انقلاب اسلامی و پیدایش ژئوپلیتیک جدید ایران

١. مقدمه

تحول ژئوپلتیکی نشان گر بروز تغییر و دگرگونی در الگوها، نظم ها و ساختارهای ژئوپلتیکی است. برای فهم تحولات ژئوپلیتیکی میبایست علل وقوع تحول و همچنین اندیشه های نقش آفرینان اصلی از جمله رهبران و نهادهای تصمیم گیرنده در حکومت ها را نیز درک کرد. در این میان نقش انگاره ها و اندیشه ها در ژئوپلیتیک بسیار مهم است، زیرا این اندیشه ها هستند که اهداف ژئوپلیتیکی را تعیین میکنند. از این رو دگرگونی در اندیشه های سیاسی منجر به تحول در ساختارهای ژئوپلیتیکی خواهد شد. انقلاب ها یکی از تحولات و دگرگونیهای سیاسی هستند که متأثر از اندیشه های جدید به وقوع پیوسته و ساختارها و نظام ارزشی یک جامعه را زیرورو میکنند. یکی از ساختارهای مهم یک کشور ژئوپلیتیک و استراتژیهای برآمده از آن است که همان گونه که گفته شد مبتنی بر اندیشه ها و ایدئولوژیهای سیاسی حکمرانان و قابلیت های سرزمینی آن کشور پیریزی شده است . از این رو متاثر از پدیده انقلاب ساختارهای ژئوپلیتیکی و به تبع استراتژی ژئوپلیتیکی نیز دگرگون میشوند. انقلاب ١٣٥٧ ایران در زمره بزرگ ترین انقلاب های دوران معاصر همچون انقلاب ١٧٨٩ فرانسه ، ١٩١٧ روسیه، ١٩٤٩ چین، ١٩٥٩ کوبا قرار دارد که پیامدهای عظیمی در بنیان های ژئوپلیتیکی ایران پدید آورد. انقلاب اسلامی ایران آن هنگام که جهان ژئوپلیتیک به دو بلوک غرب و شرق تقسیم شده بود و تمام کشورهای جهان و از جمله ایران در یکی از این دو بلوک قرار داشتند؛ حادث شد. با توجه به ماهیت مذهبی انقلاب ایران و عدم سنخیت آن با الگوهای رایج مارکسیستی و لیبرالیستی، به تبع، حکومت جدید ایران در چهارچوب ساختار ژئوپلیتیک آن زمان نمیگنجید.

جمهوری اسلامی برآمده از انقلاب، جهان را از دیدگاه خود تفسیر میکرد و خود را قطب سوم و راه حق می دانست. از این رو ژئوپلیتیک ایران و کنش های معطوف به آن به طور مستقیم از انقلاب متأثر شد؛ بطوریکه میتوان گفت ژئوپلیتیک ایران نیز دچار انقلاب در ماهیت خود شد. در این پژوهش با توجه به ماهیت موضوع مورد بررسی، روش شناسی تحقیق توصیفی- تحلیلی است. روش گردآوری اطلاعات نیز از نوع کتابخانه ای با استفاده از منابعی همچون کتب، مقالات، اسناد، روزنامه و اینترنت است. در ادامه فرضیۀ این تحقیق در قالب یک الگوی نظری و با رویکردی مقایسه ای بین ژئوپلیتیک قبل از انقلاب و ژئوپلیتیک پس از انقلاب مورد ارزیابی قرار گرفته شده است.

٢. تعریف مفاهیم و مبانی نظری

٢-١. ژئوپلیتیک

ژئوپلیتیک علم رقابت و گسترش حوزه نفوذ حکومت ها و کنشگران سیاسی است که درصدد کسب قدرت و تصرف ابزارها، اهرم ها و فرصت های جغرافیایی هستند که به آنها قدرت و امکان چیرگی بر رقیب را میدهد. آنها برای تصرف فرصت ها و مقدورات ، در مکان و فضای جغرافیایی به رقابت پرداخته و سعی میکنند نفوذ خود را در فضاهای جغرافیایی بیشتر توسعه دهند و آنها را به قلمرو اعمال اراده خود بیفزایند و بر عکس رقبا را از فضاهای مورد منازعه برانند (حافظ نیا، ١٣٨٥: ٨٤). مطالعات و تحلیل های ژئوپلتیکی، روابط و کنش های معطوف به قدرت را واکاوی میکنند؛ روابط و کنش هایی که تابعی از استراتژی ژئوپلیتیکی دولت ها نسبت به یک پدیده ژئوپلیتیکی هستند. بر این اساس ژئوپلیتیک به مطالعه نقش آفرینیهای سیاسی- محیطی در چارچوب مفهوم قدرت (مجتهدزاده، ١٣٨١: ٢١) و تقابل ارضی قدرت ها و بازتاب های آن در افکار جامعه میپردازد (لاکوست و ژیبلن ، ١٣٧٨: ٤٢).

٢-٢. ایدئولوژی

اصطلاح ایدئولوژی که از دو کلمه لاتین «ایده » به معنای فکر و اندیشه و «لوژی» پسوندی به معنای شناخت یا شناسی ترکیب شده و برای نخستین بار توسط دوستوت دوتراسی[1] دردوران انقلاب فرانسه به کار برده شد. ایدئولوژی عقاید و نوع تفکر فرد، گروه و طبقات یک جامعه درمورد سیستم اجتماعی، اقتصادی و سیاسی آن جامعه (٢٠٠٠: ٤٥ ,Freeden) و هدایت گر، مشوق و ابزار عمل سیاسی است (٢٠٠٢: ٨ ,Pesqueux). لویی آلتوسر ایدئولوژی را ملات پیوند دهندة جوامع انسانی و جزئی از اندامواره تمامیت اجتماع میداند و معتقد است جوامع بشری در زندگی تاریخیشان ایدئولوژی را به عنوان عنصری حیاتی و اساسی در تنفس و زندگی تاریخیشان ترشح میکنند(٢٠٠٩: ٤ ,Lahtinen). در مورد سیاست خارجی یکی از کارکردهای ایدئولوژی بسط دادن قدرت حکومت با سایرگروه های سیاسی هم فکر و متجانس (رسمی و غیر رسمی) درخارج از مرزهای کشور است. از این رو ایدئولوژی نوعی نقشه و راهنما برای سیاستمداران و کارگزاران است و کنش و رفتار آنها را هدایت میکند. در راستای ایدئولوژی، منازعات و جدال ها حل میشود، یا برعکس، شکل میگیرد و یا گسترش مییابد. همچنین به کمک آن، گذشته تفسیر، زمان حال توضیح و آینده پیریزی میشود(عالم، ١٣٧٣: ٨٤)

٢-٣. انقلاب

در ادبیات سیاسی انقلاب را تغییری که نتیجۀعدم هماهنگی میان محیط سیاسی و ارزش های درون آن است تعبییر کرده اند(١١٢: ١٩٨٢: Johnson) کیفیت و ماهیت دگرگونی در انقلاب ها، حرکتی سریع و ناگهانی در ارزش ها و باورهای مسلط ساخت سیاسی حاکم است. یک انقلاب دست کم دارای چهار عامل:

١- نارضایتی عمیق از وضع موجود ٢- ظهور و گسترش ایدئولوژیهای جدید جایگزین ٣- گسترش روحیۀانقلابی ٤- رهبری و نهادهای بسیج گر است. در تبیین های جامعه شناختی انقلاب میتوان به نظریات جانسون، دورکیم، مارکس، کاتوستکی، پاره تو، آرنت اشاره کرد. (٢٠٠١: ٥ ,Goodwin) در تبیین روانشناختی نیز، انقلاب از منظر مفاهیمی چون سرکوب ، محرومیت نسبی و غرایز تبیین می - شود(گر، ١٣٧٩: ٧٤). اما از منظر علم ژئوپلیتیک، انقلاب محصول تعارض و تقابل بین حوزه ژئوپلیتیک عمومی (مردم محور) و حوزه ژئوپلیتیک رسمی (دولت - محور) است. گسترده شدن شکاف ساختاری بین این دو حوزه در طول زمان، سرانجام منجر به رویارویی این دو حوزه خواهد شد. با این حال به طور کلی نارضایتی از وضع موجود و ظهور و نیز گسترش ایدئولوژی جدید و جایگزین، از عوامل بنیادینی است که در وقوع انقلاب ها نقش دارند(بریتون ١٣٦٦: ٤٥-٥٩). اسکاچپول انقلاب ها را به انقلاب سیاسی و انقلاب اجتماعی تقسیم کرده و متذکر میشود، در انقلابات سیاسی هدف انقلاب کنندگان گاه تنها تغییر حکومتگران است و گاه تغییر میزان قدرت ساخت ها یا ایجاد یا لغو مقامی در حکومت. اما در انقلاب های اجتماعی، علاوه بر تغییر حکومت ، در ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی نیز تغییرات اساسی روی میدهد(١٩٧٩٣٣,Skocpol).

٢-٤. نسبت ژئوپلیتیک و سیاست خارجی

هدف سیاست خارجی دستیابی به اهداف ملی مورد تعقیب در نظام جهانی و ابزارهای نیل به آنها است (١٩٧٢: ١ ,Crabb Cecil). از این رو سیاست خارجی کوشش آگاهانۀ دولت ها است تا از آن طریق با کسب، افزایش، حفظ و نمایش قدرت، منزلت خود را در گسترة نظام جهانی ارتقاء دهند. از آنجا که تعقیب منافع و اهداف ملی در نظام جهانی متضمن ایجاد ارتباط و تعامل با دیگر کشوها است؛ سیاست خارجی تعیین کننده شیوة تعامل واحدهای سیاسی با همدیگر است. مفهوم قدرت و میل به افزایش آن خصیصه ذاتی هر نظام سیاسی است که دستگاه سیاست خارجی در بطن روابط خود با دیگر کشورها، این خصیصه را پیگیری میکند. بر این اساس همپوشانی مفاهیم قدرت، روابط خارجی و واقعیت های جغرافیایی توجیه کنندة اتخاذ استراتژیهای ژئوپلیتیکی در سیاست خارجی کشورها است. از این رو روابط و کنش های سیاسی کشورها در عرصۀ جهانی تابعی از راهبرد و موقعیت ژئوپلیتیک دولت ها و نیز ساختار نظام های ژئوپلیتیکی است. در نتیجه همبستگی و هماهنگی بالایی میان ژئوپلیتیک و الگوی رفتار سیاست خارجی دولت ها برقرار است و بر اساس آن راهبردهای ژئوپلیتیکی طراحی و عملیاتی میشوند تا به ساختار روابط ژئوپلیتیکی جهت و معنا بخشد(کاویانیراد و بویه، ١١٧: ١٣٩١).

٢-٥. تصورات ژئوپلیتیکی

تصور ژئوپلیتیکی ادراک و ذهنیتی اندیشه محور است که اشخاص، نهادها و بازیگران سیاسی از موقعیت، ویژگیها و محتوای فضای جغرافیایی(اعم از خرد و کلان) دارند. دولت ها به عنوان بزرگترین بازیگران سیاسی خط مشیها، سیاست ها و الگوهای رفتاری خود نسبت به یک فضا را بر اساس تصور ژئوپلیتیکی شکل میدهند. بطوریکه عمل سیاسی یک کشور نسبت به یک کشور دیگر ناشی از تصور ژئوپلیتیکی آن میباشد(حافظ نیا، ١٣٨٨). شکل گیری تصورات ژئوپلیتیکی یک کشور را میتوان در منابع رسمی و غیر رسمی آن جستجو کرد. از مهمترین منابع رسمی می توان به قانون اساسی و اسناد دولتی کشورها اشاره کرد که در آن استراتژیها، برنامه ها، اهداف و ارزش های نظام های سیاسی بازتاب یافته است و از منابع غیر رسمی میتوان به باورهای مردمی، منابع تاریخی، آرمان های سیاسی- فرهنگی، تمایلات نخبگان، رسانه های شنیداری و دیداری همچون فیلم، مجله، موسیقی و هنر اشاره کرد(دادس، ١٣٨٤: ١٥٠).

٣. قلمرو تحقیق

٣-١. ژئوپلتیک و قلمروهای آن در دوران پهلوی دوم

پس از پایان جنگ جهانی دوم آمریکا و شوروی با توجه به ضعف قدرت های بزرگ اروپایی، توانستند خود را به عنوان دو قدرت برتر نظام جهانی معرفی کنند که در نتیجۀ آن دورانی از رقابت و خصومت میان آنها برای گسترش حوزة نفوذ خود در جهان آغاز شد. در نظام ژئوپلیتیک جدید، آمریکا در تلاش بود تا گسترش کمونیسم را در جهان محدود کند و شوروی نیز در تلاش برای صدور انقلاب کمونیستی خود به کشورهای دیگر بود. گسترة رقابت های ژئوپلیتیکی دو کشور در قالب پیمان های امنیتی ناتو در اروپا غربی، سنتو در خاورمیانه، سیتو در جنوب شرقی آسیا در برابر پیمان ورشو (شوروی و اقمار آن) شکل گرفت . در این میان ایران محور پیمان سنتو در خاورمیانه بود. موقعیت ایران در ریملند سبب شده بود تا کشور ایران بخش مرکزی کمربند امنیتی پیرامون شوروی (کانتینمنت) را در حاشیه جنوبی آن کشور به همراه کشورهای ترکیه و پاکستان تشکیل دهند(حافظ نیا، ١٣٨٤: ٦٦-٦٧). بر این اساس ژئوپلیتیک ایران درون ساختار ژئوپلیتیک آمریکا شکل گرفت. همین ویژگی منشأ سیاست های آمریکا در برابر ایران و حتی طراحی کودتای ٢٨ مرداد سال ١٣٣٢ با مشارکت بریتانیا برای برکناری دولت مصدق بود. با خروج نیروهای نظامی بریتانیا از منطقه خلیج فارس در سال ١٣٥٠ آمریکا حفظ امنیت و حراست از منافع ژئوپلیتیکیاش در خاورمیانه را بر اساس دکترین نیکسون - کسینجر به ایران با عنوان ژاندارم منطقه واگذار کرد(ازغندی، ١٣٨٦: ٢٣٤). بنیاد این دکترین، کمک به کشورهای هم پیمان به منظور دست یابی به ظرفیتی بود که قادر به دفاع از خود باشند. بدین منظور نیکسون ایران و عربستان را به عنوان حافظ امنیت خلیج فارس انتخاب کرد (٢٠٠٥: ١٧٨ ,Gary). بعد از اعلام دکترین نیکسون و انتخاب ایران به عنوان ژاندارم منطقه، محمدرضا شاه، ژاندارمی امریکا را پذیرفت (حسینیان، ١٣٨٣: ٢٩٥). از جمله علایق ژئوپلیتیکی که حکومت پهلوی را ترغیب به پذیرفتن نقش ژاندارم منطقه کرد میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

١. کسب اعتبار جهانی

٢. کنترل ترانزیت بین المللی نفت

٣. هژمونی ایران بر کشورهای خاورمیانه به ویژه خلیج فارس

٤. مقابله با خطر اتحاد شوروی و و هم پیمانش عراق

٥. تشکیل برترین و مقتدرترین حکومت در آسیا

بر این اساس ایران در نقش جدید خود، در چهارچوب ژئوپلیتیک امریکا در دو سطح منطقه ای و فرامنطقه ای به کنش گری ژئوپلیتیکی پرداخت. اولین تحرک فرامنطقه ای حکومت پهلوی اعزام ٥٠ فروند جنگندۀ٥-F به ویتنام برای سرکوب ویت کنگ ها بود(حسینیان، ١٩٨: ١٣٨٣). با این وجود مهم ترین دخالت ایران اعزام نیرو به عمان جهت سرکوب جنش مارکسیستی ظفار بود. شاه در روز ٢٩ آذر ١٣٥٢ واحدهایی از ارتش ایران متشکل از پیاده، توپخانه و هلیکوپتر را رهسپار عمان کرد. این امر سبب شد تا قیام عمان با شکست چریک های جنبش ظفار به پایان برسید(هوشنگ مهدوی، ٤٢٩: ١٣٧٥). یکی دیگر از مناطقی که حکومت پهلوی در آن مداخلۀنظامی کرد؛ اعزام نیروی نظامی به پاکستان بود. وی در سال ١٣٥٥ یک واحد ضد شورش و هلیکوپتر را به پاکستان فرستاد تا شورش بلوچ های پاکستان را سرکوب کند (لطیفیان : ١٣٨٠ : ١٠٣).

از دیگر کنش های ژئوپلیتیکی حکومت پهلوی میتوان به دخالت در تحولات سیاسی شمال آفریقا در سال ١٣٥٣ اشاره کرد. در آن سال موجی از چپ گرایی بر این منطقه حاکم شد که موجب نگرانی آمریکا از نفوذ کمونیسم شد. متأثر از چنین وضعیتی حکومت پادشاهی هایله سلاسی ساقط شد و جای آن را یک حکومت چپ گرا گرفت. در ادامه ناآرامیها به سومالی نیز کشیده شد. از این رو دولت سومالی از شاه تقاضای کمک تسلیحاتی کرد. حکومت پهلوی پس از مشورت با امریکا و انگلیس و تأیید آنها اقدام به ارسال تسلیحات مورد نیاز سومالی کرد (حسینیان، ١٩٩: ١٣٨٣). از این نوع کمک های تسلیحاتی به کشورهای اردن، مغرب و یمن شمالی نیز ارسال شد(امینی ١٣٨١: ٢٠٠). ایران در جنگ ٦ روزه اعراب و اسرائیل نیز تنها کشور تولیدکنندة نفت منطقۀ خلیج فارس بود که در تحریم نفتی اعراب علیه امریکا و کشورهای اروپایی شرکت نکرد و نفت مورد نیاز اسراییل و ناوگان ششم امریکا در مدیترانه را تأمین میکرد(گازیوروسکی، ١٣٧١ : ١٧٥). ایران همچنین با تمرکز ارتش خود در مرزهای عراق، ارتش این کشور را منفعل کرد و از ایفای نقش مؤثر این کشور در جنگ اعراب و اسرائیل جلوگیری کرد(فونتن ، ١٣٦٢: 457).

٣-٢. مبانی تصورات ژئوپلیتیکی انقلاب اسلامی

تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران از مقطع زمانی سال ١٣٣٢ تا سال ١٣٥٧ سرانجام منجر به وقوع انقلاب اسلامی در سال ٥٧ شد. محمدرضاشاه با قرار گرفتن در متن کودتای بریتانیایی آمریکایی ٢٨ مرداد و نقض اصول مشروطه، به چندین دهه تلاش ایرانیان در راه پایان بخشیدن به استبداد حکومتی خط بطلان کشید. از این رو پس از کودتای ٢٨ مرداد کنش های سیاسی ایرانیان در قالب گروه - های مختلف سیاسی معطوف به مبارزه با حکومت شاه شد. در این میان با وجود نحله های متنوع انقلابی همچون مارکسیست ها، کمونیست ها، سوسیالیست ها، ملیگرایان و رفرمیست های لیبرال به مرور زمان این انگاره های مذهبی و شیعی بودند که نقش برجسته ای در هدایت و تکوین جریان انقلاب داشتند؛ بطوریکه این انگاره ها موتور محرکۀ انقلاب ایران شد. انقلابی که شاه را ظالم و حکومت او را حکومت جور و ستم معرفی کرد. از این رو انگاره های عدالت خواهی و ظلم ستیزی نقش کلیدی را در رخداد انقلاب اسلامی ایفا کرد. با نگاهی گذرا به تاریخ اسلام و همچنین قرآن کریم میتوان دریافت که عدالت، حمایت از مظلومین و ظلم ستیزی محور حرکت ها و تلاش های مصلحان دینی بوده است. از این رو حکومت برآمده از انقلاب اسلامی نیز عدالت خواهی و ظلم ستیزی را از منظر آموزه ها و رهنمودهای قرآنی و مکتبی خود تصویرسازی کرد. از سوی دیگر مفاهیم عدالت خواهی و ظلم ستیزی در قالب حکومت جمهوری اسلامی جنبه ای سیاسی پیدا کرده و به عنوان استراتژی سیاست داخلی و خارجی مدنظر قرار گرفت . در این خصوص آیات زیادی در قرآن به این موضوعات اشاره دارند. قرآن دربارة هدف نبوت و رسالت پیامبران میفرماید: «لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط » همانا فرستادگان مان را با دلایل روشن فرستادیم و همراه ایشان کتاب و میزان نازل کردیم تا مردم به راستی و هدایت گرایند (حدید/٢٥). در جای دیگر میفرماید: « ونضع الموازین القسط لیوم القیامۀ فلا تظلم نفس شیئا وإن کان مثقال حبۀ من خردل أتینا بها وکفی بنا حاسبین » ترازوهای عدالت را در روز قیامت می - نهیم، به احدی ظلم نخواهد شد و اگر هم وزن دانه خردل باشد، آن را میآوریم ؛ این بس که ما حساب گر هستیم » (انبیاء/٤٧). همچنین میفرماید: « و ما لکم لا تقاتلون فی سبیل الله و المستضعفین من الرجال و النساء و الولدان الذین یقولون ربنا أخرجنا من هذه القریۀ الظالم أهلها و اجعل لنا من لدنک ولیا و اجعل لنا من لدنک نصیرا » به مبارزه با ظالم تأکید کرده است و میفرماید: . چرا جهاد نمیکنید در راه خدا و (برای رهایی) ضعفا و مستضعفین از مردان و زنان و کودکان؛ آنان که گویند بار پروردگارا، ما را از این شهر که شهروندانش ستم کارند برهان و برایمان از نزد خود ولی و یار و یاوری قرار بده. »(نسا/ ٧٥)

علاوه بر این مذهب شیعه به دلیل ماهیت اعتراضی، اجتهادی و انقلابی خود (فاضلینیا، ١٣٨٥: ٣٣) و مفاهیمی چون مهدویت و عاشورا همواره نسبت به ولایت ظالمان و سلطه و اقتدار سیاسی نامشروع، موضع رد و نفی داشته است . قیام امام حسین (ع) و مکتب عاشورا یکی از مظاهر اعتراضی و انقلابی تشیع است. وجوه تشابه انقلاب اسلامی و نهضت عاشورا در مبانی ایدئولوژیک شان است. مفاهیمی چون ایثار و فداکاری، شهادت، نجات دین خدا، مبارزه با فساد و ظلم ستیزی برگرفته از مکتب عاشورا هستند. حرکت اعتراضی امام حسین (ع) علیه حکومت یزید و مقاومت تا سر حد مرگ و فدا کردن داراییها و خویشاوندان، دستمایه ای غنی برای ادبیات انقلاب اسلامی فراهم ساخت. از این رو نهضت عاشورا معیار، الگو و یکی از ریشه های انقلاب اسلامی به شمار میآید(سخاوتی، ٢٦: ١٣٨٤). همچنین موضوعاتی چون نابودی ستم، شرک و آزادی مستضعفان و پایان دادن به حاکمیت مستکبران و ستمگران نیز برگرفته از اعتقاد به مهدویت است. از نظر شیعه، ظهور و قیام حضرت مهدی(عج) عظیم ترین و بیسابقه ترین انقلاب تاریخ است که تحولات اساسی و همه جانبه ای را در عرصه های فکری، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جهان به همراه خواهد داشت. از منظر شیعه قیام ها و انقلاب های بیدارگرایانه از جمله اموری هستند که سبب تسریع در انقلاب جهانی حضرت مهدی(عج) خواهد شد. از این رو انقلاب اسلامی آغازگر انقلاب جهانی اسلام است؛ بطوریکه انقلاب اسلامی برای زمینه سازی انقلاب بزرگ مهدوی، همان هدف های استراتژیک انقلاب جهانی موعود و برپایی حکومت جهانی اسلام را دنبال میکند.

٣-٣. استراتژیهای ژئوپلیتیکی حکومت نوپای انقلابی

٣-٣-١. استراتژی نه شرقی نه غربی

با پیروزی انقلاب اسلامی، جهت گیری مثبت و موافق ایران در ساختار جهان دوقطبی جای خود را به سیاست اعتراضی نه شرقی- نه غربی داد. این سیاست، ایران را کانون نیروهای ژئوپلیتیکی غیر همسو با نظام دوقطبی کرد. به عبارت دیگر انقلاب ایران خلایی ژئوپلیتیکی در دل نظام دو قطبی ایجاد کرد و خود را خارج از این ساختار تعریف کرد. از منظر جمهوری اسلامی مفهوم نه شرقی و نه غربی مبتنی بر نفی سلطه ، استقلال طلبی و تن ندادن به حاکمیت خارجی است. این استراتژی مدعی تغییر توازن قوا و ایجاد قطب سومی دربرابر دو قطب شرق و غرب بود. در ارتباط با این استراتژی امام خمینی رهبر انقلاب ایران میگوید: "من اکنون به ملت های شریف و ستمدیده و به ملت عزیز ایران توصیه می کنم که از این راه مستقیم الهی که نه به شرق ملحد و نه به غرب ستمگر وابسته است بلکه بصیرتی است که خداوند بر آنها نصیب فرموده است محکم و استوار و متعهد و پایدار و پایبند باشند ". در همین رابطه امام خمینی(ره) در یازدهم شهریور ١٣٦٠ طی سخنانی دراین باره اظهار داشت:

«از همان بدو انقلاب و از قبل از بدو انقلاب که شالوده انقلاب ریخته میشد، مسیر، مسیر انبیاء بود، مسیر راه مستقیم نه شرقی، نه غربی بود، جمهوری اسلامی بوده و تاکنون هم ملت ما به همان مسیر باقی است »(امام خمینی، ١٣٨٥ ج ١٥: ١٤٧).

ایشان در جای دیگر در تبیین این سیاست و تعیین مصداق های شرق و غرب اظهار داشت:

«ما نه با امریکا کار داریم و نه با شوروی، ما خودمان هستیم. این که با همه دولت ها رابطه داشته باشیم، یعنی رابطه دوستانه، نه روابط بین ارباب و رعیت و ما این روابط را نمیخواهیم. . . ما میخواهیم این طور باشیم که نه ظلم کنیم و نه زیر بار ظلم برویم »(امام خمینی، ١٣٨٥ ج ١٩: ٩٤).

همچنین در این زمینه آیت الله شهید بهشتی نیز میگوید:

«در این انقلاب ما، ویژگیهای گوناگون هست. برخی از این ویژگیها به سرعت میتواند جهانی و عالم گیر بشود. یکی از آن ویژگیهایی که به سرعت میتواند عالم گیر بشود، همین نه شرقی، نه غربی است. شما میدانید انقلاب هایی که در طول این مدت شده، در طول این دهه های اخیر شده، انقلاب هائی بوده است که برای به ثمر رسیدنش اگر در مقابل غرب میخواست بایستد یک مقدار تکیه میکرد به بلوک شرق . . . . حالا در یک گوشه از دنیا آن هم در سرزمین اسلام، یک ملتی، روی پای خودش ایستاده و میگوید من میخواهم با خودم از آن خودم و برای خودم باشم »(www. irdc. ir).

از این رو با تصویب قانون اساسی، انگاره نه شرقی و نه غربی، به عنوان یک اصل کلی و ثابت در سیاست خارجی کشور پذیرفته شد و این اصل مبنای عمل سیاست خارجی ایران شد. در اصل ١٥١ آمده است که: سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بر اساس نفی هرگونه سلطه جویی و سلطه پذیری، حفظ استقلال همه جانبه و تمامیت ارضی کشور، دفاع از حقوق همه مسلمانان و عدم تعهد در برابر قدرت های سلطه گر و روابط صلح آمیز متقابل با دول غیر محارب استوار است. بنابراین شعار نه شرقی نه غربی به عنوان یک شعار تأثیرگذار مبنای کنش های ژئوپلیتیکی جمهوری اسلامی ایران قرار گرفت.

٣-٣-٢. تشکیل امت واحده

مفهوم امت واحده دارای ریشه ای قرآنی است و میتوان برای معرفت و شناخت دو واژه «امۀ» و «واحدة » به آیاتی از قرآن مراجعه کرد. و لو شاء ربک لجعل الناس أمۀ واحدة(هود آیه ١١٨). . . و لو شاء الله لجعلکم أمة واحدة(مائده /٤٨). . . کان الناس أمۀ واحدة فبعث الله النبیین (بقره /٢١٣). . . "ان هذه امتکم امۀ واحدة و انا ربکم فاعبدون ". مفهوم امت در دیدگاه مسلمانان، جامعه و اجتماع کسانی است که کفر را نفی کرده مایلند با یکدیگر زندگی کنند. (١٩٨٤٢٨٣,Gardet) در رویکرد سیاسی به اسلام مفهوم امت هستۀ اصلی نظریۀ اسلام سیاسی است. در این رویکرد مرزهای سیاسی جز آنهایی که دارالاسلام را از دارالحراب جدا میکرد، در دیدگاه اسلام اعتباری نداشت. در دارالسلام نیز مجموعه ای از افراد که به واسطه مذهب تعامل و پیوند دارند امت نامیده میشدند(١٩٧٧: ١٧٥ ,Holt Lambton , Lewis). ایدئولوگ ها و طراحان جمهوری اسلامی نیز خود در این امر صاحب نظر محسوب میشوند. امام خمینی(ره) در باب امت اسلامی بر این باور بودند که ملیگرایی در مقابل ملت های مسلمان دیگر، مسأله ای دیگر است که اسلام و قرآن کریم و دستور نبی اکرم (ص) بر خلاف آن است. ملیگرایی امری است که اساس دعوت پیامبران را به هم میزند( صحیفه نور، ١٣٨٥ ج ١٠٠: ٢). امام خمینی تا پایان عمر خود به ترویج ایده امت واحده اسلامی پرداخت. وی در این زمینه عنوان میکرد: ما برای اینکه وحدت امت اسلام را تأمین کنیم، برای اینکه وطن اسلام را از تصرف و نفوذ استعمارگران و دولت های دست نشاندة آنها خارج و آزاد کنیم راهی نداریم جز اینکه تشکیل حکومت بدهیم و حکومت های ظالم و دست نشانده را سرنگون کنیم تا بتوانیم وحدت و آزادی ملت های مسلمان را تأمین کنیم (صحیفه نور ١٣٨٥، ج ٢١٠: ٣). آیت الله مطهری نیز ملیگرایی و ملت باوری را در جهان اسلام بدعتی ناپذیرفته و نابخشودنی دانسته و معتقد است شرط اول اسلام بیرنگ بودن ، عمومی و انسانی بودن و رنگ یک ملت مخصوص نداشتن است. مقیاس های اسلامی مقیاس های کلی و عمومی و انسانی است نه قومی و نژادی و ملی. اسلام به هیچ وجه خود را در محدوده تعصبات ملی و قومی و نژادی محصور نکرده بلکه با آن ها مبارزه کرده است (مطهری١٣٦١: ٧٧). از این رو در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز برگرفته از همین مبانی و موازین دینی در اصول متعددی وحدت امت اسلامی و حمایت از مسلمانان مورد توجه قرار گرفته شده و دولت جمهوری اسلامی ایران موظف است سیاست کلی خود را بر پایه ائتلاف و اتحاد ملل اسلامی قرار دهد و کوشش پیگیر به عمل آورد تا وحدت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جهان اسلام را تحقق بخشد(قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران). همچنین با توجه به اصل اسلامی اخوت مسلمانان و وحدت امت اسلامی و وجوب "دفاع از حقوق همه مسلمانان "

میتوان در این زمینه به اصل چهارم قانون اساسی که اصل مربوط به "حاکمیت دین " است استناد و استظهار نمود که هر گونه قانون گذاری که در تعارض با وحدت امت اسلامی و موجب بیتفاوتی نسبت به وضعیت مسلمانان باشد با روح حاکم بر قانون اساسی ما سازگاری نخواهد داشت (قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران).

٣-٣-٣. صدور انقلاب

صدور انقلاب کنش مشترک تمامی انقلاب های جهان شمول است. این انقلاب ها با تکیه بر شعارها و آرمان های انقلابی خود خواستار دگرگونی در ساختار سیاسی کشورهای به زعم خود غیر انقلابی هستند. در این میان برپایه سرشت جغرافیا، اولین آوردگاه صدور انقلاب کشورهای هم جوار خواهند بود. در مورد انقلاب اسلامی نیز صدور انقلاب اسلامی بنیادیترین استراتژی ژئوپلیتیکی جمهوری اسلامی بوده و هست. اصول این استراتژی را میتوان در گفتمان رهبران و مسئولان ارشد جمهوری اسلامی مشاهده کرد. توجه ویژة امام خمینی به صدور انقلاب، به سرعت این ایده را از مرحلۀ فکر به یک استراتژی ژئوپلیتیکی در جمهوری اسلامی تبدیل کرد. از سوی دیگر همنوایی با انقلاب اسلامی در حوزه پیرامونی ایران بسترهای صدور انقلاب را فراهم کرده بود. این همنوایی و تکاپو در عراق بیشتر مشهود بود. مردم شهرهای عراق، چون نجف و کربلا در روز ٢٣ بهمن ١٣٥٧، تظاهراتی شبیه به ایران برپا نمودند. در پی آن، تظاهراتی در شهرهای کاظمین، الثوره، بغداد و دیاله به رهبری آیت الله محمد باقر صدر برقرار شد.

حتی در آغاز انتفاضۀ جدید مردم عراق؛ یعنی در ١٣٧٠، آنها همانند تظاهرات کنندگان ایرانی مخالف شاه، شهر حلبچه را به خمینیشهر نامگذاری کردند و کنترل شهرها را به دست گرفتند. در مراتب بعدی میتوان به تحرک شیعیان خاورمیانه اشاره کرد. شیعیان عربستان سعودی اندکی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، در شهرهای قطیف، صفرا، اباقیق ، خنجی و شیهات دست به تظاهرات زدند. تظاهرات مشابهی در سال ١٣٥٧ در شهرهای قونیه، یوزکات و کوجائیلی ترکیه صورت گرفت. در بحرین نیز تحرکات مردم به سوی سرنگونی رژیم پادشاهی بود (شیرودی، ١٣٨٣: ٣٤). واکنش کشورها در برابر صدور انقلاب بسته به توان، قدرت و امکانات آنها متفاوت بود؛ بطوریکه کشوری چون بحرین تنها به قطع روابط سیاسی اقدام کرد و کشوری چون عراق اقدام به حمله نظامی کرد.

در خصوص صدور انقلاب امام خمینی عنوان میکند:

«ما انقلابمان را به تمام جهان صادر میکنیم؛ چرا که انقلاب ما اسلامی است و تا بانگ لا اله الا الله و محمد رسول الله (ص) بر تمام جهان طنین نیفکند مبارزه هست و تا مبارزه در هر جای جهان علیه مستکبرین هست ما هستیم » (امام خمینی، ١٣٨٥، ج ١٢: ١٣٨).

یا در جایی دیگر عنوان میکنند که:

«ما باید سعی کنیم انقلابمان را صادر کنیم. تمام ابرقدرت ها و قدرت های دیگر در صدد نابودی ما هستند، اگر ما در یک محیط بسته بمانیم عاقبت با شکست مواجه خواهیم شد»(امام خمینی، ١٣٨٥ ج ١٢: ٢٠٢).

ایشان در واکنش به کسانی که مخالف صدور انقلاب بودند عنوان میکرد که:

«ما باید در صدور انقلابمان به جهان کوشش کنیم و تفکر اینکه ما انقلابمان را صادر نمی کنیم ، کنار بگذاریم ؛ زیرا اسلام بین کشورهای مسلمان فرقی قائل نیست و پشتیبان تمام مستضعفین جهان است، از طرفی دیگر تمام قدرت ها و ابرقدرت ها کمر به نابودیمان بسته اند و اگر ما در محیطی در بسته بمانیم قطعا با شکست مواجه خواهیم شد»(امام خمینی، ١٣٨٥ ج ١٢: ٢٠٢).

همچنین ایشان سال ها پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و به هنگام تشریح موضوع ولایت فقیه ، معتقد بود این مدل حکومتی منحصر به یک کشور اسلامی نیست و فقها، به کمک مردم یکایک جوامع اسلامی، موظف اند در راه تشکیل این مدل حکومتی اقدام کنند.

«وظیفۀ علمای اسلام و همه مسلمانان است که به این وضع ظالمانه خاتمه بدهند و در این راه که راه سعادت صدها میلیون انسان است، حکومت های ظالم را سرنگون کنند و حکومت اسلامی تشکیل دهند »(امام خمینی، ١٣٩٠: ٣٧).

در همین زمینه در جای دیگری میگویند:

«من امیدوارم که همۀ ملت های اسلام که به واسطه تبلیغات سوء اجانب متفرق شده اند و در مقابل هم قرار گرفته اند، بیدار شوند و همه با هم شوند، یک دولت بزرگ اسلامی، یک دولت زیر پرچم لااله الاالله تشکیل بدهند و این دولت بر همه دنیا غلبه کند»(امام خمینی، ١٣٨٥ ج ٦: ٢٣٤).

بحث صدور انقلاب مختص اوائل انقلاب و امام نیست بلکه در دهۀ سوم جمهوری اسلامی نیز همچنان یک استراتژی به شمار میرود. علی فلاحیان عضو مجلس خبرگان رهبری و وزیر اسبق اطلاعات

در جمع اعضا حزب مؤتلفه اسلامی، ضمن تحلیل شرایط روز کشور و منطقه عنوان میکند:

«ما با اتکای خداوند متعال، اتحاد جماهیر کشورهای اسلامی را درست میکنیم. . . وی با بیان اینکه

مسئله اساسی ما جهاد با دشمن است اظهار داشت: اساسا امام فرمودند، ما اهدافمان اتحاد جماهیر کشورهای اسلامی است و باید تمام نوکران غرب را از کرسی پایین بکشیم. چندین بار میگفتند حسین اردنی، حسن مراکشی و همه اینها عوامل بیگانه در کشورهای اسلامی هستند و ملت ها باید برای برکنار کردن اینها متحد شوند. اساسیترین مسئله ما جهاد است ، جهاد با عدو است . حتی باید برای کشورهایی که مشرک هستند، برنامه ریزی داشته باشیم »(www. motalefe-party. com).

بر این اساس هدف صدور انقلاب سرنگون سازی حکومت های دیکتاتور و ضد اسلامی در جغرافیای جهان اسلام بوده و هست. از این رو جمهوری اسلامی رسالت خود را ایجاد یک جامعه و دولت الگوی اسلامی و ترویج این مدل و الگو به سایر ملت ها و کشورها می داند.

٣-٣-٤. آمریکا ستیزی

فلسفۀ اعتراضی مذهب شیعه، سنت های سیاسی ایرانیان همچون دادگری و ظلم ستیزی و نگرش خیر و شر گونه به هستی، شکل ویژه ای به جهان بینی ایرانیان داده است. از این رو هر آنچه که ایرانی ضد جهان بینی خود درک کند نماد شر خواهد بود که باید برچیده شود. انقلاب ایران شر و ظالم را آمریکا با مفهوم شیطان بزرگ و شاه را با مفهوم خائن و جنایتکار درک کرد. از این رو انقلاب در گام اول حکومت وابسته به آمریکا را سرنگون ساخت و در ادامه به مبارزه جویی با این کشور در قلمروهای آن پرداخت. بر این اساس رویکرد ضد آمریکایی جمهوری اسلامی در دو ویژگی (مبارزه هژمونیک خیر و شر) در بعد اندیشه و (مبارزه انقلابی-محافظه کار) در بعد سیاسی قابل تبیین است. این امر سبب شده تا جمهوری اسلامی کانون مبارزات ضد آمریکایی در جهان سیاست شود. به همین نسبت ژئوپلیتیک دو کشور ایران و آمریکا نیز از این رویکرد متأثر شده و گستره های جدیدی در عرصأ سیاست خارجی دو کشور خلق شده است.

٤-٣-٤. اسراییل ستیزی

نوع نگاه جمهوری اسلامی ایران به اسراییل تلقی از این رژیم سیاسی به عنوان واحدی نامشروع، موضوعی خاص و منحصر به فرد است. از دید جمهوری اسلامی اسراییل غاصبی است که حق و سرزمین فلسطینیان را غصب کرده است، بر مسلمانان فلسطینی ظلم میکند و حقوق آنان را به بیگانگانی میداد که از سایر نقاط جهان به فلسطین آمده بودند(شیرزاده و مصباح، ١٣٩٠: ٢٥٠-٢٦٠). در این زمینه رهبران ارشد جمهوری اسلامی از اسراییل با عنوان غده سرطانی یاد میکنند و به نابودی و محو آن از جغرافیای سیاسی جهان باور دارند(www. khamenei. ir).

٣-٣-٥. ام القری

ام القری مفهومی است که برای نخستین بار عبدالرحمن کواکبی در مورد شهر مکه که مرکز دینی جهان اسلام است به کار برد. وی برای حل معضلات جهان اسلام، کنفرانس سران و اندیشمندان دینی، عالمان و روشنفکران جهان اسلام را در شهر مکه به عنوان ام القری اسلام پیشنهاد داد. بر اساس این نظریه اگر کشوری ام القری جهان اسلام شناخته شود به گونه ای که ثبات و پایداری آن مساوی با پایداری اسلام و ضعف آن برابر با ضعف اسلام و کشورهای اسلامی باشد، به صورت طبیعی اگر در مواردی امر دایر شود میان این که دولت اسلامی منافع ام القری را مدنظر قرار دهد یا مصلحت عموم مسلمانان را دنبال کند، به صورت منطقی منافع ام القری بر مصالح اسلامی مقدم میشود. بدین ترتیب در حالت تعارض دو مقوله، تکلیف دولت اسلامی روشن میشود(زارعی، ١٣٩٠: ١٦١).

بر اساس این نظریه جهان اسلام یک امت واحد است و کشوری که بتواند با تشکیل حکومت اسلامی سطح رهبری خود را از مرزهای سرزمینیاش فراتر برد در موقعیت ام القری جهان اسلام قرار میگیرد.

ویژگی مهم و اصلی ام القری در این است که در آن سرزمین نخست حکومت اسلامی مستقر شده است و دوم صلاحیت و گسترة رهبری ام القری نسبت به کل امت اسلامی است؛ یعنی این رهبری، لیاقت ولایت برکل امت را دارد (لاریجانی، ١٣٧٥: ٣٠). از منظر استراتژیست های جمهوری اسلامی، نظریه ام القری راهبردی برای تبیین خط مشی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و موقعیت ایران در جهان اسلام است که برای اولین بار در دهه ١٣٦٠ از سوی محمدجواد لاریجانی مطرح شد(فیرحی، ١٣٨٢: ٢٦٠). از نظر مبتکران این استراتژی، جمهوری اسلامی ایران ام القری جهان اسلام و امام خمینی با تأسیس حکومت مبتنی بر ولایت فقیه در دو شأن رهبر ایران و رهبرجهان اسلام قرار گرفت (مسعودیفر، ١٣٨٢: ١١٧). به این ترتیب حکومت ایران بایستی علاوه بر منافع ملی به منافع جهان اسلام نیز بپردازد و دیگر کشورها نیز موظف اند از ایران به عنوان ام القرای جهان اسلام حمایت و دفاع کنند.

٤. کنش های ژئوپلیتیکی جمهوری اسلامی در دوران گذار پس از انقلاب

٤-١. خروج ایران از سنتو

سنتو (سازمان پیمان مرکزی)[2] در سال ١٣٣٣ در بغداد بین کشورهای پاکستان، ترکیه، عراق و انگلستان منعقد گردید و در آبان ١٣٣٤ ایران رسما به آن پیوست . پس از بروز کودتای ١٣٣٧ عبدالکریم قاسم در عراق و خروج آن کشور از پیمان بغداد، نام آن به سنتو تغییر یافت. پس از وقوع انقلاب اسلامی، ابتدا در ٢٢ اسفند ١٣٥٧ سخنگوی دولت موقت جمهوری اسلامی عباس امیرانتظام خروج ایران از پیمان سنتو را اعلام کرد(کیهان ١، ١٣٥٧: ش ١٠٦٦٠). سپس وزارت خارجه دولت موقت در تاریخ دوشنبه ٦ فروردین رسما کناره گیری دولت موقت جمهوری اسلامی ایران را از پیمان سنتو به دول پاکستان ، ترکیه و انگلستان اعلام کرد(کیهان ٢، ١٣٥٨: ش ١٠٦٦٨).

٤-٢. ورود به جنبش عدم تعهد

جنبش کشورهای غیر متعهد[3] در سال ١٩٦١ میلادی در اوج جنگ سرد و فضای دوقطبی بین غرب و شرق با هدف وحدت میان کشورهایی که نه در اردوگاه کمونیسم و نه در اردوگاه سرمایه داری قرار داشتند، تشکیل شد. اولین اجلاس سران عدم تعهد که باعث موجودیت این سازمان نیز شد با حضور مارشال یوزیپ تیتو رهبر یوگوسلاوی سابق، قوام نکرومه رهبر غنا، جمال عبدالناصر رئیس جمهور مصر، جواهر لعل نهرو نخست وزیر هند و سوکارنو رهبر استقلال اندونزی در کنفرانسی که در شهر بلگراد در کشور یوگسلاوی برگزار شد. در این میان ایران به دلیل پیوستن حکومت پهلوی به پیمان نظامی بغداد نتوانست در نخستین اجلاس سران کشورهای غیرمتعهد حضور یابد و از آن تاریخ به بعد نیز مسئله عضویت ایران در این جنبش مطرح نشد. اما در سال ١٣٥٧، پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در ششمین نشست سران جنبش عدم تعهد در هاوانا، ایران براساس انگاره نه شرقی نه غربی به عضویت این سازمان درآمد.

٤-٣. تسخیر سفارت آمریکا

تسخیر سفارت آمریکا در تهران در تاریخ ١٣ آبان ١٣٥٨ و مسئله گروگان گیری ٥٠ تن از اتباع آمریکایی (شامل ٢٨ نفر دیپلمات، ٢٠ نفر کارمند اداری و فنی و ٢ نفر تبعه آمریکا) در تهران به مدت ٤٤٤ روز، رویدادی بود که نظام نوپای انقلابی ایران را مقابل بزرگترین ابرقدرت جهان قرار داد. اگر آغاز سرشکستگی ناشی از روابط دو جانبه برای ایران، از کودتای ٢٨ مرداد ١٣٣٢ شروع شد، برای ایالات متحده و آمریکاییان این سرشکستگی در ١٣ آبان ١٣٥٨ و با اشغال سفارت آمریکا در تهران آغاز شد. بار معنایی اشغال سفارت آمریکا از منظر ایدئولوژی جمهوری اسلامی حامل این مضمون بود که وعده خداوند در غلبه مستضعفین بر قدرتمندان و زورمندان عملی شده است (علومی، ١٣٨٧: ١٠٠)

٤-٤. حمایت از جنبش های آزادیبخش

جنبش های آزادیبخش[4] یکی از انواع جنبش های اجتماعی است که هدف آن دگرگونی ساختارهای سیاسی است. تغییراتی که اعضای این جنبش ها در پی آن هستند، دگرگونیهای سریع و عظیم، جامع و فراگیر و اغلب همراه با خشونت است. از این رو این جنبش ها اغلب به انقلاب منجر میشوند و ساختار جامعه را تغییر میدهد. عموما جنبش های ازادیبخش در برابر مفاهیمی چون استعمار( نهضت آزادیبخش الجزایر)(٢٠٠٢١٧٥,Connelly) دولت های ملی نامشروع (جبهه آزادیبخش ساندینیستا) (٢٠٠٠: ١٧٠ ,Zimmermann) استقلال ملی (ارتش جمهوریخواه ایرلند)(٨: ٢٠٠٤ ,Durney) و سلطه (نهضت مقاومت ملی فرانسه) (١٤٢-٢٠٠٠: ١٢٥ ,Moore) شکل میگیرند. ماهیت عدالت خواهانه، ضددیکتاتوری و استقلال خواهانه انقلاب ایران نوعی هم نوایی با سایر انقلاب ها و جنبش های آزادیخواهانه برقرار ساخت. از این رو یکی از رسالت های جمهوری اسلامی حمایت از جنبش های آزادیبخش جهان در راستای استراتژی صدور انقلاب تعریف شد. در این رابطه امام خمینی میگوید: «من بار دیگر از تمام جنبش های آزادیبخش جهان پشتیبانی مینمایم و امیدوارم تا آنان برای تحقیق جامعه آزاد خویش پیروز شوند، و امید است دولت اسلامی در مواقع مقتضی به آنان کمک نماید. » در جای دیگری عنوان میکند: «شما ای جنبش های آزادیبخش و ای گروه های در خط به دست آوردن استقلال و آزادی، به پاخیزید و ملت های خود و ملل اسلامی را هشدار دهید که زیر بار ستم رفتن بدتر و قبیح تر از ستمکاری است و به دولت ها اخطار کنید که از زبونی و ذلت خود را نجات دهند و به همه تذکر دهید به اسلام باز آیند و به اخوت اسلامی بگرایید» (امام خمینی، ١٣٧١: ج ١، ٩٢٤).

متأثر از چنین رویکردی، ایران کانون انقلابیون جهان و تهران محل رفت و آمد نمایندگان جنبش های آزادیبخش شد، بطوریکه رهبران سازمان آزادیبخش فلسطین بلافاصله پس از پیروزی انقلاب در روز ٢٨بهمن وارد تهران شد و با امام خمینی دیدار کردند. در این ملاقات یاسر عرفات امام را رهبر و معلم اول فلسطین و مسلمانان جهان نام برد. امام خمینی نیز عنوان کرد که دیدگاه ما نسبت به فلسطین استوار است و پس از رفع خرابیهای ایجاد شده بوسیله شاه، درباره اسراییل بطور افزون تر فکر خواهیم کرد(کیهان، ١٣٥٧: ١٠). همچنین در تاریخ ٧ اسفند ١٣٥٧ هیاتی متشکل از نمایندگان جبهۀ پولیساریو با امام خمینی در منزل ایشان دیدار کردند. رهبر جمهوری اسلامی در این دیدار به هیات نمایندگی پولیساریو اطمینان داد انقلاب ایران همواره یار و پشتیبان همه ملت های مسلمان جهان خواهد بود. اعضا این هیات نیز عنوان کردند که انقلاب ایران امید بزرگی برای همۀ انسان هایی است که برای استقلال و عدالت مبارزه میکنند(کیهان، ١٣٥٧: ٢). در تیرماه ١٣٥٨ نیز احمد ناصر رهبر جبهۀآزادیبخش اریتره با مقامات سیاسی ایران دیدار کرد (کیهان ، ١٣٥٨: ٨: ش ١٠٧٦١). بر این اساس وضعیت سیاسی موجود در ایران فضای جدیدی برای جنبش های آزادیبخش فراهم کرده بود که به سهولت به کنش گری سیاسی میپرداختند. این امر به گونه ای بود که اولین سالگرد بزرگداشت ١٥ خرداد تحت تأثیر حضور نمایندگان جنبش های آزادیبخش قرار گرفت و بخش اعضم شعارها و پلاکاردهای جمعیت حاضر، در راستای حمایت از جنبش های آزادیبخش بود. همچنین در این مراسم، نمایندگانی از سازمان آزادیبخش فلسطین، سازمان اسلامی افغانستان، سازمان النصر افغانستان، نهضت اسلامی فیلیپین سخنرانی کردند(کیهان،

١٣٥٨: ٣-٤: ش ١٠٧٢٥). همچنین در١٣ دی ماه ١٣٥٨ نخستین گردهمایی جنبش های آزادیبخش جهان در تهران برگزارشد. این گردهمایی را دانشجویان پیرو خط امام با هدف "اتحاد میان امم انقلابی علیه رژیم های ستمگر و شناساندن انقلاب اسلامی به جهانیان "برگزار کردند. این گردهمایی که با دعوت از رهبران ١٦ جنبش آزادیبخش ملی برگزار شد یک هفته ادامه داشت. در این گردهمایی رهبرانی از لبنان، ظفار، فلسطین، آرژانتین ، و. . . حضور داشتند (کیهان، ١٣٥٨: ١٥: ش ١٠٨٩٨). تشکیل سازمان هایی چون "سازمان انقلابی توده های جمهوری اسلامی (ساتجا)" و "جنبش های آزادیبخش جهان اسلام " در راستای عملیاتی کردن حمایت های ایران در این خصوص بود. علاوه بر این در چارت تشکیلاتی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نیز در قسمت شرح وظایف آن به موضوع حمایت از جنبش های آزادیبخش تحت عنوان "حمایت از نهضت های رهاییبخش و حق طلبانه مستضعفین جهان تحت نظارت رهبری انقلاب و مشورت دولت " اشاره شده است (کیهان ، ١٠٦٩٩: ١٣٥٨: ١). بر این اساس واحدی به نام واحد نهضت های آزادیبخش در سپاه تشکیل شد. مجموعه وضعیت یاد موجب شد تا سازمان ها و جنبش های انقلابی همچون دفتر جبهه آزادیبخش شبه جزیره عربستان، مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق، جبهه مورو فیلیپین، جنبش های مقاومت اسلامی افغانستان، سازمان آزادیبخش فلسطین اقدم به تأسیس دفتر نمایندگی در ایران کنند. این سیاست همواره در طول سه دهه حیات جمهوری اسلامی از سوی تصمیم - گیران آن پیگیری شده است. برای مثال یدالله جوانی رئیس اداره سیاسی سپاه عنوان میکند: امروز شاهدیم که آستانه تحمل مردم از سرکوب رژیم های غیر دموکراتیک و مرتجع کشورهای اسلامی به حدی پایین آمده که در حال سرنگونی آن ها هستند. اما وظیفه دستگاه دیپلماسی در این راستا توسط قانون اساسی به وضوح مشخص شده است. لذا در این قانون تصریح شده است که باید از حرکت آزادیخواهان در هر جای دنیا حمایت به عمل آید و این مهم در شرایطی که دولت های مستبد در حال سرکوب مردم مسلمان تحت سلطه خود هستند، باید سرلوحه دستگاه دیپلماتیک کشور باشد. این کتمان ناپذیر است که حمایت مؤثر جمهوری اسلامی ایران میتواند حکم یک عامل بازدارنده در مقابل سرکوب مردم را داشته باشد تا آنان بتوانند با سرعت بیشتر اهداف آزادیخواهانه خود را به پیش ببرند. آنچه در این بین از درجه اهمیت بالایی برخوردار است، این نکته است که جمهوری اسلامی تجربیات خود را در اختیار نهضت های آغاز شده قرار دهد تا هوشیاری لازم در رهبران مخالفین ایجاد شود و از مسیرهای انحرافی ایجاد شده توسط آمریکا و اسرائیل در امان بمانند. این برای مردم حاضر در صحنۀ کشورهای منطقه مهم است که شاهد حمایت مردم مسلمان ایران و همچنین حمایت مسئولین جمهوری اسلامی ایران از نهضت عدالتخواهانه خود باشند. . . تا ان شاءالله با فروریختن پایه های نظام سلطه، خاورمیانۀ بزرگ با نسخه اسلامی تشکیل شود و ما قطعا باید از این فرصت استفاده کنیم تا به آرزوهای خود جامه عمل بپوشانیم و همه باید احساس وظیفه کنیم (//yalasarat.com: http). در همین زمینه حسین همدانی جانشین فرمانده نیروی مقاومت بسیج نیز عنوان میکند که ایران به "ارتش آزادیبخش خاور نزدیک " سلاح عرضه میکند و ارتش های آزادیبخش منطقه نیز بخشی از تسلیحات را از ما دریافت میکنند( pe.ria.ru).

نتیجه گیری

تحولات ژئوپلیتیکی به شدت متأثر از اندیشه ها و اعتقادات حاکم در یک کشور است. ایران در زمان حکومت پهلوی دوم و بعد از جنگ جهانی دوم به لحاظ موقعیت ژئوپلتیکی بخشی از ریملند آمریکا به شمار میرفت. موقعیتی که معرف نقشی نیابتی از جانب غرب، آن هم جلوگیری از نفوذ کمونیسم بود. از این رو سیاست خارجی و استراتژیهای ژئوپلیتیکی ایران فاقد بنیان های اندیشه ای و مقتضیات ایرانی بود.

پس از انقلاب کنش گری ژئوپلیتیکی ایران سبب شد بسیاری از نهضت های رهاییبخش، به ویژه در آسیا و آفریقا، مجذوب انقلاب ایران شوند. از منظر ژئوپلیتیکی انقلاب ایران واکنشی اعتراضی به ژئوپلیتیک دوقطبی جهانی بود. ایران با تکیه بر مظامین، مفاهیم و ابزارهای جدید، خود را قطب سوم ژئوپلیتیک جهانی تعریف کرد. در تمام دوران حیات جمهوری اسلامی رهبران و تصمیم سازان ایران در گفته ها و نوشته های خود با اشاره به ملل محروم و مستضعف جهان اظهار امیدواری میکنند که تمام مردم جهان با الهام از نمونۀ انقلاب ایران از زیر یوغ دیکتاتورها و حامیان بین المللی آن ها درآمده، آزادی خود را بدست آورند. ایران این استراتژی ژئوپلیتیکی را در قالب مفهوم صدور انقلاب و مبارزه با رژیم های سنتی خاورمیانه شروع و در قانون اساسی خود بر آن تأکید کرد. در قانون اساسی جمهوری اسلامی هدف از تشکیل حکومت اسلامی، حرکتی برای پیروزی تمامی مستضعفین بر مستکبرین عنوان شده است که میخواهد زمینۀ تداوم انقلاب را در داخل و خارج کشور فراهم کند تا با دیگر جنبش های اسلامی و مردمی راه تشکیل امت واحد جهانی را هموار کند و استمرار مبارزه در نجات ملل محروم و تحت ستم در تمامی جهان قوام یابد. انقلاب اسلامی سبب شد تا ایران، که یکی از اجزای نظام ژئوپلیتیک جهانی آمریکا در منطقه خاورمیانه بود به نیرومندترین دشمن ژئوپلیتیکی این کشور تبدیل شود. از این رو پس از انقلاب اسلامی، مهمترین عامل تأثیرگذار در تحول ژئوپلتیکی ایران و نیز مبنای تعاملات و کنش های ژئوپلیتیکی ایران با ساختار ژئوپلیتیک منطقه ای و جهانی، اندیشه ها و مفاهیم برآمده از انقلاب است. به عبارت دیگر ژئوپلیتیک ایران وابسته به مبانی انقلاب اسلامی است که موجب انبساط فضایی ژئوپلیتیک ایران و متعاقب آن افزایش قدرت ملی کشور شده است. انقلاب اسلامی و انگاره های آن، مؤلفه ای است که توانسته ژئوپلیتیک ایران را در سطح یک ابرقدرت جهانی شکل دهد.

مدل تکوین ژئوپلتیک جمهوری اسلامی.PNG

منابع

- ازغندی، سیدعلیرضا( ١٣٨٦)روابط خارجی ایران ١٣٥- ١٣٢٠، تهران، قومس، چاپ هفتم.

- امام خمینی، سید روح الله (١٣٨٨)، ولایت فقیه، تهران، نشر عروج.

- __________ (١٣٨٥)، صحیفه امام، جلدهای ٣، ٢، ١٢، ١٥، ١٩، ٦ تهران، نشر عروج.

- حافظ نیا، محمدرضا (١٣٨٤)، نقش استراتژیک خلیج فارس و تنگه هرمز، تهران ، سمت.

- __________ (١٣٨٥)، اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک، مشهد، انتشارات پاپلی.

- __________ (١٣٨٨)، جزوه درس اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک، منتشر نشده.

- حسینیان، روح الله؛ (١٣٨٣) چهارده سال رقابت ایدئولوژیک شیعه در ایران ١٣٥٦-١٣٤٣، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

- دادس، کلاوس (١٣٨٤) ژئوپلیتیک در جهان متغیر، ترجمه زهرا احمدی پور و عطاءالله عبدی، تهران نشر: بلاغ دانش .

- زارعی، بهادر (١٣٩٠) تحلیل تئوری امت در قلمرو جغرافیای سیاسی اسلام، فصلنامه سیاست - مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی پاییز شماره ٣دوره ٤١.

- سخاوتی، نصرالله (١٣٨٤) انقلاب اسلامی، آذرخشی از عاشورای حسینی، فصلنامه معرفت شماره ٩٨.

- شیرودی، مرتضی(١٣٨٣) انقلاب اسلامی ایران و جنبش های جهان اسلام، تهران، نشریه رواق اندیشه، شماره 30.

- عالم، عبدالرحمن (١٣٧٣) بنیادهای علم سیاست، تهران، نشر نی .

- علومی، ابراهیم (١٣٨٧)، بحران گروگان گیری و تحریم ایران، تهران، فصلنامه راهبرد، سال هفدهم، شماره چهل و هفتم .

- فاضلینیا، نفیسه (١٣٨٥)، ژئوپلتیک شیعه و مسئله امنیت ملی ایران، فصلنامه شیعه شناسی، سال چهارم ، شماره 13.

- فونتن، آندره (١٣٦٢)؛ یک بستر و دو رویا، ترجمۀ عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، نشر نو.

- فیرحی، داوود(١٣٨٢) نظام سیاسی و دولت در اسلام، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها.

- کاویانیراد، مراد و بویه، چمران (١٣٩١)جایگاه مفهوم فضای حیاتی در شکل گیری سیاست خارجی عراق، فصلنامه ژئوپلیتیک شماره ٢٥ سال هشتم، شماره اول.

- کیهان پنجشنبه ٢٨تیر ١٣٥٨شماره ١٠٧٦١.

- کیهان شنبه ١٥ دی ١٣٥٨شماره ١٠٨٩٨.

- کیهان شنبه ٨اسفند١٣٥٧ص ٢.

- کیهان یکشنبه ١٦اردیبهشت ١٣٥٨ شماره ١٠٦٩٩.

- کیهان یکشنبه ١٦خرداد٥٨ص ٣و٤ شماره ١٠٧٢٥.

- کیهان یکشنبه ٢٩بهمن ١٣٥٧ص ١٠.

- کیهان ١٣٥٧ شماره ١٠٦٦٠.

- کیهان ١٣٥٨شماره ١٠٦٦٨.

- گازیوروسکی، مارک(١٣٧١)؛ سیاست خارجی امریکا و شاه، ترجمه فرید ناظمی، تهران.

- گر رابرت تد (١٣٨٨)چرا انسانها شورش می کنند؟، ترجمه علی مرشدیزاد، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی.

لاریجانی، محمد جواد(١٣٧٥) حکومت اسلامی و مرزهای سیاسی، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره دوم، زمستان.

- لاکوست، ایو و ژیبلن، بتریس . (١٣٧٨). عوامل و اندیشه ها در ژئوپلیتیک. ترجمه علی فراستی. تهران، نشر امن.

- لطفیان ، سعیده (١٣٨٠)؛ ارتش و انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول.

- مجتهدزاده، پیروز (١٣٨١)، جغرافیای سیاسی و سیاست جغرافیایی، تهران، سمت.

- مسعودیفر، جلیل (١٣٨٢)، حفظ فرهنگ ایرانی - اسلامی در فرایند جهانی شدن ، قم، مجموعه مقالات همایش جهانی شدن و دین.

- مشیرزاده ، حمیرا و مصباح ، احسان (١٣٩٠) موضوع اسراییل در گفتمان سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه روابط خارجی، سال سوم، شماره اول.

- مطهری، مرتضی (١٣٦٤) امامت و رهبری، نشر صدرا.

- موسوی، میرطیب؛ و امینی، علیرضا(١٣٧٠)؛ نفت سیاست اقتصاد، تهران، نشر خط سوم .

- هوشنگ مهدوی، عبدالرضا(١٣٧٥)؛ سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، تهران، نشر البرز

- Cecil , V. Crabb, Jr(1972) American Foreign Policy in the Nuclear Age ; New

York: Harper Row.

- Connelly Matthew (2002) A Diplomatic Revolution: Algeria's Fight for

Independence and the Origins of the Post-Cold War Era. New York and London:

Oxford University Press,

- Freeden , Michael (2003) Ideology: A Very Short Introduction , Oxford. Chapter 1

- Gardet,Louis(1984) Islam’s men,Mentality of Approaches, Brussels, edition

complexes.

- Gary R. Donato (2005) A Differentiated Assessment of U. S. National Interests (case

Study in Presidential Dominance) University of Connecticut ,

- Goodwin Jeff (2001), No Other Way Out: States and Revolutionary Movements,

1945-1991- Cambridge University Press, , p. 5

- Holt , P. M. ; Lambton Ann K. S. , Lewis Bernard (1977) Cambridge History of

Islam , Vol. 2- Cambridge University Press.

١٣٩٠ /٠٥/١٩ بیانات در دیدار جمعی از ١٦٩١٢=farsi. khamenei. ir/speech-content?id //: http-

دانشجویان خطبه های نماز جمعه تهران ٣٠٤٠١٣٧٩٠٩٢٥=farsi. khamenei. ir/speech-content?id//http: - سپاه پاسداران مخالف بهبود روابط ایران و html. ٢٠٠٨١٠٣٠١١٨٠٣٣٦٥٩/pe. ria. ru/articles//http: -

آمریکاست ٠٩ / ٠٨ / ١٣٨٧ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران http://rc.majlis. /fa/content/iran_constitutio irn: -

بازخوانی سخنرانی آیت الله دکتر محمدحسین default. aspx/12477 /www. irdc. ir/fa/content //: http -

١٣٩٠/٠٢/٧ بهشتی: سیاست نه شرقی، نه غربی» به چه معناست؟

http: //www. motalefe-

١٣٩١ /٤/١٧شماره pPage=view_NP_SHOMA. asplang=FA٧٦٣?arty. com/

در حمایت از جنبش های آزادیبخش هرچقدر کار yalasarat. com/vdcicpawtay. bct. html٢١ //http: -

کنیم کم است پنجشنبه ١٤ بهمن ١٣٨٩

- James Durney, The Volunteer: Uniforms, weapons and history of the Irish

Republican Army 1997-1913, pg. . 8

- Johnson, Chalmers A(1982) Revolutionary change University of Paris.

- Lahtinen, Mikko (2009) Politics and Philosophy: Niccolò Machiavelli and Louis

Althusser's Aleatory Materialism. Koninklijke Brill NV,Leiden,Netherland.