شایعه یک اسیب اجتماعی (۱)

سخنرانی حجت الاسلا م شکوری امام جمعه خوی

مقدمه :
 

با توجه به گسترش و توسعه روز افزون ابزار و وسایل ارتباطی در سطح جهان و با در نظر داشتن پیچیدگی فعالیتهای اطلاعاتی کشورهای قدرتمند و استعمارگر در میان کشورها و ملل جهان و با لحاظ کردن تأثیرات عمیق شایعه سازی و شایعه پردازی در افکار عمومی ، امروز موضوع شایعه در بسیاری از جوامع به یک آسیب جدّی اجتماعی و بعضاً به بحران تبدیل شده است.
لذا پرداختن به این موضوع بویژه از ناحیه سیاستمداران ، مراکز فرهنگی و تبلیغی جوامع از ضروریات اجتناب ناپذیر است.
با توجه به اینکه جامعه اسلامی ما نیز از این آسیب رنج می برد لذا لازم است از سوی مراکز فرهنگی بویژه مبلّغان دینی در مساجد مورد توجه جدی قرار بگیرد بدین جهت در نظر داریم چند جلسه موضوع شایعه را در محورهای زیر مورد بررسی قرار بدهیم:
1- معنی و مفهوم شایعه
2- انواع شایعه
3- اهداف شایعه
4- زمینه های شایعه
5- عوامل شایعه پراکنی
6- شایعه سازان و شایعه پراکنان
7- پیامدهای ناگوار شایعه
8- واکنش به شایعه
9- حکم شرعی شایعه
10- درمان شایعه پردازی

معنی شایعه:
 

شایعه در لغت بمعنای خبری است که فاش شود ولی صحّت و نادرستی آن معلوم نباشد. (1)

در اصطلاح :
 

پژوهشگران تعریفهای متعددی را مطرح کرده اند از جمله :
الف : شایعه موضوع خاصی است که برای باور کردن همگان مطرح میشود و از فردی به فرد دیگر منتقل می شود و معمولاً این انتقال بطور شفاهی صورت می گیرد بدون آنکه شواهد مطمئنی در میان باشد . (2)
ب: به پخش اخبار یا ادعای بی اساس و مبهم که برای ایجاد باور در دیگران و برای رسیدن به هدف خاصی صورت می گیرد یا به جهل و ناخود آگاهانه سرمی زند شایعه گفته می شود.(3)
از مفاد دو تعریف مذکور استفاده می شود که شایعه از خصوصیات و ویژگیهای زیر برخوردار است:
1- برای ایجاد کردن باور در مردم پخش می شود
2- نوع شایعات بصورت شفاهی و دهن به دهن پخش میگردد
3- نوعاً در شایعات اهداف خاص سیاسی وجود دارد
4- معمولاً شایعه ها در موضوعاتی ساخته می شود که مردم نسبت به آنها حساسیّت دارند
5- شایعه دارای پشتوانه است یعنی فرد یا افراد و یا تشکیلاتی در نشر آن دخالت دارند
6- شایعه از عمری کوتاه برخوردار است چون به زودی بی اساس بودن آن مشخص می شود مگر در موارد خاص
7- شایعه در افراد ساده لوح و سطحی نگر و بیمار دل تأثیر دارد
8- معمولاً انسانهای مغرض ، حسود ، کج فهم و منافق به شایعه سازی و شایعه پراکنی مبتلا می شوند. (4)

انواع شایعه :
 

بطوریکه در بیان ویژگیهای شایعه اشاره گردید نوع شایعات از اهداف خاص سیاسی و اجتماعی برخوردار بوده و در ارتباط با موضوعاتی ساخته و پخش می گردد که توده مردم نسبت به آنها حساسیت خاص دارند.
لذا اگر تاریخچه شایعات را مورد بررسی قرار بدهیم خواهیم دید که معمولاً اشخاص و جریانها و مجموعه های زیر بیشترین شایعات را علیه خود دارند:
1- پیامبران الهی و اوصیاء آنان
2- سایر رجال دینی و سیاسی جوامع بشری
3- سران و رهبران حکومتها
4- گروهها و احزاب سیاسی و اجتماعی
5- اشخاص و خانواده های سرشناس جامعه
ما چند نمونه از انواع شایعات را علیه چند نفر از پیامبران خداوند که در قرآن مورد اشاره قرار گرفته اند مطرح می سازیم :

الف : شایعات علیه حضرت نوح (ع) :
 

1- شایعه گمراهی :
قالَ الْمَلاَءُ مِنْ قَوْمِهِ اِنّا لَنَراکَ فِی ظَلالٍ مُبین(5)
اشراف قومش به او گفتند ما تو را در گمراهی آشکار می بینیم
2- شایعه برتری جوئی :
ما هَذا اِلاّ بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُریدُ أَنْ یَتَفَضَّلَ عَلَیْکُمْ (6)
نیست این جز بشری مثل شما که قصد برتری جویی برشما دارد
3- شایعه دیوانگی :
إِنْ هُوَ اِلاّ رَجُلٌ بِهِ جِنَّةٌ (7)
او مرد دیوانه ای بیش نیست

ب : شایعات علیه حضرت هود (ع) :
 

1- شایعه سفاهت و دروغگوئی :
قالَ الْمَلاَءُ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ إِنّا لَنَراکَ فِی سَفاهَةٍ وَ اِنّا لَنَظُنُّکَ مِنَ الْکاذِبینَ (8)
اشراف قوم او که کافر شده بودند گفتند:
می بینیم که به بی خردی گرفتار شده ای و پنداریم که از دروغگویان باشی

ج : شایعات علیه حضرت موسی (ع) :
 

1- شایعه جادوگری :
إِنَّ هذَا لَساحِرٌ عَلیمٌ (9)
گفت این مرد جادوگری داناست
2- شایعه دیوانگی :
وَ قالَ ساحِرٌ اَوْ مَجْنُونٌ(10)
و فرعون گفت : جادوگری است یا دیوانه ای
3- شایعه دروغگویی :
فَقالُوا ساحِرٌ کَذّابٌ(11)
و گفتند : او جادوگری دروغگوست

د : شایعات علیه پیامبر اسلام (ص) :
 

در صدر اسلام شایعات زیادی علیه پیامبر (ص) و مسلمانان توسط مشرکان و منافقان ساخته و پخش می شد و بخشی از جامعه اسلامی را گرفتار تردید ، دودلی ، سستی ، اضطراب و دلهره می کرد شایعات صدر اسلام را می توان در چند گروه دسته بندی کرد:
الف : شایعاتی که علیه شخص رسول خدا (ص) طراحی و پخش می شد از قبیل :
1- شایعه سحر ، شاعر ، دروغگو و دیوانه بودن
• وَ قالَ الْکافِروُنَ هَذا ساحِرٌ کَذّابٌ (12)
و کافران گفتند این ساحر دروغگویی است
• وَ قالُوا یا اَیُّهَا الَّذی نُزِّلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ اِنَّکَ لَمَجْنُونٌ (13)
و گفتند ای کسیکه ذکر ( قرآن ) بر تو نازل شده مسلماً دیوانه ای
• بَلْ قالُوا أَضْغاثُ اَحْلامٍ بَلِ إفْتَراهُ بَلْ هُوَ شاعِرٌ (14)
آنها گفتند ( آنچه محمد (ص) آورده وحی نیست ) بلکه خوابهائی آشفته است اصلاً آن را به دروغ به خدا بسته بلکه شاعر است
2- شایعه خیانت :
وَ ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَغُلَّ وَ مَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِما غَلَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ (15)
ممکن نیست هیچ پیامبری خیانت کند روز رستاخیز آنچه را در آن خیانت کرده با خود ( به صحنه محشر ) می آورد.
مرحوم شیخ طوسی در مورد شأن نزول آیه شریفه می نویسد :
قالَ اِبْنُ عَبّاسٍ و سَعیدُ بنُ جُبَیرٍ :
سَبَبُ نُزولِ هَذِهِ الآیَةُ أَنَّ قَطیفَةً حَمْراءَ فَقَدَتْ یَوْمَ بَدْرٍ مِنَ الْمَغْنَمِ
فَقالَ : بَعْضُهُمْ لَعَلَّ النَّبِیَّ أَخَذَها (16)
مخمل سرخی در میان غنایم جنگ بدر مفقود شد عده ای شایع کردند خود پیامبر (ص) آن را برداشته
3- شایعه سادگی و زود باوری :
وَ مِنْهُمُ الَّذینَ یُؤْذونَ النَّبِیَّ وَ یَقُولُونَ هُوَ اُذُنٌ (17)
از آنها ( منافقین ) کسانی هستند که پیامبر (ص) را آزار میدهند و می گویند : او آدم خوش باوری است
ب : شایعاتی که علیه خانواده و بستگان پیامبر (ص) بود :
بطوریکه در آیات قرآن و احادیث مورد اشاره قرار گرفته است تعدادی از منافقان صدر اسلام با بی شرمی و جسارت تمام بعضاً حتی زنان پیامبر (ص) را از طریق تهمت و شایعه مورد آزار و اذیت قرار می دادند.
ج : شایعاتی که در مورد شهادت پیامبر (ص) ، شکست سپاه اسلام و یا شهادت برخی از اصحاب آن بزرگوار بود از قبیل:
1- شایعه شهادت پیامبر (ص) در جنگ احد
در این جنگ مُصعب بن عُمیر پرچمدار سپاه اسلام به دست یکی از جنگ جویان بنام قریش به شهادت رسید و او به گمان اینکه پرچمدار پیامبر (ص) است شایعه کشته شدن پیامبر (ص) را ساخت .
و بنا به نقل دیگر در همان حال که آتش جنگ میان مسلمانان و بُت پرستان به شدت شعله ور بود ناگهان صدایی بلند شد و کسی گفت : محمّد (ص) را کشتم ، محمد را کشتم.
این درست همان دم بود که مردی بنام عمرو بن قمیئه حارثی سنگ به سوی پیامبر (ص) پرتاب کرد ، پیشانی و دندان حضرت را شکست و لب پایین وی شکافت و خون ، صورت آن حضرت را پوشانید
در این موقع بود که دشمن تلاش کرد پیامبر (ص) را به قتل برساند اما مصعب بن عمیر یکی از پرچمداران ارتش اسلام با پایمردی تمام جلوی حملات آنها را گرفت ولی خودش در این میان شهید شد . (18)
سپاه کفر وقتی شایعه را شنیدند یک صدا « قُتِلَ مُحَمَّد (ص) » را سر می دادند. (19)
وَ ما مُحَمَّدٌ اِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ ماتَ اَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی اَعْقابَکُمْ وَمَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللهُ الشّاکِرینَ وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ اِلاّ بِاِذْنِ اللهِ کِتباً مُؤَجَّلاً وَ مَنْ یُرِدْ ثَوابَ الدُّ نْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَ مَنْ یُرِدْ ثَوابَ الآخِرَةِ نُؤْتِهِ مِنْها ... (20)
محمد (ص) فقط فرستاده خداست و پیش از او فرستادگان دیگری نیز بودند ؛ آیا اگر او بمیرد و یا کشته شود شما به عقب بر می گردید ؟ ( و اسلام را رها کرده به دوران جاهلیت و کفر بازگشت خواهید نمود ؟ )
و هر کس به عقب باز گردد هرگز به خدا ضرری نمی زند و خداوند به زودی شاکران ( و استقامت کنندگان ) را پاداش خواهد داد.
هیچ کس جز به فرمان خدا ، نمی میرد؛ سرنوشتی است تعیین شده ، هر کس پاداش دنیا را بخواهد ( و در زندگی خود ، در این راه گام بردارد) چیزی از آن به او خواهیم داد.
2- شایعه شکست سپاه اسلام در جنگ تبوک:
دو گروه از شرکت در جنگ تبوک سرباز زدند :
گروه اول : تعدادی از مؤمنان :
که در آیه 38 سوره توبه مورد اشاره قرار گرفته
گروه دوم : منافقان
این گروه با بهانه های واهی از همراهی سپاه اسلام سرباز زدند و در مدینه شایعه شکست سپاه اسلام و شهادت پیامبر (ص) را پخش کردند بمناسبت بروز این شایعه آیه زیر نازل گردید
اِنْ تُصِبْکَ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِنْ تُصِبْکَ مُصیبَةٌ یَقُولُوا قَدْ اَخَذْنا اَمْرَنا مِنْ قَبْلُ وَ یَتَوَلَّوْ وَ هُمْ فَرِحُونَ (21)
اگر به تو نیکی رسد ناخرسندشان دارد و اگر مصیبتی ناگوار تو را فراگیرد گویند ما راه خود را از پیش برگزیده ایم و شادمانه روی گردانند
ادامه دارد
منبع:سایت شورای سیاستگذاری ائمه جمعه
ارسال مقاله توسط کاربر محترم سایت :j133719