مالیات مبلغی است که به‌موجب قانون و برای تأمین مخارج عمومی به‌طور بلاعوض از سوی اشخاص حقیقی و حقوقی به دولت پرداخت می‌‌شود؛ در واقع دولت مالیات را از دارایی و درآمد اشخاص برداشت می‌‌کند و هیچ تعهدی نسبت به پرداخت‌کننده نخواهد داشت. مالیات از مهم‌ترین منابع درآمد دولت‌ها در سرتاسر جهان است. در این مقاله شما را با انواع مالیات در قانون ایران آشنا خواهیم کرد.

حتما بخوانید:

• مالیات بر ارزش افزوده چیست؛ کدام خدمات و کالاها معاف از مالیات هستند؟‌
• صورت های مالی، انواع و عناصر تشکیل‌دهنده آن
• مثلث درآمدزایی مهارت چیست و چه عواملی بر آن موثرند؟

انواع مالیات در ایران

انواع مالیات در ایران به دو دسته زیر تقسیم می‌شوند:

الف) مالیات های مستقیم

ب) مالیات های غیرمستقیم

در تعریف این دو دسته از مالیات‌ها اختلافاتی وجود دارد با این وجود شایع‌ترین تعریف این است که درصورتی که مؤدی مالیاتی و پرداخت‌کننده مالیات یک نفر باشند آن مالیات مستقیم محسوب می‌‌شود وگرنه مالیات غیرمستقیم خواهد بود (به شخصی که مسئول پرداخت مالیات است، مؤدی مالیاتی گفته می‌‌شود). برای اینکه بحث روشن‌تر شود، به بررسی هر دسته از این مالیات‌ها و مصادیق آنها می‌‌پردازیم.

انواع مالیات های مستقیم

مالیات‌های مستقیم خود به دو دسته‌ی مالیات بر دارایی و مالیات بر درآمد تقسیم می‌‌شوند که به شرح زیر هستند:

1. مالیات بر دارایی

اساس و مبنای مالیات بر دارایی، ثروت مؤدی (مسئول پرداخت مالیات) است. مهم­‌ترین نوع مالیات بر دارایی که حتما شما هم نام آن را شنیده‌اید، مالیات بر ارث است. مالیات بر ارث مالیاتی است که از اموال و دارایی‌های شخص که پس از فوت وی باقی می‌‌ماند، دریافت می‌‌شود. درواقع زمانی که اموال شخص متوفی قرار است به وراث او منتقل شود، دولت از دارایی و ثروت درحال انتقال مالیات می‌‌گیرد. میزان مالیات بر ارث مطابق با ماده‌ی 17 قانون مالیات‌های مستقیم تعیین می‌‌شود که نسبت به اموال مختلف، متفاوت است. به‌عنوان مثال نرخ مالیات بر ارث برای انواع وسایل نقلیه‌ی موتوری 2 درصد از قیمت وسیله‌ی نقلیه است (قیمت اموال را سازمان امور مالیاتی کشور اعلام می‌‌کند).

2. مالیات بر درآمد

در این نوع از مالیات، درآمد افراد و شرکت‌ها (و نه ثروت آنها) مبنای مالیات است. شاید بتوان گفت که مالیات بر درآمد اشخاص مهم­‌ترین نوع مالیات است. مالیات بر درآمد ممکن است به دو شیوه‌ی متفاوت اخذ شود؛ به‌عنوان مثال ممکن است که مالیات هر کدام از انواع درآمدها جداگانه دریافت شود (مثلاً مالیات بر حقوق و مالیات بر درآمد املاک) یا اینکه مالیات از مجموع درآمدهای شخص دریافت شود. در این صورت دیگر مهم نیست که منابع درآمد شخص چه هستند، از کل درآمد او به یک شیوه مالیات اخذ می‌‌شود. در این حالت صرفا درآمد یک‌ساله‌ی شخص مالیات‌دهنده (مؤدی) مهم است که از کل مبلغ به نرخ یکسان مالیات دریافت می‌‌شود. اما در روش اول، ممکن است که نرخ مالیات و شرایط مالیاتی متفاوتی بر هر دسته از منابع مالیات فرد حاکم باشد.

در قوانین مالیاتی ایران به‌نوعی از ترکیب هر دو روش فوق استفاده شده است. با این وجود عمدتا (و برای اشخاصی که یک منبع درآمد دارند) مالیات به‌شیوه‌ی نخست اخذ می‌‌شود. به این ترتیب ما هم در اینجا مالیاتِ منابع مختلف درآمد را به‌طور مختصر بررسی می‌‌کنیم.

مالیات بر درآمد کشاورزی

یکی از انواع مالیات بر درآمد، مالیات بر درآمد کشاورزی است. درحال‌حاضر هرگونه درآمد ناشی از فعالیت‌های کشاورزی اعم از دامپروری، دامداری، پرورش ماهی، پرورش زنبور عسل، صیادی، ماهیگیری و مواردی از این دست، از پرداخت مالیات معاف است.

مالیات بر درآمد حقوق

هر گاه یک شخص حقیقی برای شخص دیگری کار کند (حقیقی یا حقوقی) و درمقابل کاری که انجام می‌‌دهد حقوق و درآمد دریافت کند، مشمول مالیات بر درآمد حقوق می‌‌گردد. این نوع از مالیات درواقع قسمت مهمی از درآمدهای دولت را تشکیل می‌‌دهد. پرداخت این نوع از مالیات بر‌عهده‌ی کارفرمایان و به هزینه‌ی حقوق‌بگیران است. درواقع کارفرمایان که میزان حقوق دریافتی کارکنان خود را می‌‌دانند، قبل از اینکه حقوق شخص را پرداخت کنند، مالیات او را کسر می‌‌کنند و به‌ حساب دولت –خزانه- واریز می‌‌نمایند.

مطابق قوانین کنونی مالیاتی، هر سال مبلغی در بودجه‌ی سالانه‌ی کشور تعیین می‌‌شود. این مبلغ و کمتر از آن، از پرداخت مالیات معاف هستند. از مازاد بر این مبلغ و تا هفت برابر آن، ده درصد مالیات کسر می‌‌شود. نسبت به مازاد این مبلغ هم 20 درصد به‌عنوان مالیات به دولت پرداخت می‌‌گردد.

مالیات بر درآمد مشاغل

منظور از درآمد مشاغل، درآمدی است که شخص حقیقی با اشتغال به مشاغل تجاری، خدماتی و پزشکی کسب می‌‌کند. در اینجا درآمدی که مبنای محاسبه‌ی مالیات قرار می‌‌گیرد عبارت است از: کل فروش کالا و خدمات پس از کسر هزینه‌ها. نحوه‌ی تشخیص این نوع مالیات براساس خوداظهاری و بیان داوطلبانه‌ی مؤدی است. درواقع مبنای درآمد این افراد همان اظهارنامه‌ه­ایی است که باید پر کنند و تا قبل از تیرماه سال بعد به اداره‌ی امور مالیاتی محل کار خود تسلیم نمایند. اگر با استفاده از اسناد و مدارک روشن شود که شخص میزان درآمد خود را صادقانه اعلام نکرده است، اداره‌ی امور مالیاتی باید درآمدها و میزان مالیات آنها را مشخص کند. درصورتی که شخص از پر کردن و ارسال اظهارنامه خودداری کند، سازمان امور مالیاتی خود اقدام به تهیه‌ی اظهارنامه مالیاتی می‌‌کند و با برآورد درآمد شخص، میزان مالیات او را مشخص می‌‌کند. چنین شخصی ممکن است جریمه نیز بشود.

مالیات بر درآمد اتفاقی

منظور از درآمدهای اتفاقی، درآمدهایی مانند جایزه و معاملات بلاعوض (مثل بخشش و هبه‌ی زمینی به دیگری) است که همان‌طور که از نام‌شان پیداست معمولا مستمر و تکرارشونده نیستند و به‌صورت اتفاقی حاصل می‌‌گردند. تمام درآمدهای حاصله از این راه نیز مشمول مالیات می‌‌گردند که میزان مالیات و نحوه‌ی پرداخت آن، بسته به نوع درآمد حاصله، می‌تواند متفاوت باشد.

مالیات بر درآمد املاک

در اینجا منظور از مالیات بر درآمد املاک، درآمد ناشی از اجاره‌ی املاک است. مطابق قانون، درآمد املاکی که به اجاره واگذار می‌‌گردند، پس از کسر 25 درصد از مبلغ کل اجاره به‌عنوان هزینه‌ها و استهلاکات مشمول پرداخت مالیات خواهند شد. در این مورد باید توجه داشت که اگر شخص حقیقی هیچگونه درآمدی به‌جز درآمد املاک (دریافت اجاره) نداشته باشد، تا میزان مبلغی که دولت در مالیات بر درآمد حقوق، از مالیات معاف می‌‌دارد، در اینجا هم معاف خواهد بود و بقیه درآمد مطابق قانون مشمول مالیات بر درآمد املاک می‌‌شود.

علاوه‌بر اجاره، نقل‌و‌انتقال املاک هم مشمول مالیات است.

مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی

مطابق قانون از جمع درآمد شرکت‌های تجاری مالیات اخذ می‌‌شود. همچنین درمورد دیگر از اشخاص حقوقی (به جز شرکت‌های تجاری همچون مؤسسات) نیز درخصوص فعالیت‌های انتفاعی مالیات گرفته می‌‌شود (منظور از فعالیت‌های انتفاعی آن دسته از فعالیت‌هایی است که به هدف کسب سود انجام می‌‌شوند).

انواع مالیات های غیرمستقیم

مهم ترین انواع مالیات های غیرمستقیم که در کشور ما اجرا و اعمال می‌‌شوند، عبارتند از: حقوق و عوارض گمرکی، مالیات بر مصرف و مالیات بر ارزش افزوده.

1. حقوق و عوارض گمرکی

یکی از انواع مالیات های غیرمستقیم، حقوق و عوارض گمرکی است. حقوق و عوارض گمرکی درواقع مالیات هر کشور بر صادرات و واردات کالاهای مختلف است که با نام «تعرفه‌های گمرکی» نیز شناخته می‌‌شود. این نوع از مالیات‌ها اصولا تابع سیاست‌های کلان بازرگانی و شرایط اقتصادی کشورها هستند و به‌جز اینکه یکی از راه‌های درآمدزایی دولت‌ها هستند، معمولا برای حمایت از صنایع داخلی نیز به کار گرفته می‌‌شوند. این دسته از مالیات‌­ها ممکن است براساس قیمت و ارزش کالاها یا براساس ویژگی‌ها و مشخصات آنها (مانند حجم، وزن و …) تعیین و دریافت شوند.

2. مالیات بر مصرف

مالیات بر مصرف مالیاتی است که مصرف‌کنندگان کالاهای خاص در زمان خرید آن کالا (به‌همراه قیمت کالا) پرداخت می‌‌کنند. به این ترتیب هر کس که میزان بیشتری از آن کالا مصرف کند، درنهایت مالیات بیشتری نیز پرداخت می‌‌کند. گرچه این نوع مالیات نهایتا به‌وسیله‌ی مصرف‌کننده‌ی نهایی پرداخت می‌‌شود، اما وظیفه‌ی قانونی پرداخت آن به دولت به‌عهده‌ی تولیدکنندگان و فروشندگان است. مالیات بر مصرف، انواع بسیار زیادی دارد که بارزترین نمونه‌ی آن در ایران، مالیات بر مشروبات غیرالکلی ماشینی و مالیات بر دخانیات است.

3. مالیات بر ارزش افزوده

منظور از مالیات بر ارزش افزوده، تفاوت بین کالا و خدمات عرضه‌شده با ارزش کالا و خدمات خریداری‌شده در دوره‌ای مشخص است. مالیات بر ارزش افزوده‌، عرضه‌ی کالاها و خدمات و همچنین صادرات و واردات آنها را شامل می‌‌شود. مالیات بر ارزش افزوده چند مرحله‌­ای است و در مراحل مختلف (تولید، واردات و توزیع) از هر فعال اقتصادی به فعال اقتصادی دیگر انتقال پیدا می‌‌کند، اما درنهایت هزینه‌ی آن از مصرف‌کننده‌ی نهایی دریافت می‌‌شود.

در پایان، ذکر این نکته ضروری است که قصد این مقاله، صرفا ارائه‌ی تصویری کلی از مالیات‌های موجود در ایران بوده است؛ قطعاً درمورد هر کدام از مالیات‌های مطرح‌شده، جزئیات و قوانین و مقررات گسترده‌ای وجود دارد که در حوصله‌ی این مقاله نمی‌‌گنجد.

مطالب این مقاله با استفاده از کتاب «حقوق مالیه عمومی» نوشته دکتر محمد امامی تنظیم شده است.