آشنایی با اصطلاحات شرعی

فرض کنید فردی از بازی فوتبال و قوانین و جزییات و اصطلاحات آن خبر ندارد و ناخواسته در برابر تلویزیون نشسته و مشغول دیدن مسابقه فینال است. هر چند ممکن است این فرد از ظاهر بازی وجزییات آن لذت ببرد، اما پس از مدتی خسته می شود، چون اصلاً نمی فهمد این افراد برای چه چیزی روی سبزه ها می دوند و با هم درگیر می شوند. و به خصوص ازحرف های گزارش گر و اصطلاحاتی مانند آفساید و کرنر و هافبک و... هم چیزی سر در نمی آورد.
وقتی مشکل جدی تر می شود که همین آقای فوتبال نشناس بخواهد خودش فوتبال بازی کند که خدا می داند چه اتفاقی می افتد.
پس شناخت قوانین و قواعد کاری، جزو مهم ترین مقدمات ورود به هر کاری است، اما در این زمینه، پیش از هر چیز آشنایی با اصطلاحات و تعبیرات درباره آن مسئله، بسیار مهم است.
از آن جا که مسائل واحکام شرعی از منابع عربی، یعنی قرآن و روایات گرفته شده و علم مربوط به آن، که «علم فقه » است، علمی قدیمی است، بسیاری از اصطلاحات و تعابیر برای فردی عادی، به خصوص فارسی زبانان مبهم است.
به همین دلیل تصمیم گرفتیم دراین مقاله به برخی اصطلاحات رایج و مشهور بپردازیم که در بیان احکام شرعی و موضوعات فقهی کاربرد دارد.

شریعت
 

به مسیر رودخانه و مانند آن «شریعه» گفته می شود. وقتی می گویند شریعه فرات، یعنی مسیر رودخانه فرات، هر رودخانه ای، چه بزرگ و چه کوچک، دارای یک گذرگاه است که حتی اگر مدتی آب آن خشک هم شود، باز مسیر آن کاملاً مشخص است و همواره آب رودخانه از آن مسیر عبور می کند و امکان ندارد یک رودخانه از مسیر خود منحرف شود.
در همه ادیان آسمانی، دستورالعمل های مختلف و متنوعی در مورد اعمال و رفتارهای انسان بیان شده که این دستورات مربوط به اعمال و وظایف فردی انسان است یا اعمال و وظایفی است که در برابر خداوند باید انجام داد. یعنی عبادات و مانند آن است که انسان را در برابر دیگر انسان ها و اجتماع بر عهده دارد.
در هر صورت این دستورات متنوع و مختلف به شکل قواعد و قوانین معینی است که کیفیت رفتار و زندگی هر فرد را از نظر آن دین، روشن می کند و نشان می دهد او در مسیر زندگی خود به چه شکلی و در چه مسیری باید حرکت کند. به همین دلیل، به این دستورات و قوانین در هر دینی، «شریعت» گفته می شود. پس اگر می گوییم بر اساس شریعت اسلام نباید انسان به والدین خود بی احترامی کند، یعنی در قوانین اسلام انجام این کار ممنوع و به معنای خارج شدن از مسیر تعیین شده برای یک مسلمان است.

احکام خمسه
 

از نظر دین اسلام همه کارها و رفتارهای ما مانند خوردن و خوابیدن و... دارای یک حکم است، یعنی از نگاه فقهی در مورد آن نظری وجود دارد و این کار دارای عنوانی است که این عنوان یا همان حکم از پنج شکل خارج نیست و چون در عربی به پنج، خمس یا خمسه گفته می شود، این احکام پنچ گانه هم به «احکام خمسه» مشهور شده اند. این احکام عبارتند از واجب، حرام، مستحب، مکروه و مباح که به هر یک اشاره می کنیم:
*واجب: واجب عملی است که از نگاه دین اسلام، انجام آن لازم است و نباید آن عمل را ترک کرد، چرا که ترک آن عمل گناه به شمار می آید. به این قبیل احکام، «لازم» هم گفته می شود.
*حرام: حرام نقطه مقابل واجب است، یعنی عملی که ترک آن لازم است و باید آن را ترک کرد تا جایی که انجام دادن آن عمل گناه محسوب می شود. به این احکام «ممنوع» و«محرم» هم گفته می شود.
*مستحب: مستحب عنوان کارهایی است که انجام دادن آن ها خوب و مورد نظر خداوند است، اما این خوبی به حدی نرسیده که با ترک این عمل مرتکب گناه شده باشیم، بلکه اگر این عمل را انجام دهیم، ثواب برده ایم و در برابر آن پاداش خواهیم داشت.
*مکروه: مکروه نقطه مقابل مستحب است، یعنی عملی که انجام ندادن آن خوب است و در نظر خداوند از انجام دادن آن بهتر است، ولی اگر آن عمل را انجام دهیم، مرتکب گناه نشده ایم، بلکه اگر آن را ترک کنیم، ثواب برده ایم.
*مباح: مباح به کارهایی گفته می شود که هیچ یک از چهار قسم گذشته نباشد، یعنی نه انجام آن و نه ترک آن، از نظر دین اسلام لازم یا مطلوب نیست، بلکه انجام دادن یا ندادن آن عمل به خودی خود تفاوتی ندارد، مانند راه رفتن و غذا خوردن و... در حالت عادی به این کارها «جایز» هم گفته می شود.

فتوا و حکم
 

اگر به منابع دینی، یعنی قرآن و روایات مراجعه کنید، خواهید دید احکام شرعی و دستورات دینی به طور روشن در این منابع بیان نشده و فهم دقیق این وظایف و دستورات، نیازمند بررسی و دقت بسیار است. این کار مهم، وظیفه اصلی فقها و مراجع تقلید است، وظیفه علماست که با یادگیری علوم مختلف بتوانند احکام شرعی را از میان آیات قرآن و هزاران روایت به دست بیاورند و برای ما بیان کنند.
وقتی یک مرجع تقلید با تلاش بسیار، احکام شرعی را به دست آورد و تکالیف شرعی یک انسان را فهمید، آن ها را به صورت جداگانه و در قالب مسائل مختلف بیان می کند که به این مسائل «فتوا» یا «حکم» گفته می شود. به همین دلیل اگر ما از مراجع تقلیدمان درباره مسئله مشخصی سؤال کنیم و فتوای او را در همان مورد بپرسیم، به این عمل ما«استفتا» یا درخواست فتوا گفته می شود.

احتیاط
 

مسائل و احکام مربوط به همه کارها و رفتارهای انسان در طول زندگی بسیار متنوع و مختلف است. هم چنین با پیشرفت علوم و تغییر سبک زندگی ها، تشخیص دقیق حکم شرعی همه اعمال و رفتارهای انسان کار بسیار دشواری است که شاید در همه موارد به نتیجه نرسد.
اگر در این زمینه، مرجع تقلید به یک حکم و تکلیف شرعی یقین پیدا کرد و مطمئن شد وظیفه یک مسلمان در این زمینه همین عمل است، در مورد آن حکم می کند و فتوا می دهد، اما اگر به هر دلیلی مرجع تقلید به یقین نرسد و تکلیف یک فرد مسلمان در موردی خاص برایش قطعی نبود، در مورد عمل کردن یا نکردن به آن مورد خاص «احتیاط» می کند، یعنی روشی را انتخاب می کند که در مورد آن عمل، انسان ها ناخواسته به گناه نیفتند. مثلاً مرجع تقلیدی درباره حرام بودن مصرف سیگار دچار تردید می شود و دلیل قطعی بر حرام بودن آن پیدا نمی کند، از طرف دیگر احتمال می دهد که این عمل از نگاه شریعت حرام باشد، در نتیجه می گوید: «احتیاط آن است که انسان سیگار نکشد».
البته گاهی احتیاط واجب است و گاهی مستحب، یعنی رعایت این دستور گاهی لازم است و مکلف نباید رعایت این دستور را ترک کنند که به آن احتیاط واجب گفته می شود و معمولاً هرگاه مرجع تقلید در ابتدای حکم می گوید: احتیاط آن است که...، منظورش احتیاط واجب است، اما اگر مرجع تقلید بعد از بیان حکم شرعی و فتوا به احتیاط اشاره کرد، مثلاً گفت: «خوردن گوشت اسب و الاغ حرام نیست، اما احتیاط آن است که انسان گوشت آن ها را نخورد» معمولاً این قبیل احتیاط ها، احتیاط مستحب است.
منبع: نشریه انتظار نوجوان، شماره 64