده ‏اند و با توجه به آن، این منع را توجیه نموده اند. آنان گفته‏ اند: هر زنی در بهشت همسر آخرین شوهر دنیایی ‏اش خواهد بود. (3) بعد روایتی جعل کرده ‏اند که «همسران رسول خدا در دنیا، همسران آخرتی او هم هستند.»(4) پس اگر آنان پس از وفات مجاز به ازدواج بودند و دیگر مسلمانان مجاز به عقد کردن آنان، این امکان ایجاد می‏شد که رسول خدا از همسری با آنان در قیامت و بهشت و آخرت محروم باشد؛ از این‏رو ازدواج آنان بعد از پیامبر منع شد. گویا به خاطر اینکه رسول خدا(ص) در بهشت از همسری آنان محروم نشود، آنان از ازدواج پس از ایشان منع شده‏ اند.

در مورد این نظر چند ملاحظه وجود دارد:

اوّل: بنا بر روایتی اگر زنی مؤمن در دنیا چند بار شوهر کرده باشد، در آخرت مخیّر می‏شود هر کدام از شوهرها را که صلاحیت ورود به بهشت را داشته باشند، انتخاب کند.(5) این روایت با روایت پیشین ناهمگون است و دلیلی برای ترجیح آن نداریم.

دوم: بعضی از همسران پیامبر صلاحیت ایمانی و تقوایی لازم برای همراهی با پیامبر را نداشته‏ اند، چه رسد به اینکه شایستگی همسری حضرت در آخرت را داشته باشند!

سوم: در نقلی آمده که پیامبر فرمود: «من با خدا شرط کرده ‏ام که ازدواج نکنم جز با کسانی که در بهشت با من باشند.»(6) در حالی که رسول خدا با بعضی زنان ازدواج کرد و آنان به تقاضای خودشان از حضرت جدا شدند و حتی بعضی مرتد گردیدند!

2) بعضی دیگر نظر داده‏ اند که غیرت رسول خدا شدید بود و از اینکه همسرانش پس از ایشان ازدواج کنند،

ناراحت می‏گردید. خداوند به جهت رعایت حال پیامبرش، ازدواج با همسرانش پس از ایشان را بر امت حرام کرد.

زمخشری می‏گوید:

مرد به طور طبیعی و در ذهن خود نسبت به وضع همسرانش بعد از مرگ خود اهتمام دارد و فکرش بدان مشغول است. بعضی از مردم نسبت به حریم خود ـ یعنی همسران ـ غیرت شدید دارند، به حدی که دوست دارند قبل از خودش از دنیا بروند، تا مبادا دیگران بعد از آنها با آنان ازدواج نمایند. خداوند با اعلام حرمت ازدواج با همسران رسول خدا پس از ایشان، پیامبرش را از این نگرانی رهانید و قلبش را شاد کرد!(7)

در مورد سعد بن‏معاذ و غیرت او نقل کرده‏ اند که جز با دختران باکره ازدواج نکرد و هیچ گاه زنی را طلاق نداد، مبادا که دیگری با او ازدواج کند. نیز گفته‏ اند که رسول خدا(ص) به انصار فرمود:

شما از غیرت سعد تعجب می‏کنید؟! همانا من از سعد غیرتمندترم!(8)

بنا بر این روایت، رسول خدا رفتار «سعد» را غیرت صحیح معنا کرده، خود را غیرتمندتر از وی معرفی نموده، پس طبیعی است که حضرت از ازدواج دیگران با همسرانش پس از مرگ خود ناراحت شود، در نتیجه خداوند برای رضای دل پیامبرش، ازدواج دیگران با همسران ایشان را حتی پس از وفاتش منع کرده باشد!

بنا بر نظر آنان، آیه 53 سوره احزاب نیز ازدواج دیگران با همسران رسول خدا بعد از ایشان را موجب اذیت پیامبر شمرده است:

ما کانَ لَکُمْ أنْ تُؤذُوا رَسولَ اللّه‏ِ و لا أَنْ تَنکِحُوا أَزواجَهُ مِنْ بَعدِهِ أَبَدَا

شما حق ندارید که رسول خدا را آزار دهید و نه اینکه هرگز همسرانش را بعد از او به همسری در آورید.

در مورد این نظر نیز چند ملاحظه وجود دارد:

اول: بنا بر روایت «لا غیرة فی الحلال»(9)غیرت ‏ورزی در مورد حلال جایز و صحیح نیست. وقتی یک مرد حق

دارد. چند زن بگیرد و غیرت‏ورزی زن در مقابل آن امر حلال، ناپسند است؛ به همان اندازه غیرت‏ورزی مرد در مورد زن سابقش (که از او طلاق گرفته) ناپسند می‏باشد.

آیا شایسته است مردی که همسرش را طلاق داده، به خود اجازه دهد ازدواج کند، ولی به همسرش چنین اجازه ‏ای ندهد و از ازدواج دوباره آن زن اذیت شود و ناراحت گردد؟

پیامبر اسوه مکارم اخلاق است، آیا شایستگی اخلاقی است چیزی را که برای خود می‏پسندد، برای دیگران نپسندد؟! قطعا پیامبر که دیگران را از غیرت‏ورزی بیجا منع می‏کند، خود به طریق اَوْلی از آن خودداری می‏ورزد.

علاوه بر آن، غیرت‏ورزی نسبت به زنی که طلاق داده شده یا نسبت به همسر برای بعد از مرگ خود، چندان عقلایی نیست و از انحصارطلبی و خودخواهی ناشی می‏شود و رسول خدا از چنین انحصارطلبی‏ها و خودخواهی‏ها پیراسته می‏باشد.

دوم: سیره پیامبر در عمل بر خلاف سیره امثال «سعد» بود. رسول خدا با زنان بیوه که یک یا چند شوهر کرده بودند، ازدواج کرد و تعصب و غیرت مانند «سعد» را نداشت.

سوم: بنا بر آیه سوره احزاب، پیامبر موظف بود به همسرانش اعلام کند که اگر دنیا و زینت‏های آن را می‏خواهند، بیایند تا پیامبر آنان را به نیکویی رها کند و با گرفتن طلاق دنبال خواست خود بروند. طبیعی است که ازدواج و شوهر کردن یکی از زینت‏ها و پدیده‏ های مطلوب دنیا است. معنا ندارد پیامبر همسران دنیاطلبش را طلاق دهد و رها کند، ولی امکان ازدواج مجدد را از آنان بگیرد و دیگران از ازدواج با آنان ممنوع باشند!

تعبیر قرآن هم بر آزاد بودن آنان در ازدواج پس از طلاق با پیامبر(ص) صراحت دارد: «اسرّحکنّ سراحا جمیلاً.»

البته چون آیه منع (53 احزاب) بعد از جریان تخییر زنان شده، باید منع مربوط به همسران حضرت پس از جریان تخییر باشد.

پ) مقابله با اقدام هتاکانه منافقان:

همسران رسول خدا(ص) در جامعه از حرمت برخوردار بودند و منافقان برای پس از درگذشت حضرت، نقشه‏ های مختلف داشتند، از جمله از همسران ایشان برای اقدامات دنیاطلبانه خود سپر بسازند، همان کاری که در جنگ جمل انجام شد.

از طرف دیگر بعضی مسلمانان گرفتار ضعف ایمان یا منافق، ازدواج‏های پیامبر را از سرِ هوای نفس و عشرت‏طلبی و عیاشی می‏دانستند. اینان از اینکه رسول خدا زنان شوهرمرده را به عقد خود در می‏آورد، ناراحت بودند و آن را توهین به خود پنداشته، در صدد مقابله به مثل بودند. حتی بعضی این مطلب را آشکار می‏کردند. نقل شده وقتی آیه «النبیّ اولی بالمؤمنین مِنْ انفسهم و ازواجُه امّهاتُهم» نازل شد و ازدواج با زنان پیامبر حرام گشت، بر افرادی از جمله سنگین آمد و معترضانه گفتند:

با زنان ما [در صورت طلاق و فوت ما] ازدواج می‏کند، ولی زنان خود را بر ما حرام می‏کند! قسم که اگر خداوند او را از دنیا بُرد، در میان خیل همسرانش خواهیم دوید، همان گونه که میان خیل همسران ما دوید؛ پس خداوند با فرستادن آیه «ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسولَ اللّه‏ِ و لا أَنْ تَنکِحُوا أَزواجَهُ مِنْ بَعدِهِ اَبَدَا» نقشه آنان را ناکام گذارد! (10)

احتمال سوم قوی است و دو احتمال قبلی از استحکام لازم برخوردار نیستند. خداوند برای اینکه منافقان به ساحت پیامبرش تعرّض و دست‏درازی نورزند و نقشه‏ های شوم‏شان برای پس از پیامبر ناکام بماند، هم همسران را به خانه‏نشینی امر کرد؛ هم دیگران را از ازدواج با آنان منع نمود.

این منع برای مقابله با نقشه‏های شوم نفاق بود، نه به خاطر رعایت دل پیامبر و پذیرش غیرت‏ورزی‏های افراطی. شأن پیامبر از چنین غیرت‏ورزی‏هایی پیراسته است.

پی نوشت ها:

1. احزاب (33) آیه 6.

2. همان، آیه 53.

3. حقی بروسوی، روح‏البیان، بیروت، دار الفکر، ج‏7، ص‏216.

4. همان.

5. همان.

6. همان.

7. زمخشری، کشاف، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407 ق، ج 3، ص556.

8. طبرسی، مجمع‏البیان، تهران، اسلامیه، 1382 ق، ج‏7، ص‏ 128 ( ذیل آیات 7-11 نور).

9. محمد محی الدین، تفسیر ابن‏عربی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422 ق، ج‏3، ص‏1508.

 10. فیض کاشانی، صافی، تهران، صدر، 1415 ق، ج2، ص 363، قرطبی، الجامع، تهران، ناصر خسرو، 1364 ش، ج 14، ص 230.