راه آهن سالِخارد-ایگارکا؛ جاده ی مرگی که به دستور استالین احداث شد

در اطراف شهر سالخارد (Salekhard)، مرکز منطقه ی خودمختار یامال نِنِتز (Yamal Nenets) در کشور روسیه باقیمانده هایی از خط راه آهن بدنام سالخارد-ایگارکا (Salekhard–Igarka Railway) قرار دارد که معمولاً آن را با نام «راه آهن مرگ»، «جاده ی مرگ» و «جاده ی مردگان» می شناسند.

این خط راه آهن 1٫300 کیلومتری قرار بود بخشی از طرح راهسازی بزرگ استالین به نام «شاهراه بین قطبی» (Transpolar Mainline) باشد که قرار بود با عبور از شهرهای اینتا (Inta)، مرکز منطقه ی خودمختار  کومی (Komi Autonomous Republic) و با عبور از سالخارد و ایگارکا بخش های غربی و شرقی سیبری را به هم متصل کند. این راه آهن هیچ گاه تکمیل نشد با این وجود ده ها هزار کارگری که به کار اجباری در این پروژه گماشته شده بودند جان خود را از دست دادند.

اکثر این کارگران از زندان های سیاسی سیبری برای کار روی خط آهن به این منطقه اعزام شده بودند. دلیل زندانی شدن این افراد همواره «توهین سیاسی» (political offense) اعلام می شد و عبارت «توهین سیاسی» هر عملی از دیر به سر کار رفتن یا نوشتن یک شعر سیاسی تا دزدیدن چغندر برای سیر کردن شکم بچه های گرسنه را شامل می شد. حتی سربازان روسی که مدتی را در اسارت نیروهای آلمانی گذرانده و به هر ترتیب موفق به بازگشت به کشور خود در اتحاد جماهیر شوروی سابق شده بودند نیز در این زندان ها نگهداری می شدند.

از این زندانیان سیاسی بیچاره همواره با عنوان «دشمنان خلق» (enemy of the people) یاد شده و به اردوگاه های کار اجباری و زندان های مخوف سیبری منتقل می شدند که در آن جا تحت شدیدترین و غیر انسانی ترین شکنجه ها و رفتارها قرار داشتند.

نقشه ی اولیه این بود که یک لنگرگاه در شهر سالخارد و بر روی رودخانه ی اُب (Ob River) ساخته شده و تدارکات و تسلیحات از کارخانه های غرب سیبری مانند کارخانه های بزرگ نیکل در نوریلسک (Norilsk) از طریق رودخانه به شرق سیبری منتقل شود. وقتی که مشخص شد کشتی های بزرگ نمی توانند در عمقِ کمِ دهانه ی رود اُب حرکت کنند تصمیم دولت بر آن شد که لنگرگاه را در شهر ایگارکا و در ساحل رود ینیسی (Yenisey) ساخته و شهرهای سالخارد و ایگارکا از طریق راه آهن به هم متصل شوند و در ادامه این خط راه آهن به سمت شمال شرقی کشیده شده و به خط آهن سراسری سیبری بپیوندد.

با این وجود هیچ ضرورتی برای کشیدن این خط راه آهن وجود نداشت و تنها هدف استالین از احداث این راه آهن تسلط بر قطب شمال بود. کارخانه های سیبری نیز بدون این خط راه آهن به خوبی و بدون کوچک ترین مشکلی با خطوط راه آهن موجود تغذیه شده و منطقه ی یامالو ننتز نیز ساکنان چندانی نداشته و هیچ نیازی به کشیدن خط آهن دیگری برای آن نبود.

با این وجود ساخت این راه آهن در سال 1947 آغاز شد. اردوگاه های کار اجباری سیبری کارگران مجانی و بی ارزش مورد نیاز استالین برای انجام پروژه های جاه طلبانه اش را در اختیار وی قرار می دادند. بر اساس گزارش ها بین 80٫000 تا 120٫000 زندانی سیاسی در ساخت این راه آهن مشارکت داشتند و حتی برخی منابع تعداد آن ها را تا 300٫000 نفر نیز برآورد می کنند.

شرایط کاری در این پروژه بسیار غیرانسانی و طاقت فرسا بود. در فصل زمستان گاهی دما تا 60 درجه زیر صفر می رسید و سوز سرما و کولاک به مغز استخوان نیز می رسید. پشه، حشرات موذی و انگل ها نیز در فصل گرم سال بیماری و در نهایت مرگ را برای کارگران نگون بخت به ارمغان می آوردند. بهای زندگی بسیار ارزان و ضرب و شتم کارگران ناتوان امری عادی بود. در چنین شرایط سختی تنها آن دسته از کارگران که خود را با شرایط وفق می دادند می توانستند زنده بمانند.

کارگران هیچ گاه نمی توانستند به شکل موثر و دلخواه بر زمین سرد و یخ زده ی منطقه غلبه کرده و به همین دلیل هیچ گاه تجهیزات مربوط به خط آهن به درستی و به میزان کافی در زمین قرار نمی گرفتند. کمبود دستگاه های مکانیکی، پشتیبانی ناکارآمد و تجهیزات ناکافی و کمبود وسایل مورد نیاز نشان می داد که کیفیت پایانی کار انجام گرفته بسیار پایین خواهد بود. پل های احداث شده خیلی سریع فرسوده شده و فرو می ریختند و آب باران خاکریزهای احداث شده را می شست و با خود می برد و موریانه نیز به جان چوب های به کار رفته در خط راه آهن افتاده بود.

ساخت این راه آهن در سال 1953 و بعد از مرگ استالین متوقف شد. تا آن زمان جمعاً بیش از 698 کیلومتر این خط آهن ساخته شده که هزینه ی آن بالغ بر 42 میلیارد روبل روسیه (حدود 10 میلیارد دلارِ آن زمان) برآورد می شد.

از آن جایی که هیچ وقت مرگ و میر کارگران در این گونه پروژه ها ثبت نمی شد نمی توان تعداد کشته شدگان در حین ساخت این راه آهن را به طور نسبتاً دقیقی برآورد کرد اما برخی ادعا می کنند که بیش از یک سوم کارگرانی که از اردوگاه های کار اجباری در سیبری در این پروژه شرکت داشتند جان خود را به دلایل مختلف از دست دادند.

در سال 2010، بخشی از این خط آهن که از ایگارکا تا نوریلسک کشیده شده بود با مسافتی به طول 220 کیلومتر برای انتقال نیکل و نفت بازسازی شد. اسم این خط راه آهن به «خط عرضی شمالی» (Northern Latitudinal Route) تغییر کرده و در سال 2015 به بهره برداری رسید.