حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها ، مفسر آیات الهی (قسمت دوم و پایانی)

ب) عمل به احکام دینی بر اساس باورهای اعتقادی و تبیین علل احکام الهی :

پروردگار ، ایمان را برای شما باعث تطهیر و پاکیزگی از شرک و کفر و پلیدی قرار داد.
ایمان و عمل صالح ، ملاک رهایی از خسران و زیان است. زیانی که در آن آدمی اصل سرمایه ی خود را از دست می دهد. برای برخورداری از سعادت و نجات از خسران ، باید ایمان داشت و عمل نیکو به جا آورد. ایمان، ریشه این درخت تناور است و عمل شایسته میوه و نتیجه ی آن است. پس حضرت ابتدا به لزوم تدین به ایمان اشاره دارند که باعث تطهیر از شرک و کفر و پلیدی است. ایمان اعتقاد به توحید در تمام مراتب آن است. توحید نظری و توحید عملی. خدا را به یگانگی شناختن و تنها برای او کار کردن. تنها او را پرستیدن و تنها از او استعانت جستن : ایاک نعبد و ایاک نستعین.
توحید در ذات و اعتقاد به احدیت الهی و بساطت حق و منزه دانستن او از شائبه هر نوع ترکیب : قل هو الله احد.
و توحید در مقام واحدیت به معنای منزه دانستن حق از شریک و همتا : و لم یکن له کفوا احد.
توحید صفاتی به معنای یگانه دانستن ذات با صفات و صفات با یکدیگر. و توحید افعالی به معنای اعتقاد به عدم استقلال موجودات ممکن در افعال و اعمال : و ما رمیت اذ رمیت و لکن الله رمی. ( انفال ، 8 / 17)
توحید، ابتدای راه سلوک و انتهای آن است : انا لله و انا الیه راجعون. ( بقره ، 2 / 156)
نقطه ی مقابل توحید شرک در تمام مراتب آن است و نتیجه شرک کفر و از این رو مشرک و کافر به یک معنا به کار برده شده است : قل یا ایها الکافرون، لا اعبد ما تعبدون . ( کافرون ، 109 / 2-1)
ایمان به توحید مانع از شرک و کفر و پلیدی است. زیرا نتیجه ایمان عمل صالح و میوه ی شرک و کفر ، پلیدی و اعمال ناشایسته است. ایمان نشانه ها و علاماتی دارد و عمل صالح، قالب و فرمی دارد. برخی از نشانه های آن به شرح زیر عنوان شده است :
نماز ، زکات ، روزه ،حج، اطاعت از اولی الامر، امامت اهل بیت ، جهاد، صبر ، امر به معروف، صله رحم، نیکی به والدین ، قصاص ، وفای به نذر، تمام پیمودن کیل و وزن، نهی از شرب خمر ، اجتناب از قذف ، ترک سرقت ، ترک شرک و...
آشنایی با فلسفه ی احکام به معنای انجام بهتر آنها می باشد. انجام عبادت فلسفه ای عمومی دارد و آن اطاعت امر مولاست. از این رو قصد قربت در هر عمل عبادی شرک لازم است. اما علاوه بر این فلسفه عام، هر یک از عبادات ویژگی خاص دارد که زمینه ی شناخت آن در قرآن و آثار معصومین (ع) وارد شده است. حضرت به برخی از این آثار اشاره دارند.

1. نماز :

نماز را برای تنزیه دل ها از کبر و نخوت قرار داد.
کبر و خود بزرگ بینی از بزرگترین آفات انسان و مانع از ورود در مسیر سعادت است. شیطان به این درد گرفتار شده و از درگاه الهی رانده شد: الا ابلیس أبی و استکبر . (بقره / 34)
او خلقت خود را از آتش می دانست و خمیر مایه ی آدم را از خاک، از این رو حاضر به سجده بر آدم نشد: قال أنا خیر منه خلقتنی من نار و خلقته من طین. (اعراف ، 7 / 12)
او مقام علمی آدم را نشناخته و علت برتری او را در نیافت. پس بر خدا اعتراض کرده و در مقابل حق اسائه ادب نمود و خود را برای فریب فرزندان آدم محق خواند.
قال فبما أغویتنی لأقعدن لهم صراطک المستقیم (اعراف / 16) قال رب بما أغویتنی لأزینن لهم فی الارض و لأغوینهم أجمعین. الا عبادک منهم المخلصین. قال هذا صراط علی مستقیم. ان عبادی لیس لک علیهم سلطان الا من اتبعک من الغاوین. (حجر، 15 / 39-41)
به او فرصت داده شد، غافل از آنکه از عهده ی مخلصین بر نخواهد آمد: و لأغوینهم أجمعین الا عبادک منهم المخلصین. (حجر / 40)
پس برای رسیدن به مقام اخلاص ، باید از کبر دوری جست و نماز بهترین وسیله برای رسیدن به این منظور است. نماز پیشانی بر خاک مالیدن و اظهار خضوع و خشوع در مقابل خالق هستی است. نماز اسرار و آداب بسیاری دارد که در کتب مفصل وارد شده است اما به طور خلاصه می توان گفت که نماز مخ عبادت است.
زیرا هر موجودی به تسبیح حق مشغول است : و ان من شیء الا یسبح حمده و لکن لا تفقهون تسبیحهم . ( اسراء ، 17 / 44)
تسبیح هر موجودی به اندازه سعه ی وجودی اوست.
هر کس به زبانی صفت حمد تو گوید
بلبل به غزل خوانی ، قمری به ترانه
بعضی از اشیاء همواره قائمند ( مثل درختان ) و برخی همواره ساجد و گروهی همیشه راکع. بعضی ساکتند و گروهی ناطق. انسان گل سر سبد و عصاره عالم خلقت است پس عبادت او نیز باید جامع و شامل همه انواع عبادات باشد. نماز حاوی تمام مناسک و وظایف فردی و اجتماعی است و مهمترین ثمره آن دوری از نخوت و کبر است. پس باید نماز را اقامه داشت و از سستی در آن پرهیز کرد که سستی در نماز مورد نکوهش الهی است. فویل للمصلین. الذین هم عن صلاتهم ساهون .( ماعون ، 107 / 4-5)
حضرت فاطمه زهرا (س) نتایج سستی در نماز را چنین بر می شمرد :
عنها (س) قالت : سالت ابی رسول الله (ص) لمن تهاون بصلاته من الرجال و النساء . قال (ص) : من تهاون بصلاته من الرجال و النساء ابتلاه الله بخمس عشرة خصلة - یرفع الله البرکة من عمره و یرفع الله البرکة من رزقه و یمحوالله عزوجلّ سیماء الصالحین من وجهه و کل عمل یعمله لا یوجر علیه و لا یرتفع دعاوه الی السماء لیس له حظّ فی دعا الصالحین ، و انه یموت ذلیلا و یموت جائعا و یموت عطشانا، فلو سقی من انهار الدنیا لم یرو عطشه و یوکل الله ملکا یزعجه فی قبره، و یضیق علیه قبرة و تکون الظلمة فی قبره و یوکل الله به ملکا یسحبه علی وجهه و الخلائق ینظرون الیه ، و یحاسب حسابا شدیدا و لا ینظر الله الیه و لا یزکیه و لا عذاب الیم. (1)
از پدرم رسول خدا (ص) درباره مردان و زنانی که در نمازشان سستی و سهل انگاری می کنند، پرسیدم. آن حضرت فرمودند: هر زن و مردی که در امر نماز سستی و سهل انگاری داشته باشد، خداوند او را به پانزده بلا مبتلا می گرداند :
1.خداوند ، برکت را از عمرش می گیرد.
2. برکت را از رزق و روزی اش می گیرد.
3. خداوند ،سیمای صالحین را از چهره اش محو می کند.
4. هر کاری که بکند، بدون پاداش خواهد ماند.
5. دعایش مستجاب نخواهد شد.
6. برایش بهره ای از دعای صالحین نخواهد بود.
7.ذلیل خواهد مرد.
8. گرسنه جان خواهد داد.
9.تشنه کام خواهد مرد به طوری که اگر با همه نهرهای دنیا آبش دهند، تشگنی اش بر طرف نخواهد شد.
10. خداوند ، فرشته ای را بر می گزیند تا او را در قبرش ناآرام سازد.
11. قبرش را تنگ گرداند .
12. قبرش را تاریک باشد.
13. خداوند فرشته ای را بر می گزیند تا او را به زمین کشد، در حالی که خلایق به او بنگرند.
14. به سختی مورد محاسبه قرار گیرد.
15. و خداوند به او ننگرد و او را پاکیزه نگرداند، و او را عذابی دردناک باشد.

2. زکات :

زکات را برای تزکیه نفس و مال و جان و افزونی روزی مقرر فرمود.
به همان اندازه که نماز، عملی فردی و انجام وظیفه در مقابل خداست ، زکات انجام مسئولیتی اجتماعی است و به همان میزان که نماز از جنبه های اجتماعی بر خوردار است ، زکات در سازندگی روحی انسان موثر است. از این رو نماز و زکات همواره در کنار هم قرار گرفته اند.
بسم الله الرحمن الرحیم. الم . ذلک الکتاب لاریب فیه هدی للمتقین . الذین یومنون بالغیب و یقیمون الصلوة و مما رزقناهم ینفقون . ( بقره 2 / 1-3)
قرآنی که شکی در آن نیست، هدایتگر تقوی پیشگان در مسیر سعادت است. ایمان به غیب و اقامه نماز و پرداخت زکات از علامات این گروه است .
لذا اطاعت از کسانی واجب است که زکات و نماز برای آنها به صورت عملی واحد در آمده است و آن در شخصیت امام علی (ع) تجلی و نمود یافته است :
انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلوه و یوتون الزکاه و هم راکعون. (مائده ، 5 / 55)
فلسفه زکات پاکی مال و جان است و زکات مایه ی افزونی مال است. هر چند که دنیا طلبان می انگارند که پرداخت زکات مایه کم شدن مال است ، اما در واقع این پرداختی است که افزایش به دنبال دارد . همچون باغداری که شاخه های درخت را هرس می کند تا بار بیشتری برای آن به همراه آورد و یا چمن زنی که با زدن سر چمن ها زمینه ی رشد روز افزون آن را فراهم می آورد.
آن کس که به زکات با این دید نگاه می کند آن را نه فقط مایه افزایش مال که عامل تزکیه نفس و جان می داند.
و لو أن أهل القری آمنوا و اتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء و الارض... (اعراف ، 7 / 96)
زکات بخشش و پرهیز از بخل است از این رو حضرت (ع) در این باره می فرماید :
عنها (س) قالت : قال لی رسول الله ( ص) : ایاک و البخل ، فانها عاهة لا تکون فی کریم. ایاک و البخل فانه شجرة فی النار و اغصانها فی الدنیا فمن تعلق بغصن من اغصانها ادخله النار. (2)
حضرت فاطمه (س) به نقل از پیامبر اکرم (ص) فرمود : از بخل ورزیدن بپرهیز، زیرا که بخل آفتی است که در شخص بزرگوار نیست. از بخل بپرهیز ، زیرا که آن درختی است در آتش دوزخ که شاخه هایش در دنیاست و هر که به شاخه ای از شاخه هایش در آویزد داخل جهنمش گرداند.
عنها (س) قالت : قال لی رسول الله (ص) و علیک بالسخاء فان السخاء شجرة من اشجار الجنه، اغصانها متدلیة الی الارض ، فمن اخذ منها غصنا قادة ذلک الغصن الی الجنه. (3)
حضرت فاطمه (س) فرمود پیامبر اکرم (ص) به من گفت : بر تو باد سخاوت ورزیدن، زیرا که سخاوت درختی از درختان بهشت است که شاخه هایش به زمین آویخته است ، هر که شاخه ای از آن را بگیرد او را به سوی بهشت می کشاند.
اتصاف به وجود و پرهیز از بخل تنها در سابه اعتقاد به روزی بخشی خدا تحقق می یابد پس باید خود را در معرض آن قرار داد. از این رو حضرت زهرا (س) فرمود:
رسول خدا(ص) بر من گذشت، در حالی که در خواب صبحگاهی بودم، مرا با پایش تکان داد و فرمود: دخترم برخیز ، شاهد رزق و روزی پروردگارت باش و از غافلان مباش. زیرا که خداوند روزی مردم را بین طلوع فجر تا طلوع آفتاب تقسیم می کند. (4)

3. روزه :

روزه را برای اثبات تحقق در اخلاص قرار داد.
اخلاص در عمل شرط قبولی آن است زیرا میزان و ترازوی سنجش اعمال در روز قیامت ، بر حق بودن آن است : و الوزن یومئذ الحق. ( اعراف ، 7 / 8)
در حالی که «ریا » عمل را تباه می کند و از ارزش می اندازد: و قدمنا الی ما عملوا من عمل فجعلناه هباء منثورا. (فرقان ، 25 / 23)
همه اعمال عبادی باید از روی اخلاص صورت گیرد تا ارزش وجودی داشته باشد. در این میان روزه اهمیتی خاص می یابد زیرا تنها جنبه ی امساک داشته و تظاهر بیرونی آن کمتر از دیگر اعمال عبادی است. از این رو یکی از حکمت های روزه اثبات تحقق اخلاص است و در همه ی ادیان الهی از جایگاه خاصی برخوردار است:
یا ایها الذین امنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون. (بقره / 183)
روزه بر شما واجب شد همان گونه که بر امت های پیش از شما واجب بود باشد که تقوی پیشه سازید.
روزه بهترین زمینه برای تقویت تقوی را فراهم می آورد . به این معنی که هر روزه دارای لزوما متقی نیست، اما امکان آن را بیشتر دارد. پس روزه شرط لازم برای تلبس به لباس زیبای تقوی است هر چند شرط کافی نمی باشد.
اخلاص شرط عمل است و حضرت فاطمه الزهراء (س) جهت تأکید بر آن می فرماید:
من اصعد الی الله خالص عبادته اهبط الله الیه افضل مصلحته . (5)
هر که عبادت خالصش را به سوی خدا بالا فرستد ، خدای متعال برترین مصلحتش را به سوی او پایین فرستد.
ما یصنع الصائم بصیام اذا لم یصن لسانه و سمعه و بصره و جوارحه. (6)
و فرمود: روزه دار چون زبانش ، گوشش ، چشمش واعضایش را ( از حرام ) نگه ندارد ، روزه دار نیست.

4.حج :

حج را برای تحکیم مبانی دینی و اعتلا و تعظیم کلمه توحید ، قرار داد.
از دیگر فروع دینی انجام مناسک حج است. فلسفه حج از دیر باز مورد توجه محققین قرار گرفته و آثار زیادی در این زمینه نگارش یافته است. بر هر مسلمان متمکنی لازم است که حداقل یک بار در طول عمر خود به انجام این مراسم عبادی بپردازد :
ولله علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلا. ( آل عمران ، 3 / 97)
این اعمال که هر سال در زمان معین : الحج اشهر معلومات . (بقره / 197) و مکان خاص ( مکه ): و المسجد الحرام الذی جعلناه للناس سواء العاکف فیه و الباد ... ( حج ، 22 / 25) انجام می گیرد ، نشانی از عظمت اسلام و اعتلای شعائر دینی است.
ذلک و من یعظم شعائر الله فانها من تقوی القلوب. و لکل امة جعلنا منسکا لیذکروا اسم الله ... فالهکم اله واحد... ( حج / 32 و 34)
حج سمبل توحید است همانگونه که حضرت ابراهیم (ع) نشان توحید و اطاعت محض از فرامین خدا بود ، (7) حج میراث ابراهیمی است.
و اذ بوانا لابراهیم مکان البیت أن لاتشرک بی شیئا و طهر بیتی للطائفین و القائمین و الرکع السجود . ( حج / 26)
این مناسک توسط پیامبر اسلام احیاء شده و عظمت کلمه توحید را با توحید کلمه به نمایش می گذارد : لیشهدوا منافع لهم و یذکروا اسم الله فی ایام معلومات... ( حج / 28)

5. عدل :

و عدل را برای ارتباط و تالیف قلوب قرار داد.
اعتقاد به عدل الهی از اعتقادات شیعی و برخی از فرق اهل سنت است که از قرآن و روایات گرفته شده است. اعتقاد به عدل الهی زمینه ساز تعهد به عدالت اجتماعی است. از این رو در طول تاریخ این دو با هم همراه بوده و نفی هر یک به معنای انکار دیگری دانسته شده است عدل اجتماعی و رعایت حدود و حقوق قانونی افراد، موجب ایجاد ارتباط صحیح میان افراد و در نتیجه تألیف قلوب است. برخلاف ظلم، که بر هم زننده جامعه و روابط سالم اجتماعی است :
ان الله یأمر بالعدل و الاحسان... ( نحل ، 16 / 90)
و أمرت لأعدل بینکم. ( شوری ، 42 / 15)
فلا تتبعوا الهوی أن تعدلوا. (نساء ، 4 / 135)
یا أیها الذین آمنوا کونوا قوامین الله شهداء بالقسط و لایجرمنکم شنئان قوم علی الا تعدلوا اعدلوا هو أقرب للتقوی و اتقوا الله ان الله خبیر بما تعملون. ( مائده،5 / 8 )
و اذا حکمتم بین الناس أن تحکموا بالعدل. ( نساء / 58)
یحکم به ذوا عدل منکم. ( مائده / 95)
... واذا قلتم فاعدلوا و لو کان ذا قربی. ( انعام ، 6 / 152)
... و لیکتب بینکم کاتب بالعدل . ( بقره / 282)
ان الله لا یظلم مثقال ذرة ... ( نساء / 40)
ان الله لا یظلم الناس شیئا و لکن الناس أنفسهم یظلمون. ( یونس ، 10 / 44)
فما کان الله لیظلمهم و لکن کانوا أنفسهم یظلمون . ( توبه 9 / 70)
و نضع الموازین القسط لیوم القیامه فلا تظلم نفس شیئا. ( انبیاء ، 21 / 47)
عدل اعتقاد به وجود میزان و معیار سنجش اعمال است، و در عمل موجب گردد که اعمال بر اساس موازین آن انجام گیرد . از این رو عدل را از مستقلات عقلیه دانسته اند. به این معنی که شارع تایید کننده و تضمین کننده آن است و نه ایجاد کننده ی آن. این اعتقاد به عدل، در اصطلاح متکلمین از نتایج بحث از «حسن و قبح ذاتی یا عقلی » دانسته می شود که توابع بسیار به دنبال دارد.

6. اطاعت از اولی الامر:

اطاعت ما خاندان را برای حسن انتظام امور اجتماعی و امامت ما اهل بیت را برای ایمنی و امان از اختلاف و تفرقه و لغزش قرار داد.
أطیعوا الله و أطیعوا الرسول و أولی الامر منکم. ( نساء ، 4 / 59)
لزوم تبعیت از خدا و رسول و اهل بیت در مباحث کلامی به تشریح بیان شده و دلایل متقن بر آن اقامه شده است. نص و تصریح بر امامت بهترین راه تداوم نبوت خاتم است. (8)
حکماء برای اثبات امامت به همان دلیلی اشاره کردند که در لزوم نبوت ارائه داشته اند و آن حفظ نظام اجتماعی است. (9)
از این رو اجر نبوت ، مودت ذی القربی دانسته شده است.
قل لا أسئلکم علیه أجرا الا المودة فی القربی. ( شوری ، 42 / 23 )
فایده ی آن هم جز برای خود مردم نیست. زیرا این مودت اهتداء به طریق هدایت است.
عن فاطمه الزهرا (س) قالت : قال لی رسول الله (ص) یا فاطمه من صلی علیک غفر الله و الحقه بی حیث کنت من الجنه. (10)
دختر گرامی پیامبر فرمود: رسول خدا ( ص) به من گفت : ای فاطمه هر که بر تو صلوات فرستد، خداوند او را بیامرزد و در هر جای بهشت که باشم او را به من ملحق گرداند.
عنها (س) قالت : قال رسول الله (ص) : ایما رجل صنع الی رجل من ولدی صنیعه فلم یکافئه علیها ، فانا المکافی له علیها. (11)
حضرت زهرا به نقل از پیامبر اکرم (ص) فرمود: هر کسی برای فردی از فرزندان من کاری انجام دهد و بر آن کار پاداشی نگیرد، من پاداش دهنده او خواهم بود.
عنها ( س) قالت : انّ ابی (ص) نظر الی علی (ع) و قال : هذا و شیعته فی الجنه. (12)
پیامبر خدا ( ص) به علی (ع) نگریست و فرمود: این شخص و پیروانش در بهشت اند.
عنها (س) قالت : قال لی ابی : من سلم علیّ و علیک ثلاثه ایام فله الجنه. (13)
پدرم به من فرمود: هر که بر من و تو تا سه روز تحیت و سلام بفرستد، بهشت بر او واجب گردد.

7.جهاد :

جهاد را برای عزت و ارجمندی و سربلندی ملت اسلام قرار داد.
از دیگر فروع دین جهاد در راه خدا است. جهاد دری از درهای بهشت است که خداوند آن را برای بندگان خاص خود گشوده است. جهاد موجب سرافرازی و عزت و افتخار مسلمانان است. خداوند عزیز است : فان العزة لله جمیعا. ( نساء ، 4 / 139) ان العزة لله جمیعا. ( یونس ، 10 / 65)
خدا به هر کس که خواهد عزت بخشد، و تعز من تشاء و تذل من تشاء ( آل عمران ، 3 / 26 )
خدا برای مومن مذلت قرار نداده است : ولله العزه و لرسوله و للمؤمنین و لکن المنافقون لا یعلمون . ( منافقون ، 63 / 8)
خداوند راضی به سلطه کفار بر مومنین نیست و از این رو راهی برای آن قرار نداده است .
و لن یجعل الله للکافرین علی المؤمنین سبیلا.( نساء / 141)
برای اجرای این برنامه ، باید همه راه های سلطه کفار بسته شود و جهاد بهترین طریق حفظ عزت مومنین است. از این رو جهاد بر مسلمانان واجب شده است.
جهاد ابتدایی که در زمان حضور پیامبر و امام و به اذن ایشان است و جهاد تدافعی که بر آحاد جامعه مسلمین واجب بوده و نیاز به اذن ندارد.
داستان جنگ های زمان پیامبر (ص) در جهت تنزیل قرآن و جنگ های دوران امامت امام علی (ع) در جهت تأویل قرآن، بخش عمده ای از مباحث تاریخ اسلام را پوشش می دهد. نتیجه این تلاش گسترش اسلام و تثبیت آن و در نتیجه عزت و اقتدار مسلمین و تشکیل مدینه النبی بود.
از این رو جهاد گران مورد عنایت الهی واقع شده و برای آنان اجر عظیم قرار داده شده است. به گونه ای که کارهای مهمی چون سقایه الحاج و تعمیر مسجد الحرام در مقایسه با جهاد امری سهل می نماید: أجعلتم سقایة الحاج و عمارة المسجد الحرام کمن آمن بالله و الیوم الاخر و جاهد فی سبیل الله... ( توبه ، 9 / 19)
مجاهدین مشمول رحمت خاص خدا هستند : والذین هاجروا و جاهدوا فی سبیل الله اولئک یرجون رحمت الله. ( بقره / 218) اینان از درجه رفیعی در نزد پروردگار برخوردارند : الذین آمنوا و هاجروا و جاهدوا فی سبیل الله بأموالهم و أنفسهم أعظم درجة عندالله. ( توبه / 20)
اینان هدایت شدگان به راه خدایند : و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا . ( عنکبوت ، 29 / 69)

8. صبر :

صبر را برای استحقاق اجر قرار داده است.
صبر از دستورات اخلاقی و عرفانی دینی است که برای دین به منزله سر برای بدن خوانده شده است. در متون اخلاق اسلامی در باب صبر، اقسام و فواید آن مضامین بلندی به رشته تحریر در آمده است. صبر در مصیبت ، صبر بر معصیت و صبر در عبادت از مهمترین این اقسام است.
حضرت زهرا ( س) استحقاق اجر را ثمره صبر می داند. زیرا آدمی هیچ حقی بر خدا ندارد اما صبر بر کاستی ها، موجب استحقاق گردد. از این رو فرمان به صبر داده شده است: فاصبر کما صبر أولوا العزم من الرسل. ( احقاف ، 46 / 35)
صبر پیامدها و نتایجی را به دنبال دارد از جمله : انجام عمل صالح ، طلب رضایت الهی و اقامه ی نماز ، توکل بر پروردگار ، رستگاری ، هدایت به امر الهی و... (25)
از این رو فایده صبر عاید خود انسان است : و أن تصبروا خیر لکم. ( نساء 4 / 25) هر چند به نظر مشکل آید : فان ذلک من عزم الامور . ( آل عمران ، 3 / 186)
استعانت به صبر و صلوة از فرمایشات قرآنی و بیانگر اهمیت صبر است . و استعینوا بالصبر و الصلوة . ( بقره ، 29 / 45)

9. امر به معروف :

امر به معروف را برای مصالح عامه مردم قرار داد.
یکی دیگر از واجبات دینی انجام امر به معروف و نهی از منکر است. علت وجوب آن حفظ مصالح عمومی است. خاتمیت و عدم تحریف در دین اسلام به جهات متعددی می باشد ، یکی از این جهات تعبیه اصول و فروعی در بدنه این دین مبین است. امامت از اصولی است که برای حفظ دین در نظر گرفته شده است و امر به معروف و نهی از منکر از فروع آن است.
انجام این واجب الهی در ردیف ایمان به خدا ، اقامه نماز و حفظ حدود الهی است . (14)
علت برتری امت مسلمان بر امم دیگر در گرو انجام این فریضه ی الهی است: کنتم خیر أمة أخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تومنون بالله ... ( آل عمران ، 3 / 110)
امر به معروف و نهی از منکر شرائط و مراتبی دارد که در کتب فقهی و اخلاقی و عرفانی به آن پرداخته شده است. همچنین این مسئله از اصول معتزله و فروع مذهب تشیع می باشد. که به تفصیل در کتب کلامی مورد بحث واقع شده است.

10. نیکی به والدین :

نیکی به والدین را برای مصونیت از غضب خود قرار داد.
نیکی به پدر و مادر از اصول اخلاقی اسلام است که در قرآن کریم بدان سفارش زیادی شده است. نیکی به فرزند از جمله فطریات بشری است. از این رو ایشان به اصل احسان نسبت به فرزندان سفارش نشده اند بلکه مصادیق احسان گوشزد شده است. مبادا که در اثر عدم تشخیص این مصالح ، ناخواسته موجبات زیان نسبت به فرزندان را فراهم آورند. برای عدم دلبستگی به فرزندان هشدار داده شده است: لن تغنی عنهم اموالهم و لا اولادهم من الله شیئا ( آل عمران / 10) فلا تعجبک أموالهم و لا أولادهم . ( توبه ، 9 / 55)
اما در مورد پدر و مادر و نیکی نسبت به ایشان سفارشات موکدی شده است. مبادا فرزندان دچار فراموشی شده و حق والدین خود را اداء نکنند. احسان به ایشان پس از عبادت الهی قرار داده شده است: لا تعبدون الا الله و بالوالدین احسانا ( بقره / 83) و اعبدوا الله و لا تشرکوا به شیئا و بالوالدین احسانا. ( نساء ، 4 / 36) ألا تشرکوا به شیئا و بالوالدین احسانا . ( انعام ، 6 / 151) و قضی ربک أ لا تعبدوا الا ایاه و بالوالدین احسانا. ( اسراء ، 17 / 23)
آدمی باید سپاسگزار محبت های پدر و مادر خویش باشد همان گونه که شکرگزار نعم الهی است: أن اشکر لی و لوالدیک الی المصیر. ( لقمان ، 31 / 14) انسان به نیکی نسبت به والدین سفارش شده است: و وصینا الانسان بوالدیه احسنا. ( احقاف ، 46 / 15)
از مصادیق احسان طلب مغفرت برای ایشان است : ربنا اغفرلی و لوالدی . ( ابراهیم ، 14 / 41)
علت این همه سفارش چیست ؟ حضرت امان از غضب الهی را نتیجه نیکی به والدین می داند. شاید بدان لحاظ که هر مجازی نشان از حقیقتی است پس از آنکس که بتواند خود را از غضب والدینش برهاند از غضب الهی نیز رهیده است و آنکه قدر زحمات پدر و مادرش را بشناسد حتما قدر نعم الهی را هم می داند.

11. صله رحم :

صله رحم را برای پیوستگی ارحام و اقارب و وحدت ملی قرار داده است.
یکی دیگر از سفارشات اخلاقی در اسلام پیوستن با خویشان است: والذین یصلون ما أمر الله به أن یوصل. ( رعد ، 13/ 21)
حضرت دایره رحم را آن چنان گسترده می داند که ثمره صله رحم را وحدت ملی می خواند. یعنی انسانی که از دایره خود خواهی های شخصی گذشته ، به خانواده می پیوندد و آنکه از دایره خانواده گذشته و به شهر و کشور و امت پیوسته است حافظ منافع عمومی و وحدت ملی است و منافع خود را در راه حفظ مصالح جامعه فدا می کند.

12. قصاص :

قصاص را برای حفظ خون های مردم قرار داده است .
قصاص از احکام فقهی اسلام است. از دیدگاه قرآنی فایده قصاص، حفظ حیات اجتماعی است: ولکم فی القصاص حیوة یا أولی الالباب لعلکم تتقون . ( بقره ، 2 / 179) خطاب آیه به صاحبان خرد است. به این معنی که در نگاه اولیه ، قصاص نوعی بی رحمی تلقی می شود اما اگر به فایده آن اندیشه شود به خوبی فهمیده می شود که حفظ حیات اجتماعی به مراتب مهمتر از حیات فردی است. پس مجازات گناهکار برای حفظ خون های مردم ، امری لازم است.
نکته دیگر آنکه این امر موجب تقوی است. همان گونه که روزه واجب شده باشد که تقوی پیشه سازیم، قصاص نیز به همین هدف واجب شده است . هر چند از نظر صوری تفاوت بسیاری میان قصاص و روزه است ، ولی در واقع هر دو به یک منظور تشریع شده است. البته توصیه اخلاقی در کنار این حکم فقهی وارد شده که به لطافت آن می افزاید : یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم القصاص ... فمن عفی له من أخیه شیء فاتباع بالمعروف و أداء الیه باحسان ذلک تخفیف من ربکم و رحمة فمن اعتدی بعد ذلک فله عذاب ألیم. ( بقره ، 2 / 178)

13. وفای به نذر:

وفای به نذر را برای رسیدن به مغفرت و نیل به آمرزش قرار داده است.
یکی دیگر از سفارشات موکد قرآنی که ضامن دستیابی به سعادت است وفای به نذر است. وفا و اسیفاء به معنی تمام نمودن و پر کردن است. از اقسام وفا، وفای به عهد است که یکی از نمونه های آن وفای به نذر است به معنی ادای عهدی که با خدا بسته ایم. از نظر حضرت فاطمه زهراء (ع) فایده وفای نذر دستیابی به آمرزش الهی است. زیرا جزای وفای به عهد انسان در مقابل خدا ، به عهد خود برای انسان است که همان آمرزش و مغفرت الهی است: و ما تنفقوا من شیء فی سبیل الله یوف الیکم. ( انفال ، 8 / 60)

14.تمام پیمودن کیل و وزن :

تمام پیمودن و وزن را برای اعتماد و حفظ اموال از نقص و زیان قرار داده است.
تمام نمودن کیل به معنی صحت معاملات اقتصادی، موجب ایجاد اعتماد میان عرضه کننده و متقاضی خدمت است. این اعتماد باعث شکوفایی اقتصادی و سلامت روانی جامعه است. از این رو در اسلام بر آن تأکید زیادی شده است : و أوفوا الکیل اذا کلتم وزنوا بالقسطاس المستقیم. ( اسراء ، 17 / 35)
یکی دیگر از معضلات اجتماعی آن است که افراد کم فروشی یا گران فروشی ، طالب عدالت و برخورد صادقانه دیگران هستند. قرآن به این خصیصه اشاره داشته و اینان را مطفف می نامد و وعید ویل را برای ایشان متذکر می گردد. زیرا اینان به بدی عمل واقفند و خلاف اقرار فطری و عملی خود عمل می کنند. پس حال ایشان بدتر از کسانی است که بدی عمل را نمی شناسند : ویل للمطففین . الذین اذا اکتالوا علی الناس یستوفون. و اذا کالوهم أو وزنوهم یخسرون. أ لا یظن أولئک أنهم مبعوثون. ( مطففین ، 83 / 1-4)
این عمل به نوعی به انکار معاد می انجامد. از این رو مورد توجه خاص قرار گرفته شده است.

15. نهی از شرب و خمر :

نهی از شرب خمر را برای دوری از رجس و پلیدی قرار داده است .
شرب خمر از محرماتی است که مورد مذمت بسیار قرار گرفته است. شاید به آن دلیل که سایر پلیدی ها را به دنبال خود دارد. پس پرهیز از آن به معنای دوری از رجس و پلیدی است : انما یرید الشیطان أن یوقع بینکم العداوة و البغضاء فی الخمر و المیسر ... ( مائده ، 5 / 91)
پس شیطان توجیه کننده استفاده از این منهیات است تا بدان وسیله ایجاد دشمنی و پلیدی کند. قرآن در پاسخ به این توجیه شیطنت آمیز می فرماید: یسئلونک عن الخمر و المیسر قل فیهما اثم کبیر و منافع للناس و اثمهما أکبر من نفعهما. ( بقره 2 / 219)
از تو درباره ی خمر و قمار سوال کنند در پاسخ بگو در آنها گناهی بزرگ است. البته منافعی هم دارد اما گناه آنها به مراتب بیشتر از نفع آنهاست.

16. اجتناب از قذف:

اجتناب از قذف را برای مصونیت از لعنت قرار داده است.
یکی دیگر از منهیات الهی قذف و تهمت زدن به دیگران است. زیرا بردن آبروی مردم کاری سهل و آسان به نظر می رسد هر چند که اثبات نشود. اما آبروی ریخته شده دیگر بر نمی گردد. از این رو در اسلام بر نهی از آن تأکید شده و برای قذف مجازاتی سنگین گذاشته شده تا افراد به خود اجازه ندهند که بدون مدرک و دلیل با حیثیت مردم بازی کنند. قذف لعنت خدا و بندگان خدا را به دنبال دارد پس برای مصونیت از لعنت باید از قذف دوری جست.

17.ترک سرقت :

ترک سرقت و دزدی را برای حصول عفت و امنیت اجتماعی قرار داده است.
سرقت از مفاسد اجتماعی شایع در اکثر جوامع است. قرآن کریم برای ایجاد امنیت اجتماعی احکام خاصی را وضع نموده است. از این رو ترک سرقت از ابتدای اسلام مورد توجه قرار گرفته و در کنار ترک شرک، از شرائط عقد بیعت رضوان شمرده شده است : یبایعنک علی أن لا یشرکن بالله شیئا و لا یسرقن. ( ممتحنه ، 60 / 12) این آیه بیانگر آن است که سرقت نه فقط در میان مردان که در بین زنان نیز شایع بود و از این رو زنان در بیعت با پیامبر گرامی اسلام ( ص) بر ترک شرک و سرقت پیمان بستند. اسلام برای جلوگیری از این معضل اجتماعی راهکار عملی ارائه می دهد و آن قطع انگشتان دزد است. چه مرد و چه زن فرقی نمی کند: و السارق و السارقه فاقطعوا أیدیهما جزا بما کسبا... ( مائده ، 5 / 38)

نتیجه

آنچه مقاله در صدد تبین آن است :
توجه به اصل الگو پذیری و وجود اسوه های عملی برای انسان.
توجه به تطابق میان اعتقادات و اعمال.
توجه به فلسفه احکام از دیدگاه قرآن و بیانات حضرت فاطمه زهراء ( س)

پی نوشتها:

1. فاطمه الزهراء بهجة قلب مصطفی ، 1 / 235.
2. همان / 266.
3. همان.
4. مسند فاطمه الزهراء / 215.
5. فاطمه الزهراء بهجه قلب المصطفی ، 1 / 265.
6. همان / 305.
7. سوره ی ممتحنه ، آیه ی 4 ملاحظه شود.
8. ر.ک : شفاء الهیات ، تعیین امام.
9. ر.ک الاشارات و التنبیهات ، نمط العارفین.
10. فاطمه الزهراء بهجه قلب المصطفی ، 1 / 287.
11. بحار الانوار ، 96 / 225.
12. احقاق الحق ، 7 / 308.
13. فاطمه الزهرا ء بهجه قلب المصطفی ، 1 / 267.
14. ر.ک : سوره ی هود ، آیه ی 11، سوره رعد آیه 22، سوره نحل آیه 44، ، سوره ی مومنون ،آیه ی 111 و سوره ی سجده ، آیه 24.
15. ر.ک : سوره ی آل عمران ، آیه ی 110، سوره توبه ، آیه ی 71و 112.

منبع: فصل نامه بینات
/خ