درباره آخرین جمعه ماه شعبان مرحوم جمال العارفین سید بن طاوس (رضوان الله تعالی علیه) طلیعه کتاب اقبال الاعمالشان را این خطبه قرار دادند و تمام خطبه را نقل کرده اند. خطبه شعبانیه حضرت، مربوط به ماه مبارک رمضان است. جمعه آخر شعبان حضرت این خطبه را ایراد کردند. یعنی در جمعه آخر شعبان توجه دادند به ماه رمضان. وقتی انسان کلمات حضرت را می بیند این را استفاده می کند که مقصود حضرت از این توصیه ها این است که صائم، یعنی روزه‌دار در این ماه مبارک رمضان بار معنوی و اخروی خودش را باید ببندد.
تفاوت پذیرایی خدا با پذیرایی خلق
حضرت فرمودند: " هُوَ شَهْرٌ دُعِیتُمْ فِیهِ إِلَى ضِیَافَةِ اللَّهِ وَ جُعِلْتُمْ فِیهِ مِنْ أَهْلِ کَرَامَةِ اللَّهِ" یعنی ماه مبارک رمضان ماهی است که شما به ضیافت و مهمانی خدا دعوت شدید و در این ماه شما اهل کرامت خدا گشتید و مورد لطف او قرار گرفتید. این ضیافت چه ضیافتی است؟ این مهمانی چه مهمانی است؟
میزبان هر قدر عزیزتر و عظیم تر باشد آداب حضور در مجلس دعوت او مراقبت و مواظبت بیشتری می طلبد. وقتی یک میزبانی مهمانی را دعوت می کند، معنایش این است که در این مهمانی ما حضور پیدا کن تا من از تو پذیرایی کنم. ذات اقدس ربوبی در ماه مبارک رمضان بندگان خودش را دعوت کرده است. دعوت کرده برای چه؟ دعوت کرده به ضیافت خودش که از این بندگانش پذیرایی کند. خدا وقتی می خواهد پذیرایی کند با پذیرایی خلق خدا متفاوت است. خدا جودش مطلق است. قدرتش مطلق است. علمش مطلق است. لله جنود السماوات و الارض. او می خواهد از این بنده پذیرایی کند. هر چه بنده قابلیت بیشتر نشان دهد، پذیرایی بهتری در این ضیافت الهی نصیبش خواهد شد.
پذیرایی با تَرک
این ضیافت چیست؟ بیایید در ماه مبارک رمضان و نخورید! نخوردن ترک است. خدای سبحان با ترک از بندگانش در این مهمانی پذیرایی می کند که حالا این را باید باز توضیح دهیم. خود این ترک، خودش یک داستانی دارد. در حدی که کتاب تذکره المتقین که کلمات عارف بزرگوار مرحوم آیت الله مرحوم آقا شیخ محمد بهاری که از شاگردان مرحوم آقا میرزا حسینقلی همدانی بوده، آنجا یک بحثی ایشان دارد در رابطه با همین ترک. می فرماید و ترک الترک و ترک مولی. مرحوم آقای نخودکی که اهل ریاضت بوده یک تعلیقه ای بر این کتاب تذکره المتقین دارد. وقتی به ترک مولی می‌رسد می گوید من این را نفهمیدم که چیست. آقای نخودکی با آن ریاضت هایی که داشته می فرماید که من ترک مولی را نفهمیدم یعنی چیست. این را وقتی محضر استاد بزرگوار مرحوم آیت الله پهلوانی بردم و تعلیقه ایشان را عرض کردم که آقای نخودکی فرمودند که من نفهمیدم، ایشان فرمودند که خوب ما فهمیدیم ترک مولی این است که اجمالا عرض کنیم که ایشان فرمودند رفع اثنیئیت، که حالا این چه هست از حد این جلسات بیرون است.
نشانه استفاده از ضیافت
حضرت امام (رضوان الله تعالی علیه) در باب همین ضیافت ماه مبارک رمضان مطلبی دارد. ایشان، می فرمایند که: "در عین حالی که همه عالم تحت رحمت الهی است [یعنی چی؟ یعنی ما همیشه در ضیافت الهی و در مهمانی خدا هستیم. چه ماه رجب باشد یا شعبان، صبح باشد یا شب، ما همیشه از این رحمت الهی داریم استفاده می‌کنیم.] و هر چه هست رحمت اوست و رحمت او بر هر چیزی واسع است، [ایشان اشاره دارد به آیه " رَحْمَتی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْء" و در دعای کمیل تعبیر دیگری است که "برحمتک التی وسعت کل شیء".] لکن باب ضیافت یک باب دیگری است. دعوت به ضیافت یک مسئله دیگر است. این ضیافت الهی انسان را منقلب باید بکند از این جهت حیوانی به آن جهت واقعی انسانی."
این بیانی که امام داشتند این یک نکته مهمی است. این است که ما در این ماه مبارک رمضان ببینیم که حیوانیّت ما تضعیف شده و انسانیّت ما تقویت شده یا نه؟ اگر تغییری نکرده، روزه گرفتیم، اما در این ضیافت نتوانستیم بهره های خوبی ببریم. اگر حیوانیّت ما تضعیف شده و انسانیّت ما تقویت شده، معلوم است که یک دستی هم ما زدیم به این سفره‌ای که ذات اقدس ربوبی در ماه مبارک رمضان پهن کرده. حالا بزرگان، آن‌هایی که اهل معنا هستند، در این ماه از مائده هایی استفاده می کنند. البته این دو بیان از حضرت امام (رضوان الله تعالی علیه) است که ما یک بیانش کردیم.
در یک جای دیگر می فرمایند که "من فکر می کردم که این ضیافتی که شما مومنین دعوت به آن شده اید این چیست؟" بعد ایشان به حساب عوالمی که انسان دارند و در هر عالَمی شهوتی متناسب با آن عالَم هست، می فرماید که اینها را انسان اگر از دست بدهد معلوم است که در این مهمانی الهی و ضیافت شرکت کرده است. حالا من فقط همان عالم ماده اش را عرض می کنم. می فرماید: "ضیافت الله در عالم ماده عبارت از این است که ما را پرهیز بدهد از تمام شهوات دنیوی." پس چه شد؟ ضیافت شد، ترک.
شهوت می تواند عبادت شود
نه اینکه اگر کسی ازدواج کرده همسرش را ترک کند یا کسی که ازدواج نکرده سراغ ازدواج نرود، نه! شهوت بما هو شهوت، این مطلوب نیست. اما شهوت اگر جهت عبودی و الهی و بندگی پیدا کند، خودش می شود عبادت. پس شهوات مادی بما هو شهوت، این را باید ترک کند. حتی در امور شهوانی خود هم باید جهت الهی داشته باشد. ازدواج می‌کند باید این برای آن باشد که خدا را نافرمانی نکند. برای آن که سنت پیامبر را عمل کند. اینها همه می شود جهات الهی. برای اینکه پیغمبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) تکثیر فرزند، مطلوبش بوده است و فرموده: " فَإِنِّی أُبَاهِی بِکُمُ الْأُمَمَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَوْ بِالسِّقْط". اینگونه فرزنددار شدن، جهت الهی پیدا می کند. ازدواج جهت الهی پیدا می کند. پس این می شود ضیافت، این می شود ترک. بعد می فرمایند که: "هر کسی ببنید چه کرده؟ وارد شده در این ضیافت یا نه؟ آیا در محضر خدایی که دعوت کرده رفته یا نه؟" هر کسی می‌تواند این را بفهمد که آیا در این ماه رمضان عوض شده یا نه؟ مقام معظم رهبری (روحی فداه) می فرمایند که "من بعد از ماه رمضان که می رفتم دیدار امام می دیدم این امام، امام قبل از رمضان نیست." یعنی همین طور در حال عروج است. رمضان به رمضان دارد می رود بالا.
فوق مراتب ضیافت
بعد امام مطلبی می فرماید که حالا جایش نیست که من خیلی باز کنم. فقط اشاره می کنم. امام می فرماید که: "و فوق این مراتب جایی است که دیگر ضیافتی در کار نیست. چون مضیفی [یعنی همان میزبان] و مهمانی و میهمان داری و ضیافتی در کار نیست." یعنی همان نفی نفی و همان ترک ترک. یعنی چه؟ یعنی رفع اثنینیّت. یعنی هر چه هست حق است و حق. دیگر غیر حق، چیزی نمی ماند. چون مهمانی در جایی است که هم حق باشد و هم یک کسی باشد به عنوان مهمان. اما در آنجا دیگر فقط حق می ماند. این جمله اخیر ایشان اشاره دارد به همان مقام فنا و مسائلی که اهل معرفت دارند.
تا یار که را خواهد و میلش به که باشد
مرحوم آیت الله پهلوانی (رضوان الله تعالی علیه) در باب همین ضیافت، یک مطلبی دارند که همان مطلب امام است ولی با یک بیان دیگر. می فرمایند که: "مقصود از ضیافت الهی در ماه رمضان این است که بندگان، فعلاً صفتاً اسماً و ذاتاً به او توجه داشته باشند." یعنی چه؟ یعنی مراتب توحید افعالی، توحید اسمائی، توحید صفاتی، توحید ذاتی و اینها، نه در قالب عبارات و الفاظ، بلکه مشهودش بشود. یعنی به شهود توحید افعالی و اسمائی و صفاتی و ذاتی برسد. این است ضیافت.
بعد در یک بیان دیگر ایشان دارند که: "ضیافت و کرامت الهی جز قرب و انس و شهود و مشاهدات تجلیات الهی نیست." حالا این قرب مراتب دارد. شهود مراتب دارد. هر کسی حساب کند و ببنید که احساس می کند که در این ماه به خدا نزدیک تر شده یا نه؟ اینها یک چیزهایی نیست که همین طور به راحتی به انسان بدهند. زحمت ها و ریاضت ها می خواهد. اگر راحت بود که الان ما همه عالم را باید اسم می بردیم. ولی می گوییم آقای قاضی، آقا میرزا حسینقلی همدانی، آقا سید علی آقای شوشتری. چرا؟ چون زحمت می خواهد. تازه همه این زحمات ها را که سالک بکشد، ته آن این است استاد بزرگوارمان مرحوم آیت الله جعفری تهرانی می فرمودند: "تا یار که را خواهد و میلش به که باشد." پس در این ضیافتی که جز ترک نمی‌باشد، یعنی ترک ما سوی الله و ترک خودش، سالک باید با شدت مراقبه و محاسبه، به تدریج شهوات مادی و معنوی و ظاهری و باطنی اعم از هواها و خودها منیت ها و انّیت ها و ماسوی الله را ترک کند تا در این ضیافت وارد بشود و بهره خودش را ببرد.
پرده برداری از سفره ضیافت
در ماه رمضان بستر برای این کمالات خیلی آماده است که اینها در این خطبه شعبانیه حضرت به آن توجه داده شده. لذا می فرماید که دعوت شدید به ضیافت. خوب این مضیف شما که حضرت محبوب هست، در این ماه آنقدر بساط قرب و زمینه راهیابی به کمال، برای شما پهن کرده که حضرت می‌آید پرده برداری می‌کند. چون ما محجوب هستیم نمی دانیم که در ماه رمضان چه می‌گذرد؟ پیغمبر خدا که عالم به سرّ و خفیّات است، پرده داری کرده که در این ماه چه اتفاقاتی می افتد.
می فرماید که: " أَنْفَاسُکُمْ فِیهِ تَسْبِیحٌ" در ماه رمضان هر نفسی که می کشید به منزله سبحان الله گفتن برای شما حساب می شود. تسبیح خداست. لذا شما در ماه رمضان همین که روزه هستید یا نه در ماه رمضان قرار گرفتید و افطار کردید و شب تا صبح می‌خوابید، نفس های شما در این ماه رمضان تسبیح حساب می‌شود. خوب این تعارف است؟ نه آثار تسبیح را دارد. آثار ذکر خدا را دارد.
"وَ نَوْمُکُمْ فِیهِ عِبَادَةٌ" در طول روز، روزه به شما فشار آورده و استراحت می کنید. یا شب می خوابید اگر در این ماه نمی خوابیدید و به عبادت خدا مشغول بودید، چه اتفاقی برای شما رخ می‌داد؟ چه آثاری داشت؟ آثار عبادت. حضرت حق خواب شما را عبادت محسوب کرده. بخوابید اما عبادت است.
"عَمَلُکُمْ فِیهِ مَقْبُولٌ" عمل شما را در این ماه خدا می پذیرد. "قبول عمل" خیلی مهم است. چون ما یک عمل صحیح داریم، یک عمل مقبول. عمل صحیح اسقاط تکلیف می کند. یعنی شما وقتی یک نماز صحیح می‌خوانید دیگر قضای این نماز بر شما لازم نیست. یا روزه درستی گرفتید دیگر قضا ندارد. اما آیا هر روزه درستی، هر نماز صحیحی، مورد پذیرش حضرت حق است؟ نه. قبول، یک مسئله است و صحیح بودن عمل یک مسئله دیگر. در این ماه مبارک رمضان خدا عمل شما را قبول می کند. خوب عمل از عامل جدا نیست. چون عمل از عامل جدا نیست، وقتی خدا عمل را پذیرفت عامل را هم می پذیرد.
بیماری های روحی
" وَ دُعَاؤُکُمْ فِیهِ مُسْتَجَابٌ" در این ماه خدا دعای شما را اجابت می کند. منتها این هنر می خواهد انسان در ماه رمضان چه چیزی از خدا بخواهد. خیلی از این چیزهایی که ماها می خواهیم مثل درمان بیماری و سرطان و این قبیل موارد، اینها را در ماه شعبان و رجب و باقی ماه‌ها انسان می‌تواند حل کند. در ماه رمضان باید آن سرطان های روحی و معنوی و اخلاقی را حل کرد. خدا رحمت کند مرحوم آیت الله بهجت را. جمعه‌ها ایشان در منزلشان روضه داشتند. می‌آمدند و دم درب اتاقی که برای روضه بود، می نشستند، تا کم کم افراد برای جلسه روضه می آمدند. ما گاهی توفیق پیدا کرده و سعی می کردیم که زودتر برویم آنجا و نزدیک ایشان بنشینیم. چون گاهی ایشان یک نکاتی می‌گفتند که خیلی راهگشا و کلیدی بود. خدا رحمت کند مرحوم آیت الله آقا شیخ یحیی انصاری شیرازی را که کرسی تدریس فلسفه و عرفان داشت. خیلی روح لطیفی داشت. این پیرمرد بیمار شده بود و در همان جلسه ای که ما رفتیم، ایشان هم آمد. ما سه چهار نفر بیشتر نبودیم. همین که ایشان نشستند، آقای بهجت گفتند: "آقای انصاری چطور هستید؟" ایشان گفتند که: "الحمدلله." آقای بهجت گفتند که: "بهتر شدید؟" باز ایشان گفتند که: "الحمد الله". بعد آقای بهجت فرمودند که: "این بیماری ها که چیزی نیست. بیماری های روحی مهم است. گاهی بعضی از اینها 60 سال زحمت می‌خواهد تا انسان این بیماری روحی را درمان کند." آقای بهجت همین را گفتند و دیگری چیزی نفرمودند. من دیدم این آقای انصاری (با احتیاط بگویم) شاید ده دقیقه دستمال را در آورده بود و همین طور گریه می‌کرد. اشک چشمش را پاک می کرد. خود آقای انصاری خیلی داشته های معنوی در اختیارش بود. خودش اهل کمال بود. شاگرد مرحوم علامه بود. اما یک کلمه که "انسان بعضی از این بیماری ها را 60 سال باید زحمت بکشد تا برطرف کند" اینگونه ایشان را منقلب کرد.
در این ماه از خدا چه بخواهیم؟
حال که "دُعَاؤُکُمْ فِیهِ مُسْتَجَابٌ"، در این ماه چه بخواهیم؟ این خیلی مهم است. یعنی چیزهایی که در ماه‌های دیگر به سختی نصیب انسان می شود در این ماه آنها را از خدا بخواهد. البته چیزهای دیگر هم بخواهد عیبی ندارد. لذا شما در همین دعاهای ماه رمضان می بینید که همه چیز گفته‌اند. چون آدم ها متفاوت هستند. گاهی حتی چیزهای عادی مسائل دنیوی در همین دعاهای ماه رمضان خواسته شده. چیزهای پیش پا افتاده. به ما گفتند که حتی نمک آش تان را هم از خدا بخواهید. این یعنی چه؟ یعنی حتی شما برای نمک آش خودتان هم عاجز هستید. این را هم باید از خدا بخواهید. برای نمک آش‌تان هم باید در محضر ربوبی اظهار فقر و نیاز کنید. باید فقر خودتان را نشان دهید. ببینید حتی در خواسته‌ها، دیدها چقدر فرق می‌کند!
بعد حضرت فرمودند که: " فَاسْأَلُوا اللَّهَ رَبَّکُمْ بِنِیَّاتٍ صَادِقَةٍ" با نیت های صاف، صادق، درست و راست از خدا چیز بخواهید. "وَ قُلُوبٍ طَاهِرَةٍ" با دل های پاک. ببینید وقتی می فرمایند که با دل پاک از خدا چیزی بخواهید، یعنی دلت را پاک کن. کینه، حسادت، خودبینی، اینها دل ها را نجس و تاریک می کند. صفای باطن را از بین می برد. یک روز من از مرحوم آیت الله پهلوانی سوال کردم که: "آقا در سیر وسلوک استعداد لازم است؟" فرمودند: "نه، در سیر و سلوک صفای باطن لازم است، نه استعداد." صفای باطن. "وَ قُلُوبٍ طَاهِرَةٍ". چه بخواهیم از خدا؟ ببینید وقتی پیغمبر خدا، اشرف مخلوقات می فرماید که چیزی بخواهید، او به ما می گوید که چه بخواهید. او خودش راهنمایی می‌کند. چه بخواهیم؟ این را بخواهید: "أَنْ یُوَفِّقَکُمْ لِصِیَامِهِ" خدا توفیق به شما بدهد که بتوانید روزه بگیرید. این را از خدا بخواهید. یعنی روزه بدون توفیق الهی، مهیّا نمی‌شود. او باید اسباب را بچیند و وفاقی بین اینها شکل بگیرد تا موفق شود به روزه گرفتن. "وَ تِلَاوَةِ کِتَابِهِ." از خدا بخواهید توفیق بدهد به شما که در این ماه قرآن بخوانید. قرآن خواندن یک توفیق است.
بعد فرمودند: " فَإِنَّ الشَّقِیَّ مَنْ حُرِمَ غُفْرَانَ اللَّهِ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْعَظِیمِ" آن آدمی که در این ماه، مورد مغفرت ربوبی قرار نمی گیرد او دیگر آدم شقی شده است. " وَ اذْکُرُوا بِجُوعِکُمْ وَ عَطَشِکُمْ فِیهِ جُوعَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ" روزه که می‌گیرید به یاد تشنگی و گرسنگی روز قیامت بیفتید. حالا این چه معنایی دارد؟ عطش قیامت چیست؟ چه ساعتی انسان خوب می تواند این مطالبه حضرت را پیاده کند؟ نیاز به بررسی دارد.
