رعایت دستورهای بهداشتی در خوردن و آشامیدن، یکی از مهم ترین عوامل سلامت، شادابی و طول عمر است. اگر مردم بدانند که چه باید بخورند، چه اندازه بخورند و چگونه بخورند و نیز دانسته خود را به کار ببندند، بی تردید، بیشتر بیماری ها از جامعه بشری رخت برخواهد بست و انسان ها لذّت و طراوت زندگی را خواهند چشید.
نخستین نکته برای رعایت دستورهای بهداشتی درباره خوردن، توجّه به این حقیقت است که در نظام آفرینش، «خوردن»، ابزاری برای زندگی است، نه آنکه زندگی، ابزاری برای خوردن؛ چنان که در حکمتی منسوب به امام علی علیه السلام آمده است: لا تَطلُبِ الحَیاةَ لِتَأکلَ، بَلِ اطلُبِ الأَکلَ لِتَحیا؛ زندگی را برای خوردن مخواه؛ بلکه خوردن را برای زندگی بخواه.
بسیاری از مردم اگر نگوییم بیشتر آنان سلامت، شادابی و زندگی خود را فدای شکم خود می کنند. از این رو، هیچ گاه به فکر این نیستند که چه بخورند، چگونه بخورند و چه اندازه بخورند. پس، هر چه را مزه بهتری دارد، به هر اندازه که میل دارند و به هر شکلی که پیش بیاید، مصرف می کنند و بدین سان، گرفتار انواع بیماری ها می شوند، چنان که امام علی علیه السلام می فرماید: مَن غَرَسَ فی نَفسِهِ مَحَبَّةَ أَنواعِ الطَّعامِ، اجتَنی ثِمارَ فُنونِ الأَسقامِ؛ هر کس در دل خود، درخت علاقه به انواع غذاها را بکارد، میوه گونه های نا تندرستی را می چیند.
رهنمودهای اسلام در این زمینه، فوق العاده مهم و ارزشمندند و با در نظر گرفتن عصر صدور آنها، معجزه علمی پیشوایان دین، محسوب می شوند. در این باره، توجّه به دو نکته، دارای اهمّیت است:
1.رهنمودهای اسلام درباره خوردن، تنها سلامت جسم را تضمین نمی کنند؛ بلکه تضمین کننده سلامتِ هم جسم و هم جان انسان هستند.
2.از آن جا که عقل و علم، بر همه رازهای آفرینش احاطه ندارند، چه بسا حکمت برخی از رهنمودهای اسلام برای دانش امروز، مجهول باشد؛ ولی بی تردید، این، به معنای بی دلیل بودن آن رهنمودها نیست، چنان که فلسفه شماری از احکام اسلام، در گذشته مجهول بود و امروزه علم به راز آنها پی برده است. و اینک، اشاره ای کوتاه به آن رهنمودها:
یک. مهم ترین رهنمود
نخستین و مهم ترین رهنمود اسلام درباره موادّ غذایی مورد مصرف، این است که «حلال» باشند، بدین معنا که:
اوّلًا: آنچه انسان مصرف می کند، باید از راه مشروع، تهیه شده باشد. غذایی که از راه نامشروع و تجاوز به حقوق دیگران تهیه گردد، هر چند ممکن است برای سلامت جسم، ضرر نداشته باشد؛ امّا بی تردید برای سلامت روان، زیانبار است.
ثانیا: غذای انسان باید از «طیبات (آنچه پاک است)» تهیه شده باشد. بر اساس این رهنمود، انسان نباید غذاهایی را که طبع توده مردم، از آن نفرت دارد، یا اسلام، خوردن آن را ممنوع دانسته (مانند: گوشت مردار یا گوشت حیوانات حرام گوشت) مصرف کند، هر چند که تجاوز به حقوق دیگران نباشد.
ثالثا: غذا برای کسی که مصرف کننده است، نباید زیانبار باشد. توضیح، این که: ممکن است غذایی، برای یک نفر مفید باشد؛ امّا برای دیگری، به دلیل آنکه بیمار است، زیانبار باشد.
رابعا: غذا برای جان انسان و یا جامعه نباید مَفسده داشته باشد. توضیح، این که: ممکن است غذایی حلال باشد و برای جسم هم زیانبار نباشد، لیکن چگونگی مصرف آن، برای جان و یا جامعه مفسده داشته باشد (مانند: غذا خوردن در ظروف طلا و نقره، یا غذا خوردن از سفره ای که مشروبات الکلی در آن قرار دارد). خوردن این گونه غذاها نیز در اسلام، ممنوع شناخته شده است.
دو. دو وعده غذا خوردن در شبانه روز
در روایات اسلامی، برای تداوم سلامت و شادابی انسان، خوردن دو وعده غذا در صبح و شام، توصیه شده است. اهل بهشت نیز که در دار السلام، جاوید هستند، در همین دو وعده، غذا می خورند: «وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیها بُکرَةً وَ عَشِیا؛[1] و در بهشت، هر صبح و شام، روزی آنان آماده است».
سه. توصیه به کم خوری
پیشوایان دین، ضمن تأکید بر کم خوری، منافع فراوانی برای آن ذکر کرده اند؛ مانند: تداوم سلامت بدن، صفای اندیشه، نورانیت دل، رهایی از دام شیطان، بهره گیری از ملکوت هستی، نزدیکی به خداوند متعال و استفاده بهتر از عبادت پروردگار.
چهار. خطر پُرخوری
بر عکس، پُرخوری، از منظر احادیث، به شدّت نکوهیده است. پُرخوری، از سلامت می کاهد، و شهوت را می افزاید، بدن را بدبو می کند و زمینه را برای انواع بیماری های جسمی و روحی، فراهم می سازد. پُرخوری، جوهر نفْس را تباه می کند، به نیروی تقوا (پرهیزگاری) و ورع (خویشتن داری) ضربه می زند، حجاب تیزهوشی است، و دل را سخت و تاریک می سازد.
شخص پُرخور، خواب های آشفته می بیند و هنگام عبادت، احساس کسالت می نماید. ازاین رو، عبادتش اندک است و از بساط قُرب حضرت حق، دور. و سرانجام، سیری در دنیا، موجب گرسنگی در آخرت خواهد شد.
پنج. مقدار خوراک مفید
برای پیشگیری از زیان های پُرخوری و بهره گیری از منافع کم خوری، پیشوایان اسلام توصیه کرده اند که انسان، پیش از آن هنگام که اشتها دارد، چیزی نخورد و قبل از آن که اشتهایش کاملًا از بین رفته، از خوردن، دست بکشد: «کلْ وَ أَنْتَ تَشْتَهی، وَ أَمْسِک وَ أَنْتَ تَشْتَهی».
شش. برترین خوراکی و بهترین سفره
از منظر روایات اسلامی، برترینِ غذاها، غذایی است که دارای چند ویژگی باشد:
اوّل، آن که: از دست رنج خودِ فرد، تهیه شده باشد؛
دوم، آنکه: خانواده او آن را دوست داشته باشند؛
سوم، این که: بوی آن، موجب آزار دیگران نباشد.
بهترینِ سفره ها نیز پاکیزه ترین، حلال ترین و ساده ترینِ آنهاست؛ سفره ای که انواع غذاهای رنگارنگ و گران قیمت که اهل بیت علیهم السلام از مصرف آنها به خدا پناه می بردند بر آن چیده نشده باشد.
هفت. آداب سُفره
آدابی که پیشوایان اسلام برای حضور بر سر سفره غذا توصیه کرده اند، عبارت اند از: بودن سبزیجات در سفره، شستن دست ها و خشک نکردن آنها با حوله، درآوردن کفش ها، نشستن بر سر سفره با فروتنی، گرامی داشتنِ نان، سهیم کردنِ ناظر (اعم از انسان و حیوان) در غذا و آخرین ادب، صدقه دادن از آن غذا و یا همانند آن.
هشت. آداب غذا خوردن
آداب غذا خوردن، به چند بخش، تقسیم می شود:
بخش اوّل. مواردی که باید هنگام خوردن غذا رعایت شوند و آنها عبارت اند از:
الف. تدبّر در این که انواع خوراکی های مورد نیاز انسان، چگونه در نظام آفرینش پدید آمده اند؟ و چه عواملی دست به دست هم داده اند تا آنچه در سفره نهاده شده، آماده گردد که اکنون می توان با میل و اشتها از آن استفاده نمود.
ب. آغاز کردن خوردن با نام و یاد آفریدگار مهربان که انواع غذاهای مفید را برای تأمین نیازهای انسان، در نظام آفرینش قرار داد. نیز تکرار نام خدا به هنگام خوردن هر نوع غذا، و تکرار آن هرگاه که در میان غذا خوردن، سخن گفته شود، و همچنین شکرگزاری فراوان در هنگام خوردن.
ج. آغاز کردن غذا با نمک،[2] البتّه در صورتی که خوردن نمک برای انسان ضرر نداشته باشد.
د. آغاز کردن از سبُک ترین غذاها.
ه. نخوردن غذای داغ و خوردن غذای نیم گرم، پیش از آن که سرد شود.
و. خوردن با دست راست.
ز. کوچک گرفتن لقمه.
ح. خوب جویدن غذا.
ط. طولانی کردن نشستن بر سر سفره.
ی. گرامی داشتن نان و نگذاشتن آن زیر ظرف غذا.
ک. استفاده کردن از آنچه از سفره می ریزد. این، برای وقتی است که غذا در منزل میل می شود، آن هم در صورتی که آلوده نشده باشد؛ ولی اگر کسی در صحرا غذا میل نمود، بهتر است که آنچه را از سفره می ریزد، برای حیوانات بگذارد.
ل. دست کشیدن از خوردن غذا، پیش از سیر شدنِ کامل و در حالی که قدری از اشتها باقی است.
بخش دوم. اموری که هنگام غذا خوردن، ترک آنها شایسته است، و آنها عبارت اند از:
الف. زیاده روی در کیفیت و کمیت خوراک.
ب. نکوهش غذایی که نسبت به آن بی میل است.
ج. دمیدن در غذا.
د. خوردن با دست چپ.
ه. خوردن با یک انگشت یا دو انگشت.
و. بلند آروغ زدن.
ز. پاک کردن زیاد استخوان ها.
ح. آب خوردن در میان غذا.
ط. آب خوردن، پس از خوردن گوشت.
ی. خوردن، در حال سیری.
بخش سوم. حالاتی که غذا خوردن در آنها نکوهیده است.
در اسلام، به طور کلّی، میل کردن غذا در حالات غیر بهداشتی، یا به شیوه غیر اخلاقی (مانند: غذا خوردن به شیوه متکبّران) و یا به گونه ای که عرف جامعه برنمی تابد، نکوهیده است و آنچه در روایات این بخش آمده (مانند: نهی از غذا خوردن در حالِ: «تکیه زده»، «خوابیده بر شکم»، «دراز کشیده»، «ایستاده»، و در حال «راه رفتن» و یا «جنابت»، در صورتی است که با یکی از این عناوین، منطبق گردد.
بخش چهارم. توصیه به هم غذا شدن با دیگران.
در روایات اسلامی، غذا خوردن به تنهایی، مذموم شناخته شده و توصیه شده که انسان هر قدر می تواند، دیگران را در غذای خود سهیم نماید. نیز غذا خوردن با خانواده، خدمت گزاران و یتیمان، مورد تأکید قرار گرفته است.
آدابی که رعایت آنها به هنگام غذا خوردن با دیگران، ضروری است، عبارت اند از:
الف. خوردن از قسمت جلوی خود.
ب. خوردن از اطراف ظرف و نه از وسط آن، در جایی که غذا برای همگان آماده شده است.
ج. نگاه نکردن به لقمه دیگران.
د. رعایت حقوق دیگران در آنچه بر سر سفره است.
ه. آغاز شدن غذا خوردن به وسیله صاحب سفره یا بهترین شخص حاضر بر سر سفره.
و. ادامه دادن صاحب سفره به خوردن، تا سیر شدن همه کسانی که بر سر سفره نشسته اند.
ز. بلند شدن از سر سفره، قبل از برچیدن آن.
نُه. آداب پایان غذا و برچیدن سفره
پایان غذا خوردن همانند آغاز آن، آدابی دارد که رعایت آنها برای سلامت جسم و جان، سودمند است. این آداب را به آداب عرفانی، اجتماعی و بهداشتی می توان تقسیم کرد:
الف. آداب عرفانی، عبارت اند از: سپاس گزاری از ولی نعمت حقیقی (که خداوند متعال است) و دعا کردن برای برکت یافتن روزی.
ب. آداب اجتماعی، عبارت اند از: یادآوری گرسنگان و مسئولیتی که افراد سیر در برابر آنان دارند، و اقدام جهت کاستن فقر و گرسنگی از جامعه در حدّ توان.
ج. آداب بهداشتی، عبارت اند از: شستن دست ها، خلال کردن و مسواک زدن دندان ها، تمیز کردن آنچه زیر سفره ریخته است، مقداری استراحت بر پشت، و نخوابیدن بلافاصله پس از خوردن غذا.
ده. آداب خوردن گوشت و میوه.
پی نوشت ها
[1] مریم: آیه 62.
[2] ممکن است توصیه روایات به «خوردن نمک در آغاز و پایان غذا» برای مناطقی باشد که به دلیل عرق ریزی فراوان، نمک بدن کاسته می شود و یا برای ضدّ عفونی کردن دهان باشد. البتّه ظاهر روایات فراوانی که به این معنا توصیه کرده اند، این است که خوردن اندکی نمک قبل و پس از غذا، برای کسانی که بیمارند، مفید است.
