خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ: صادق وفایی
ماه محرم و عزاداری‌اش در تار و پود زندگی مردم ایران جا دارد و عنصری جدانشدنی از فرهنگ عمومی ماست. همان‌طور که درباره هر موضوع دیگری، واکنش‌های جالبی در فضای مجازی منتشر می‌شود، درباره عزاداری محرم و صفر هم واکنش‌های جالب و قابل تاملی در فضای حقیقی و مجازی منتشر می‌شود. و جالب است که این مطالب و واکنش‌ها گاهی تکراری‌اند و پیش‌تر هم مطرح شده‌اند.
امسال هم پیش از شروع ماه محرم و البته پس از شروع آن، مطالب مختلفی در فضای مجازی و بعضا توسط سلبریتی‌های سینمایی منتشر شد که درباره نذری و خرج دادن در مجالس عزای امام حسین (ع) بود. به نقل از یکی از بازیگران زن سینما مطلبی منتشر شد که «به‌جای پرداخت میلیاردها تومان به مداحان برای گریاندن شما، آن را هزینه خنداندن یتیمی کنید.» این جمله از منظر فلسفی جمله‌ای ناتمام و ناقص است چون می‌تواند موجب مغلطه و به اشتباه انداختن مخاطب شود. آیا منظور نویسنده این بوده که به مداحان پول داده نشود و مجانی مداحی کنند؟ آیا منظورش انتقاد به مجلس روضه و گریه بوده؟ آیا اساسا باید به جای پول دادن به مداحان، فقط به خنداندن یتیمان پرداخت؟ یعنی مجلس عزاداری برگزار نکنیم؟ و سوالاتی از این دست... این مطلب در صدد متهم یا محکوم کردن راقم این جمله نیست. نکته این‌جاست که اگر اعلام موضع می‌کنیم باید صریح و قاطع و به دور از ابهام باشد تا مخاطب به اشتباه نیافتد و چهره‌های مشهور سینمایی، ورزشی و به قولی سلبریتی‌های جامعه ما عموما چنین نکته مهمی را رعایت نمی‌کنند؛ یا نمی‌دانند و یا مبهم نوشتن به نفع‌شان است! در نتیجه چنین پست‌هایی در فضای مجازی با واکنش‌هایی روبرو می‌شوند که در نهایت نویسنده و صاحب پست را مجبور به پاسخگویی می‌کنند تا منظور و هدف واقعی خود را از اشتراک آن پست توضیح دهد.
مساله پول گرفتن یا نگرفتن مداحان نیز یک موضوع مستقل است که در جایگاه دیگری می‌توان به آن پرداخت. اما به طور مختصر باید بگوییم که در این زمینه اطلاعات نادرست و تهمت‌های زیادی در فضای مجازی منتشر شده که در این مطلب در صدد پاسخگویی به آن‌ها نیستیم.
به هر حال، درباره ماجرای عزاداری در محرم مواضع و پست‌های گوناگونی در فضای مجازی منتشر می‌شود و امسال هم شد که تعدادی از آن‌ها مربوط به سلبریتی‌ها هستند. اما پیش از طرح مساله، باید به تعاریفی دقت کنیم.
تعریف سلبریتی
در مواجهه با این اتفاقات، در وهله اول باید به تعریف صحیح برسیم؛ تعریف صحیح از مفهومِ سلبریتی. به نظر می‌رسد در زمینه این تعریف در الگوبرداری از نسخه‌های هالیوودی، تا حد زیادی موفق بوده‌ایم. یعنی سلبریتی‌ها در آمریکا - که البته فقط هم در هالیوود و سینما، ورزش و ... خلاصه نمی‌شوند - افرادی هستند که بودنشان روی جلد مجله، روزنامه یا صفحه اول یک خبرگزاری و سایت خبری می‌تواند میزان بازدید را بالا ببرد. سلبریتی‌ها، جنجال‌آفرین هستند؛ چه سخنی گفته و موضعی بگیرند و چه در جریان یا اتفاقی حضور داشته و نقش‌آفرین باشند.
افرادی که چنین جایگاه و نقش اجتماعی را برای خود انتخاب می‌کنند، باید بها و هزینه‌هایی را هم برایش بپردازند. این هزینه دادن گاهی به ضربات و صدماتی منجر می‌شود که به زندگی شخصی و خصوصی سلبریتی‌ها وارد می‌شود اما به اصطلاح، خودکرده را تدبیر نیست و این راهی است که این گروه از اجتماع برگزیده‌اند. چون بخش مهمی از سلبریتی بودن، به اشتراک گذاشتن مطالب و مواضع در صفحات شخصی در فضای مجازی مربوط می‌شود. اما گاهی اوقات، سلبریتی‌های وطنی، از دست مردم عامی گلایه کرده و از رفتارهای مداخله‌جویانه و فضولی‌های خاله‌زنکی انتقاد می‌کنند و درباره مسائل اخلاقی می‌گویند در حالی که این انتقاد به خودشان وارد است که اگر فلان مطلب را به اشتراک نمی‌گذاشتند یا فلان موضع را نمی‌گرفتند، واکنش و کامنت‌های خاله‌زنکی را بر نمی‌انگیختند.
بنابراین، فردی که برچسب سلبریتی بودن را بر قامت خود می‌پسندد، این نکته را پذیرفته که در معرض دید و واکنش عموم و گروه‌های مختلف مردم است. نکته مهم هم این است که واکنش به مواضع و گفته سلبریتی‌ها، بیشتر توسط مردم عادی و عوام است و کمتر می‌بینیم که نخبگان و اندیشمندان واکنشی در این زمینه داشته باشند. پس سلبریتی، این را هم پذیرفته که مخاطب اصلی پست‌ها و مطالبش در فضای مجازی، افرادی هستند که امکان دارد در کامنت‌هایشان از الفاظ زشت و رکیک استفاده کنند.
مقتضیات زندگی سلبریتی‌وار
پس سلبریتی بودن چارچوبی دارد و همچنین دایره مخاطبانی که تعریف‌پذیرند. پس از توجه به این مساله، باید به این نکته هم توجه داشت که زندگی سلبریتی‌وار مقتضیاتی دارد. یعنی یک سلبریتی ظاهرا و آن‌طور که از شواهد بر می‌آید، برای ادامه حیات خود نیازمند فضای مجازی و پست‌گذاری‌های مختلف است. این پست‌ها و به اشتراک‌گذاری‌های مطالب سطح و انواع مختلف دارند. سوالی که برای مخاطب برخی از این پست‌ها پیش می‌آید، این است که واقعا اظهار نظر فلان سلبریتی درباره موضوعی که در حوزه تخصصش جا نمی‌گیرد، چه لزومی دارد؟ برخی از موضوعات عمومی هستند؛ مثلا زلزله در یکی از استان‌های کشور یا حادثه تروریستی در اهواز که خیلی از حاضران در فضای مجازی، برای آن‌ها پیام تسلیت یا همدردی صادر می‌کنند. اما بحث بر سر موضوعات عمومی یا تخصصی نیست. پس به این نکته نیز توجه داریم که یک سلبریتی برای ادامه حیات سلبریتی‌گونه‌اش نیازمند این است که در ویترین فضای مجازی، سینما یا تلویزیون و خلاصه در معرض دید باشد تا به خاطر آورده شده و فراموش نشود.
بحث اصلی
مطلب اصلی مورد اشاره در این نوشتار، رویکرد متفاوت سلبریتی‌ها در قبال عزای ماه محرم است. تعدادی از چهره‌های مطرح، پست‌هایی مانند نمونه‌ای که در ابتدا به آن اشاره کردیم به اشتراک می‌گذارند که توصیف بی‌تعارف و صریحش در مکالمات عمومی امروز جامعه ما، «ادای روشنفکری» عنوان می‌شود. اما عده‌ای دیگر از سلبریتی‌ها همزمان با فرارسیدن ایام عزاداری امام حسین(ع)، عکس و فیلم‌هایی از خودشان پای دیگ نذری یا در مجلس عزاداری فلان مداح مشهور منتشر می‌کنند.
مقوله سلبریتی‌ها و رویکردشان به عزاداری ماه محرم را می‌توان از منظر جامعه‌شناسی و روان‌شناسی جمعی بررسی کرد که بحث را علمی و شاید خشک و غیرمنعطف کند و جایگاه چنین زاویه دیدی، بین دانشگاهیان و نظریه‌پردازان است. اما این قضیه زاویه دید دیگری هم دارد که عموم مردم از همان تبعیت می‌کنند و آن، اعتقاد و باور مردم به امام حسین(ع) و مسائل مذهبی است.
محرم امسال، چند فیلم از حضور سلبریتی‌های سینمایی کشور پای دیگ نذری یا بسته‌بندی غذاهای هیئت منتشر شد. یا سلبریتی‌های حاضر در فیلم‌ها می‌دانستند که دارند فیلمشان را می‌گیرند یا خبر نداشتند. ما هم از نیت قلبی این افراد خبر نداریم و از این جهت نمی‌شود قضاوتی کرد. اما کامنت‌هایی که پای این پست‌ها می‌خورد، در دو گروه کاملا متضاد طبقه‌بندی می‌شوند و از این منظر قابل تامل هستند. گروهی از مردم می‌نویسند «خجالت بکشید، و این همه ریا نکنید! با این سر و وضع، پای دیگ یا غذای نذری امام حسین؟» عده‌ای دیگر هم از این کار تقدیر می‌کنند و برای کوری چشم گروه اول کامنت‌گذران، تقاضای ادامه چنین رویکرد و حضور پررنگ‌تر این سلبرینی‌ها را پای دیگ نذری دارند.
پرداخت موضوع از منظر جامعه‌شناسی و چارچوب‌های علمی شاید چندان تاثیرگذار نباشد و در حد یک مطالعه علمی باقی بماند. تجربه نشان داده بحث‌های اعتقادی و دینی بر مردم ایران تاثیر بیشتری دارد. بنابراین با خطاب قرار دادن سلبریتی‌هایی که چنین فیلم و عکس‌هایی را از خود منتشر کرده‌اند باید این مساله را مطرح کنیم:
* اگر هدف واقعا خدمت به دستگاه عزاداری امام حسین(ع) و رساندن غذا به دست عزاداران است، چه نیازی به این داریم که همه مردم یا مخاطبان فضای مجازی، فیلم این ماجرا را دیده و در جریان قرار بگیرند؟
و سوال دیگر این‌که:
* اگر هدف از حضور در مجلس عزاداری، گریه‌کردن وسینه زدن برای امام حسین(ع) است، چه نیازی به این داریم که حتما در مجلس فلان مداحی حاضر شویم که می‌دانیم دوربین و چشم‌های زیادی در آن ما را می‌بینید؟
و یا این‌که
* چرا فقط در محرم و زمان داغ بودن بازار عزاداری، باید پای دیگ حاضر شویم و نذری را هم بزنیم؟ یا مردم را به جای نذری دادن و پول دادن به مداحان، به کار خیر تشویق کنیم؟
همان‌طور که گفتیم تنها خداست که از نیات قلبی ما با اطلاع است. این را هم می‌دانیم که امام حسین(ع) احتیاج و نیازی به عزاداری ما ندارد. طبق آموزه‌ها و سنتی که از پیشنیان و بزرگان به ما رسیده، ما هستیم که نیازمند برپایی مجلس عزاداری و بزرگداشت شهدای کربلا هستیم. شاید تنها توجیه درباره مساله‌ای که طرح شد، اقتضائات و نیازات زندگی سلبریتی‌وار باشد! یعنی گفته شود با توجه به نقشی که ما در اجتماع پذیرفته‌ایم، می‌طلبد و شرایط ایجاب می‌کند که از حضورمان پای دیگ نذری فیلم گرفته و منتشر کنیم. البته فراموش نکنیم که دیدگاه دیگری در این زمینه وجود دارد که چنین دیتاهایی را تبلیغات مثبت درباره معارف و جریان عزاداری محرم می‌داند. یعنی می‌گوید چه عیبی دارد وقتی دیگران از عقاید و حرکات کفرآمیز خود، تولید محتوا می‌کنند؛ سلبریتی‌ها هم اعتقادشان را به تصویر بکشند.
به هر حال، مساله دیگ نذری و سلبریتی‌ها یکی از موضوعات موسمی فضای مجازی است که هرسال با آمدن محرم و رفتنش، می‌آید و می‌رود. در این معامله چندمجهولی، چند طرف ماجرا باید کلاه خود را قاضی کنند. اول سلبریتی‌ها با خودشان و اعتقاداتشان. دوم مردم (و کامنت‌گذارانی که درباره پست‌های سلبریتی‌ها واکنش نشان می‌دهند) که بالاخره باید به اعتقادات دیگران احترام بگذارند یا نگذارند؟ و البته چیزی که می‌بینند اعتقاد واقعی است یا حرکتی نمایشی؟
اما به نظر نگارنده این مطلب، بهترین واکنش در چنین شرایطی و درباره چنین موضوعی، واکنش نشان ندادن است. چون از منظر اجتماعی، مردم ما عادت کرده‌اند نسبت به همه‌چیز واکنش نشان بدهند و ظاهرا اصل ماجرا و مشکل را باید در همین‌جا جستجو کرد. اگر مساله اصلی امام حسین(ع) و عاشوراست، چندان اهمیتی ندارد که فلان سلبریتی دیگ نذری را هم زد یا در دسته عزاداری حاضر شد یا نه!
امام حسین (ع) نه فقط در محرم و صفر بلکه در باقی ایام سال هم قابل مراجعه و مطالعه است. ظاهرا مشکل از مسلمانی ماست. هم ما و هم سلبریتی‌هایمان که فقط در محرم و صفر به یاد پست گذاشتن از امام حسین(ع) و واکنش نشان دادن می‌افتیم.
