مهمترین تکلیف الهی

عقوق والدین عبارت است از به خشم آوردن و آزردن و شکستن خاطر پدر و مادر و البته که آزردن یکى از آنها نیز موجب عاق شدن می شود. بعد از بررسی آیات و روایات این باب می توان چنین نتیجه گرفت که ملاک حقوق واجب والدین عمل به خواسته های آنان است تا حدی که از نظر اخلاقی عدم انجام آن موجب اذیت آنان نشود و از نظر فقهی خواست والدین انجام حرام یا عدم انجام واجبی نباشد.

پدر و مادر نسبت به فرزند خود واسطه در آفرینش هستند و خداوند به خاطر این که پدر و مادر باعث به وجود آمدن فرزند می شوند، نیکی و شکرگزاری به آنها را همردیف شکرگزاری خویش قرار داده است.
در روایتی از امام سجاد (علیه السلام) دربار حقّ مادر این چنین بیان شده است: «و اما حق مادرت بر تو، این است که بدانی او تو را در جایی حمل کرده است که هیچ کس دیگری را حمل نمی کند، و از میوه دلش به تو داد که أحدی به دیگری نمی دهد و تو را با تمام أعضایش حفظ کرد و اهمیتی نمی داد که خود گرسنه باشد، اما تو سیر باشی و خود تشنه باشد اما تو را سیراب کند و خود برهنه باشد اما تو را بپوشاند و خود زیر آفتاب باشد امّا تو را سایه افکند و به خاطر تو خواب را بر خود حرام کند و از گرما و سرما نگاهت دارد، تا تو را داشته باشد و از دست ندهد. بنابراین تو جز با کمک و توفیق الهی، از پس قدردانی او بر نمی آیی.» (محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه ج14، ص 7095)
حقی که پدر و مادر بر گردن فرزندان دارند به هیچ وجه برای فرزندان قابل أداء کردن نیست. زیرا حقوق والدین بسیار بیشتر از آن حدّی است که توسط فرزندان قابل أدا کردن باشد، به همین خاطر در روایات متعدّد داریم که چون نمی توانید حقوق والدین را اداء کنید به همین خاطر احسان و نیکی به والدین کنید. (مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، ج 3، ص 53)
حقی که پدر و مادر بر گردن فرزندان دارند به هیچ وجه برای فرزندان قابل أداء کردن نیست. زیرا حقوق والدین بسیار بیشتر از آن حدّی است که توسط فرزندان قابل أدا کردن باشد، به همین خاطر در روایات متعدّد داریم که چون نمی توانید حقوق والدین را اداء کنید به همین خاطر احسان و نیکی به والدین کنید
و نیز در روایتی از امام رضا (علیه السلام) داریم: خداوند نافرمانی پدر و مادر را از این جهت حرام فرموده است که موجب از دست دادن توفیق طاعت خداوند عزوجل و ناسپاسی نعمت و از بین رفتن شکر و سپاسگزاری و کم شدن نسل و قطع شدن آن می شود؛ زیرا نافرمانی والدین سبب می گردد که به پدر و مادر احترام گذاشته نشود، حقّ و حقوق آنها شناخته نشود، پیوندهای خویشاوندی قطع گردد، پدر و مادر به داشتن فرزند بی رغبت شوند و به علت نیکی نکردن و فرمان نبردن فرزند از پدر و مادر، آنان نیز کار تربیت او را رها سازند.» (میزان الحکمه، ج14، ص7101)
احترام و نیکی به والدین یک امر دو طرفه است:
احترام و نیکی به والدین در اسلام یک اصل دو طرفه است؛ یعنی تنها والدین بر فرزندان خود حقوق لازم و واجب ندارند، بلکه فرزندان هم حقوقی دارند که پدر و مادر ملزم به رعایت آن می باشند، اسلام اگر فرموده است: «به بزرگانتان احترام بگذارید» در مقابل سفارش کرده است که کودکانمان را دوست داشته باشیم».[3] و نیز فرموده است حق فرزند بر تو این است که بدانی خیر و شر او به تو باز می گردد و در مقابل اعمال او مسئولیت داری». (شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ترجمه حاج غلامحسین تبریزی، رساله حقوق امام سجاد، ج 2، ص 378)
پس هم فرزندان موظفند که به پدر و مادرشان احترام بگذارند و هم پدر و مادر مسئولیت بزرگی در امر تعلیم و تربیت و راهنمایی های خردمندانه فرزندان به عهده دارند.
امّا چرا در مورد والدین بیشتر سفارش شده است؟ فلسفه این مسأله چیست که این همه درباره رعایت احترام به پدر و مادر تأکید شده است؟
می دانیم که انسان موجودی است اجتماعی و باید در میان جمع زندگی نماید، بنیان این اجتماع بر همان خانواده کوچک چند نفری بنا نهاده شده که متشکل از پدر و مادر و فرزند است. در واقع اساس کاخ بلند اجتماع انسانی، خانواده است. اگر خانواده نباشد و یا فرزندی وجود نداشته باشد، اجتماعی به وجود نخواهد آمد و اگر هم اجتماعی به وجود بیاید به صورت موقت خواهد بود؛ ولی در دراز مدت توان بقا و حفظ انسانیت را ندارد.
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: بزرگترین و مهمترین تکلیف الهی نیکی به پدر و مادر است.

پیامدهای بی احترامی به والدین
در اجتماع خانواده، پدر و مادر حکم ریشه درخت را نسبت به شاخه ها دارند؛ به طور طبیعی و فطری دوستدار فرزندان خویش هستند و در نتیجه فداکاری و محافظت دارند، به همین جهت همه تکالیف و مشکلات فرزندان را بدون هیچ گونه احساس ناراحتی و منت گذاری انجام می دهند. امّا والدین زمانی به فرزندان نیاز جدی پیدا می کنند که طبیعتاً عمری از ایشان می گذرد. حال اگر فرزندان احترام کامل پدر و مادر را رعایت نکنند و یا خدای نخواسته آنها را مورد آزار و اذیت، زخم زبانها، طعنه و منت گذاری قرار بدهند، این بی احترامی پیامدهای بسیار بدی را دارد که به دو نمونه اشاره می شود:
الف. بی احترامی به والدین سبب می شود که اجتماع خانواده فرو بپاشد. اگر بی حرمتی در خانواده به حدی برسد که ریشه خانواده به اندازه برگی ارزش نداشته باشد، بدون شک انسانهای دیگر به فرزند علاقه و محبتی نخواهند داشت، آن وقت هیچ قانونی جایگزین محبت فطری انسان نمی شود. (طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ج 7، ص 374)
ب. فرزندان خودمان به ما احترام نمی گذارند؛ بچه ای که امروز می بیند پدر و مادرش هیچ ارزشی برای پدر و مادر بزرگ قائل نیستند، فردا در دوران پیری پدر و مادر خویش چگونه عمل خواهد کرد؟ با توجه به نقش مهم و حیاتی خانواده در امر تعلیم و تربیت فرزندان، آنان مسلماً همان راهی را در پیش می گیرند که الگوهای عملی شان (پدر و مادر) رفته بودند، سرانجام درست در آن لحظه ای که باید دست ما را بگیرند و با ما محترمانه برخورد نمایند، ما را به باد کتک، تحقیر و... خواهند گرفت؛
در غیر معصیت و گناه، اطاعت از دستور والدین واجب است؛ مثل این که مجتهدان و مراجع تقلید فرموده اند: اگر پدر یا مادر به فرزند خود امر کنند که نماز را با جماعت بخواند، در صورتی که ترک آن موجب عقوقش (اذیت) شود نماز جماعت بر او واجب می شود
نکته ای را که باید توجه داشته باشید، فرق احترام و اطاعت است. احترام چیزی است و اطاعت چیزی دیگر، قلمرو احترام به والدین بسیار وسیع است، انسان موظف است که در هر حال با آنها محترمانه رفتار نمایند، امّا اطاعت آن گستره احترام را ندارد، بلکه محدود است و در همه جا و هر کاری اطاعت از والدین لازم نیست.
اطاعت از پدر و مادر در موارد زیر واجب نیست
1- اگر پدر و مادر انسان را از یکتاپرستی باز دارند و به شرک و انحراف از حق بخوانند، باید در برابر خواسته آنان مقاومت نشان داد و نباید عواطف و احساسات بر انسان غلبه نماید. (لقمان/ 15)
2- اطاعت کورکورانه از والدین، نباید باعث زیرپا گذاشتن عدالت و پامال کردن حقوق مظلومی شود و اگر در مسأله ای والدین انسان با کسی دعوا داشته باشند، انسان نباید شهادت ناحق به نفع والدین بدهد، بلکه بر ضد آنها شاهد باشد. (نساء/ 135)
البته باز هم تأکید می کنیم که در غیر معصیت و گناه، اطاعت از دستور والدین واجب است؛ مثل این که مجتهدان و مراجع تقلید فرموده اند: اگر پدر یا مادر به فرزند خود امر کنند که نماز را با جماعت بخواند، در صورتی که ترک آن موجب عقوقش (اذیت) شود نماز جماعت بر او واجب می شود. (خویی، ابوالقاسم، توضیح المسایل، مسأله 1415)
بنابراین اطاعت والدین در گناه و معصیت الهی جایز نیست، ولی احترام آنها در همه حال لازم است.
عقوق والدین:
عقوق والدین عبارت است از به خشم آوردن و آزردن و شکستن خاطر پدر و مادر و البته که آزردن یکى از آنها نیز موجب عاق شدن می شود. بعد از بررسی آیات و روایات این باب می توان چنین نتیجه گرفت که ملاک حقوق واجب والدین عمل به خواسته های آنان است تا حدی که از نظر اخلاقی عدم انجام آن موجب اذیت آنان نشود و از نظر فقهی خواست والدین انجام حرام یا عدم انجام واجبی نباشد.
حسن ختام :
قال امیر المؤمنین علی (علیه السلام): بر الوالدین اکبر فریضة؛ بزرگترین و مهمترین تکلیف الهی نیکی به پدر و مادر است. (میزان الحکمة، ج 10، ص 709)

منابع:
سایت اسلام کوئیست
سایت اندیشه قم
سایت حوزه
میزان الحکمه، ج 10