فلسفه زیارت امامزادگان و نقش آن در جامعه دینی

مقدمه

همواره در طول تاریخ اسلام و حیات جامعه اسلامی، نه تنها مفهوم امامت و تشخیص امام، بلکه هر گونه پیوند و ارتباط با اهل بیت و ائمه معصومین، چه به لحاظ سببی و چه نسبی، از اهمیت و جایگاه خاصی برخوردار بوده است، حتی صحابه، یاران و دوستداران و محبین ایشان نیز، شأن و مقامی والا داشته اند. با دقت بر اینکه نهادی با نام «اوقاف و امور خیریه » متولی امور بقاع متبرکه و امامزادگان گشته است، هرساله سرمایه مالی و انسانی زیادی را صرف نگهداری، رسیدگی و توسعه این اماکن می نماید، ضروری به نظر می رسد که به لحاظ فرهنگی نیز بستر ذهنی مناسبی در سطح کلان جامعه ایجاد شود و دید روشنی نسبت به فلسفه زیارت امامزادگان و تاثیرات سازنده ای که این امر می تواند در جامعه اسلامی به همراه داشته باشد، به آحاد جامعه اعطاء گردد. برای این منظور پژوهش پیش رو به موضوع یاد شده اختصاص یافته در صدد برآمده تا به این پرسش پاسخ گوید که فلسفه زیارت امامزادگان چیست و زیارت امامزادگان چه نقشی در جامعه دینی دارد؟ در پاسخ فرضی به پرسش خود می توان گفت، در نگاه قرآن، احادیث و نیز بزرگان دین، زیارت امامزادگان از جایگاه و اهمیت خاصی برخوردار بوده و لذا بر این امر تاکید فراوان صورت گرفته است. با توجه به این تاکیدات انتظار می رود زیارت امامزادگان در هر دو بعد فردی و اجتماعی و نیز در عرصه های مختلف اجتماعی، سیاسی و اقتصادی تاثیرات پراهمیتی را به دنبال داشته باشد.

زیارت

زیارت در لغت، آهنگ کردن و از نظر شرعی حاضر شدن در محضر پیامبر، امام یا مؤمنی است. بنابراین زیارت پیامبر و امام معصوم یا شهیدان در زمان زنده بودن یا پس از رحلت آنان تفاوتی ندارد (کمونه حسینی، 1371: 15)؛ زیرا آنها در حقیقت همان گونه که در آیه کریمه قرآن آمده است: «زنده اند و در پیشگاه پروردگارشان روزی می خورند». (آل عمران/ 168) زائر اسم فاعل زیارت؛ به معنای زیارت کننده، و مزور اسم مفعول و به معنای زیارت شونده است. زیارت در فرهنگ مذهبی در معنای نوعی دیدار خاص(توام با اکرام) از قبور بزرگان و بزرگ زادگان دینی آمده است.

فلسفه زیارت امامزادگان

یاد و زیارت پاکان و معصومان، آدمی را در مسیر پاکی و عصمت قرار می دهد و انسان را بیش از پیش به خدا نزدیک می کند. چنان که در قرآن می خوانیم:«فی بیوت اذن الله ان ترفع و یذکر فیها اسمه...» (نور/ 36). هم چنین متعلقان اولیای الهی مقدس و منشأ اثر دانسته می شوند. چنان که پیراهن حضرت یوسف(ع) پدر را بینا کرد.(یوسف/ 96) از این رو زیارت اولیا و تبرک جستن به آنها دارای اثر خواهد بود. هم چنین بر اساس آیه شریفه «هل جزاء الاحسان الا احسان..»(الرحمن/ 60) خواندن نماز و قرآن و هدیه ثواب آن به آن امام، به حتم دعای آن امام را در حق ما به دنبال خواهد داشت.

مسلماً زیارت پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) آثار و اجر فراوان دارد و عرض ارادت به آنان و به زیارت آنان رفتن نوعی ارتباط معنوی بین زائر و ائمه(ع) است. بنا به آن چه از روایات استفاده می شود ائمه معصومین(ع) حاضر و ناظر بر اعمال ما هستند و به خصوص عنایت خاصی نسبت به کسانی که به زیارت قبورشان می روند، دارند. از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که: «من زارنی بعد وفاتی کان کمن زارنی فی حیاتی وکنت له شهیداً و شافعاً یوم القیامه؛ هر کس مرا بعد از وفاتم زیارت کند مثل کسی است که در زمان حیات من مرا زیارت کرده است و من شاهد برای او شفاعت کننده او در روز قیامت خواهم بود»(مجلسی، 1992: 97/ 143). امام صادق(ع) می فرماید: «زیارت قبر امام حسین(ع) از بهترین اعمال است» و در حدیث دیگری می فرماید: «من اراد الله به الخیر قذف فی قلبه حب الحسین و حب زیارته و من اراد الله به السوء قذف فی قلبه بغض الحسین و بغض زیارته؛ هرگاه خداوند اراده خیری به بنده خود کند در قلب او محبت امام حسین(ع) و زیارت او را قرار می دهد»(عاملی، 1409).

نقش امامزادگان در جامعه

1.تاثیرات فردی

دنیای امروز با وجود پیشرفت و تحولی که بر حسب ظاهر پیدا کرده است، در واقع پر از نگرانی ها، اضطراب ها و ترس ها و دلواپسی های شخصی است که ایجاد عقده های روانی می کند. همین عقده ها هم منشأ بسیاری از بدبختی های نسل ماست و این فاجعه ای است که جامعه غرب را در لجنزار خود فرو برده، و دردی است بی درمان که روان شناسان شرق و غرب به آن اعتراف می کنند. این دردها را درمانی نیست جز توجه به معنویت، دین و اخلاق و تقویت آن در وجود انسان ها.

امروزه، نقش مذهب و عقاید مذهبی در بهداشت روانی و سلامت روحی بسیار مورد توجه محققان و دانشمندان قرار گرفته است و منجر به انجام تحقیقات بسیار متعدد و متنوع شده است و در نهایت همه این تحقیقات، نقش مثبت و مؤثر مسایل دینی و مذهبی را در بهداشت روانی تأیید می کند.

بنابراین زیارت و دعا که در آیین نورانی اسلام از جایگاه بسیار رفیع برخوردار است، می تواند در برطرف نمودن نیازهای معنوی و روحی انسان نقش سازنده ای داشته باشد.

می توان تاثیر روحی - روانی زیارت را چنین برشمرد:

گناه زدایی: گناه اثری تاریک بر دل آدمی می گذارد و میل و رغبت به انجام کارهای نیک و خدایی را کاهش می دهد. در عوض زیارت، بندگی و یاد خدا، وجدان خدایی را در دل انسان پرورش می دهد و علاقه به انجام کار نیک را در وجود انسان بیشتر کرده، موجب تقرب به پروردگار و دوری از فساد و شرّ و گناه می گردد. (إِنَّ الصَّلَوةَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَآءِ وَالْمُنکرِ)(عنکبوت/ 45).

درمان رذایل اخلاقی: در نهج البلاغه پس از اشاره به پاره ای از صفات رذیله در رفتار انسانی، از جمله سرکشی، ظلم و تکبر آمده است: چون بشر در معرض آفات متعدد اخلاقی و بیماری های روانی قرار دارد، خداوند متعال به وسیله نماز و دعا بندگان مؤمن خود را از گرفتاری در دامان این صفات شیطانی حفظ و حراست می کند. (نهج البلاغه/ خطبه234) زیارت نیز از این تاثیر بی بهره نیست.

- نورانیت و بصیرت دل، زهد و وارستگی از لذات مادی.

- جلب توجه و نظر الهی به خود.

- آرامش قلبی و قدرت روحی. (سادات، 1389: 56) أَلاَ بِذِکرِ اللَّهِ تَطْمَـلـِنُّ الْقُلُوبُ (رعد/ 28).

اهل ایمان به برکت وجود ارتباط سازنده با پروردگار، طبق تصریح قرآن(فتح/ 4) در آرامش و امنیت روانی کامل به سر می برند. از آنجا که نابهنجاری های روانی و رفتاری در انسان هنگامی شروع می شود که احساس ناامنی در انسان به شدت حاکم گردد، لذا می توان با الهام گرفتن از آموزه های دینی و انجام مناسکی همچون زیارت و دعا و برقراری پیوندی قوی با خالق متعال، بر این ناامنی غلبه نمود و سرانجام به سلامت روحی و بهداشت روانی فرد کمک کرد.

دکتر احمد بیان معمار روانپزشک ایرانی، می گوید: «حضور در اماکن مقدس و زیارتگاههای شخصیتهای معنوی و الهی، موجب تخلیه هیجانی در انسان می شود و این تخلیه هیجانی با آرامش درونی در آدمی همراه است. مراسمی نظیر نذر، اطعام نیازمندان، عبادات دسته جمعی و شرکت در فعالیت های مذهبی در اماکنی مانند مسجد، اکثراً می توانند کارکردهای روان درمانی داشته باشند».

حضور در اماکن مقدس و زیارتگاهها و یا شرکت در مراسم مذهبی جمعی، سبب می شود که فرد در هماهنگی با محیطی که در آن قرار گرفته برای دقایق یا ساعاتی کشمکش های درونی و تضادهای روانی خویش را به فراموشی بسپارد. "نیس" و "وینتراب" دو پژوهشگر غربی طی بررسی جامعی که در مورد 400 نفر انجام دادند، به این نتیجه رسیدند که شرکت افراد در مراسم دینی از قبیل زیارت و عبادت، با کاهش اختلالات روانی آن ها همراه است. همچنین آن ها به این نتیجه رسیدند که شرکت در مناسک دینی و حضور در اماکن زیارتی، باعث کاهش اضطراب و عصبانیت و اختلالات روانی می شود.

2. تاثیرات اجتماعی

1- نقش امامزاده در شهر

امامزاده ها در شهرها یک ناحیه مرکزی مهم را به وجود می آورند. در ایران اهمیت مذهبی این ساختمان ها فراتر از اهمیت مسجد جامع است. امامزاده ها اغلب به مکان های اصلی برای دیدار و تجمع شهروندان و نیز زیارت تبدیل می گردند. وجود امامزاده ها در ایران از چنان اعتباری برخوردار بوده است که در بسیاری از موارد دلایل عمده تأسیس اولیه یا توسعه بعدی شهرها به شمار می آمدند. یک مثال بارز از این دست، شهر بزرگ مشهد، دومین شهر بزرگ ایران است. مشهد در اوایل قرن نهم میلادی روستایی به نام سناباد بود. در اثنای آن قرن، امام رضا (ع) هشتمین امام شیعیان مسموم گردیده و به روایت شیعیان در این دهکده مدفون شد. حرم امام رضا (ع) بازدید کنندگان و زایران را از اکناف جهان شیعه جذب کرد و تدریجاً روستای کوچک سناباد به یک شهر عمده مبدل گردید.

نام سناباد به مشهد تبدیل شد و به تدریج از دو شهر باستانی خود یعنی نیشابور و طوس اعتبار بیشتر یافت. این شهرها در خراسان واقع در شمال شرقی ایران قرار داشتند. طوس طی اولین دهه قرن سیزدهم به وسیله قوم مغول ویران گردید و جمعیت بازمانده، به شهر مشهد نقل مکان کردند و به این ترتیب مشهد جایگزین طوس شد و به نخستین شهر خراسان تبدیل شد.

ناحیه پیرامونی حرم شامل حیاط ها، مساجد، شبستان ها، مدارس، کاروانسراها و بازارها می شود.

این مجموعه به تنهایی یک شهر را تشکیل می دهد. تا اواسط قرن گذشته دیواری بر گرد این قسمت وجود داشت که قسمت مطهر را از بقیه شهر مشهد کاملاً مجزا می کرد. حرم به عنوان مرکز اصلی شهر، کانونی بود که خیابان ها و کوچه های بسیاری به صورت شعاعی از آن به اطراف منشعب می شدند. خیابان ها توسط دیوار شهر محصور بودند. این دیوار بارها همراه با رشد شهر در دوره های مختلف تاریخی در مکان جدیدش تجدید بنا گردید.

حرم امام رضا (ع) به خاطر اهمیت فوق العاده مذهبی – فرهنگی خود همچنان به عنوان هسته اصلی شهر مشهد باقی مانده و موقعیت مکانی آن بر ساختار شهر تأثیر داشته است؛ به این معنا که مورفولوژی سنتی مشهد از موفولوژی اکثر شهرهای دیگر ایران تبعیت نمیکند. اغلب شهرها عمدتاً به عنوان مراکز تجاری دارای بازار به مثابه هسته مرکزی به راه توسعه خود افتاده اند، در حالی که در مشهد حرم، هسته اصلی شهر را تشکیل می دهد.

2- نقش امامزاده بر حفظ هویت اسلامی

مسائل مختلفی در حفظ هویت و ایجاد همبستگی عاطفی اجتماعی جامعه موثر است. از این میان می توان به نقش عمده بناهای مذهبی به عنوان یکی از مکان های هویت بخش و ارتقای دهنده فرهنگ اسلامی اشاره نمود.

بناهای مذهبی در بسیاری از شهرهای کشور اسلامی ایران به عنوان عاملی شاخص هویت شهری شناخته می شود در این راستا می توان نقش امامزاده ها را در تثبیت هویت و فرهنگ اسلامی بیان نمود امام زاده ها از دیرباز سبب جذب جمعیت و تلاقی افکار و فرهنگ مردمی است که بخشی از باورهای اعتقادی و مذهبی شان در آن تجلی پیدا می کند. اهمیت و ضرورت حفظ آثار کهن نه به عنوان پدیده های نمادین، بلکه به دلیل شناخت سیر تحول و تکامل تاریخ شهرسازی و تمدن شهرنشینی، حفظ هویت و اصالت شهری و تبیین حیات شهری بر اساس شواهد و مدارک علمی همواره مورد توجه بوده است. بناهای امام زادگان با توجه به اعتقادات مسلمانان و احترام ویژه آنان، مکان هایی هستند که از دیرباز نقش ارتقای هویت شهری و اسلامی شهروندان را بر عهده داشته اند. هویت شهری وجه تمایز شهری از شهر دیگر است که این امر موجب می شود حس تعلق مکانی در شهروندان به وجود آید و در ساخت و توسعه شهر خود و بهره گیری از اقسام نمادهای مذهبی مشارکت کنند.

3- نقش مکان های زیارتی در همبستگی اسلامی

اسلام علاوه بر کنگره سراسری سالانه در مکه معظمه توانسته است همواره گردهمایی های مذهبی، فرهنگی و اقتصادی خود را برگزار کند؛ همچنین از نظر سیاسی توانسته در صورت بروز اختلاف میان برخی کشورهای اسلامی، در رفع آن از فکر و اندیشه یکی از اعضا و یا از وجدان عمومی امت اسلامی استمداد بطلبد و از نقش، تأثیر فرهنگی و بار احساسی اوقات و اماکن اسلامی، مثل ماه رمضان و یا شهر مکه، پیوسته در این زمینه استفاده کند.(آندره و هانری، 1381: 643). از آن جا مکان ها شامل ارزش های ویژه و خاص خود هستند، می توانند بار احساسی فراوانی برای انسان ها همراه داشته باشند.(مویر، 1379: 34) مکان های زیارتی جهان اسلام از ارزش های والای مذهبی و فرهنگی در بین مسلمانان برخوردار هستند و به عنوان تداعی کننده چنین بار احساسی برای مسلمانان، می توان با استفاده و تقویت این بار احساسی اتحاد و انسجام را بین مسلمانان و کشورهای اسلامی تقویت کرد.

3. تاثیرات سیاسی

از جمله نتایج زیارت می توان به آموزش تسلیم ناپذیری، دلاوری و غیرت ورزی نسبت به اسلام، دفاع از فضیلت و کرامت انسانی، نشانگر اعتراض سیاسی بودن و جزآن اشاره کرد.

- زیارت دین را به مردم یادآور می گردد و به یادشان می آورد که باید از سنّت نبوی و آیین محمّدی، که اهل بیت نبوّت و خاندان رسالت آن را پاس داشته اند، پیروی کرد.

- زیارت درس عزّت طلبی، تسلیم ناپذیری، دلاوری و غیرت ورزی نسبت به اسلام و دفاع از فضیلت و کرامت انسانی و همچنین حرمت انسان ها را به انسان ها می آموزد. نمونه آن می توان پس از شهادت امام حسین (علیه السلام) به گروه توّابین اشاره کرد. چون توّابین به شمار نزدیک به چهار هزار تن و به فرماندهی سلیمان بن صُرد خزاعی، با شعار خونخواهی حسین بن علی (علیهما السلام) و کشتن قاتلان او قیام کردند، در ربیع الأوّل سال 65 ق. به زیارت آرامگاه امام رفتند و در پیرامون این آرامگاه گرد آمدند. آنها یک شبانه روز در کربلا ماندند و سپس به عین الورده کوچیدند(صدر، بی تا: 23).

- زیارت نشان دهنده ترس حاکمان ظالم از رفت و آمد مردم به امکان زیارتی است که تاریخ از این نمونه ها فراوان به یاد دارد: ابرهه برای انهدام کعبه حرکت کرد تا آن جا را ویران کند و صنعا معبد عمومی عرب و مرکز شرق گردد. زمانی نیز که مردم برای زیارت آرامگاه امام حسین (علیه السلام) می رفتند. این امر خشم هارون را برانگیخت و او را بر آن داشت که از آن آرامگاه های پاک انتقام ستاند. هارون مشتی از مردمی را که خداوند بر دل هایشان مهر نهاده و خوف خویش را از آنان ستانده بود، روانه ساخت تا مرقد آن امام را که چراغ هدایت راه نجات امّت بود ویران سازند. فرستادگان هارون دو مسجدی را که بر مرقد امام و بر مرقد حضرت ابوالفضل (علیه السلام) برپا شده بود ویران ساختند و بنا و نشانی که از میراث فرهنگی امّت در آن جا بود از میان بردند. هارون همچنین از آنان خواسته بود درخت سدری را که در کنار مرقد امام (علیه السلام) روییده بود قطع کنند و جای قبر را نیز با خاک یکسان سازند. این هم، بدان هدف بود که زایران آن حضرت به بارگاه او راه نیابند و آهنگ زیارت او نکنند. هارون همچنین مردانی مسلّح گماشت تا مانع رسیدن مردم بدان مرقد نورانی شوند(صدر، بی تا: 28).

- زیارت می تواند انگیزه مهمی برای آزادی یکی از مقدس ترین اماکن مذهبی، بیت المقدس، که سالیان درازی زیر سلطه و اشغال است، باشد.

- زیارت می تواند نشانگر اعتراض سیاسی باشد. در شروع حرکت مشروطه پس از ایستادگی عین الدوله در برابر خواسته های مردم و روحانیت، آیت الله بهبهانی، آیت الله طباطبایی و آیت الله شیخ فضل الله نوری یک ماه در حرم حضرت عبدالعظیم متحصن شدند. در نهایت علاء الدوله حاکم تهران عزل و بنا شد عدالتخانه تأسیس گردد. (مدنی، 1380: 1/115) در 25 جمادی الاول 1324ه.ق حدود هزار نفر که در رأس آنها آیت الله بهبهانی و آیت الله طباطبایی بودند به سوی قم حرکت کردند و مهاجرت کبیر را شروع نمودند که موجب شد مظفرالدین شاه، عین الدوله صدراعظم را برکنار کند و فرمان مشروطیت را هم صادر نماید(مدنی: 1380: 1/ 116و117).

- زیارت می تواند سرآغاز مبارزات سیاسی مردم یک کشور باشد. اعتراض به ماجرای کشف حجاب در مسجد گوهر شاد مشهد که در بین شهرهای ایران به دلیل وجود حرم مطهر حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) از تقدس خاصی برخوردار است و همه ساله میلیون ها نفر برای زیارت می آیند از این دست است.

- زیارت می تواند مبنای ادعای کشوری برای رهبری جهان اسلام باشد. وجود مکه و مدینه در کشور عربستان موجب شده است که این کشور مدعی رهبری جهان اسلام باشد.

4. تاثیرات اقتصادی

زیارت در بعد اقتصادی، اشتغال زایی، ایجاد درآمد ارزی برای کشور، توسعه شبکه های ارتباطی و حمل و نقل و جزآن را موجب می شود.

جهانگردی پدیده ای است که از دیرباز در جوامع انسانی مختلف وجود داشته است اما با ورود به عصر مدرن به صورت یک صنعت سودآور در آمده و مورد توجه بسیاری از کشورهای دنیا قرار گرفته است و هر ساله با رشد و توسعه این صنعت چند وجهی مواجه بوده ایم.

با نگاهی گذرا به در آمدهای جهانگردی کشورهای مختلف، به این نتیجه می رسیم که نگاه کشورهای مختلف دنیا، به توسعه جهانگردی با اهداف مختلف سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و جزآن کاملا متفاوت بوده است. اکثر کشورها، توسعه اقتصادی را در درجه اول اهمیت قرار داده اند، به این دلیل است که جهانگردی به سرعت رشد یافته و به بزرگ ترین صنعت دنیا تبدیل شده، منافع عمده اقتصادی را به اقتصاد ملی کشورها وارد کرده است.

بر اساس آمارهای موجود، جهانگردی 10 درصد از درآمدها و شغل های دنیا را به وجود آورده است و پیش بینی می شود که این رقم تا سال 2010 به دو برابر برسد. از دیدگاه اقتصادی، اصلی ترین کارکرد صنعت جهانگردی، کسب درآمدهای ارزی، توزیع مجدد درآمدها، ایجاد زمینه اشتغال، سرمایه گذاری و ایجاد ارزش افزوده، همچنین فروش کالاها و خدمات مورد نیاز گردشگرهاست. صنعت توریسم و سهم آن در اقتصاد ملی کشورها از مباحث مهمی است که مورد توجه صاحبان امر قرار گرفته است و ارتباط تنگاتنگی با صنایع دیگری مانند هتل داری، حمل و نقل، آژانس های مسافرتی، صنایع دستی، رستوران داری، صنایع غذایی، کشاورزی و... دارد.

خلاصه آن که زایر به خدماتی احتیاج دارد تا او را در تهیه مایحتاج سفر خود یاری کند. این خدمات نه تنها نیازهای زایر را تأمین می کند، بلکه موجب به وجود آمدن مشاغل جدیدی نیز می شود و مانع از خروج پول های نقد از محل مورد بازدید می گردد.

برای مثال، در کشور ایران، 50 درصد گردشگران را گردشگران زیارتی تشکیل می دهند، در سال 1385، 627 هزار نفر از گردشگران ورودی به کشور برای زیارت به مشهد مقدس سفر کردند. بیش از 8 هزار بقاع متبرک در کشور وجود دارد، با معرفی این بقاع به مردم، می توان در جهت جذب گردشگر زیارتی، از این ظرفیت استفاده کرد. (خبرگزاری مهر: 09/06/1386)

به صورت فشرده تاثیرات اقتصادی زیارت امامزادگان را می توان چنین برشمرد:

- در واقع توریسم مذهبی، نوعی سرمایه گذاری غیرمستقیم خارجی در داخل کشور است و آثار آن، در کلیه بخش های اقتصادی، اثر توسعه ای دارد.

- هر زائر، وقتی به شهری مذهبی سفر می کند، بعد از زیارت سعی دارد از دیدنی های دیگر هم بازدیدی داشته باشد. بنابراین زیارت و سیاحت توأمان صورت می گیرد که به رشد اقتصادی و فرهنگی شهر مذهبی می انجامد.

- برای زائر خرید جاذبه خاص خود را دارد، چرا که سفر به شهر زیارتی و خرید سوغات برای اقوام و دوستان با هم عجین شده است. معمولا بازارهای سنتی و مدرنی وجود دارد که هر مسافری را ترغیب به خرید می کند. این بازارها که از صدها غرفه و فروشگاه تشکیل شده است، هرساله بازدیدکنندگان و خریداران فراوانی دارد. این فعالیت ها موجب ایجاد درآمد و ایجاد فرصت شغلی است.

- ایجاد درآمد ارزی برای کشور.

- ایجاد درآمد برای دولت از راه دریافت مالیات و عوارضی که ناشی از فعالیت های مربوط به صنعت گردشگری زیارتی است.

- تهیه مایحتاج زائران همچنین ایجاد کلیه زیربناهای مورد نیاز و ارائه خدمات به زائران و جزآن موجب اشتغال زایی است و به رونق صنایع داخلی کشور می انجامد.

- توسعه شبکه حمل و نقل جاده ای، ریلی، هوایی و گاه دریایی.

- توسعه خدمات مسافری، شامل آژانس های مسافرتی، کاروان های زیارتی، هتل ها و بیمارستان ها.

- تحرک در امر ساختمان سازی با توجه به نیازهای ساخت تجهیزات مورد نیاز در شهرهای توریستی.

- توسعه امکانات زیربنایی مورد نیاز شهرهای توریستی، مانند نیروگاه ها و سیستم فاضلاب شهری.

- توجه خاص به محیط زیست برای حفاظت از امکانات طبیعی مانند آب، هوا و خاک.

- توسعه صنایع غذایی و زیرمجموعه های مربوطه، مانند صنایع کشاورزی، دامپروری و باغداری.

- توسعه و رونق صنایع دستی به دلیل تقاضای فراوان زائران، برای صنایع دستی آن شهر زیارتی خاص و کشور مربوطه.

نتیجه

هدف تعالیم اسلام ارتقا و رشد معنوی انسان و سوق دادن او به پیشرفت های مادی و معنوی جامعه است. از این رو، اسلام از هر زمینه، مناسبت، زمان، مقام و مکان در این مسیر استفاده می کند. یکی از این راه ها زیارت است که علاوه بر آثار معنوی، دارای نتایج دیگری از جمله سیاسی و اقتصادی نیز هست. از نتایج سیاسی می توان به ارائه چهره واقعی از کشورهای مسلمان در جهان، نمایش قدرت امت واحده اسلامی، نماد اعتراض سیاسی، مبدأ شروع حرکت انقلابی مردم یک جامعه، ایجاد انگیزه جهت باز پس گیری مواریث اسلامی اشاره کرد. نقش امامزادگان در توسعه سیاسی و اقتصادی و هویت بخشی به جامعه و تمدن اسلامی نقشی بی بدیل است و فرهنگ فاخر اکنون شیعیان مرهون این بقاع متبرکه است.

منابع

- قرآن کریم

- نهج البلاغه

- امینی، ابراهیم. (1382). بررسی مسائل کلی امامت، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.

- بقادر، ابوبکر. (1384).جنبش های اسلامی معاصر در جهان غرب، مجموعه مقالاتی پیرامون اسلام، جهانی شدن و پست مدرنیته، مرتضی بحرانی، تهران: مجلس شورای اسلامی.

- دهخدا، علی اکبر.(1373). لغت نامه دهخدا، تهران: دانشگاه تهران.

- رجبی، محمدحسن.(1370). زندگینامه سیاسی امام خمینی از آغاز تا تبعید، تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.

- روحانی، حسن، آوای انقلاب، گزیده ای از اعلامیه های امام خمینی، بی جا: بی نا.

- سادات، محمدعلی.(1389). اخلاق اسلامی، تهران: سمت.

- صدر، سید حسن.(بی تا).نزهة اهل الحرمین فی عمارة المشهدین،کربلا: بی نا.

- عاملی، حر. (1409 ق). وسائل الشیعه، قم: موسسه آل البیت.

- فرید، یدالله. (1384). جغرافیا و شهرشناسی، تبریز: دانشگاه تبریز.

- قمی، عباس.(1379). منتهی الآمال، شیخ ذبیح الله محلات، قم: کتاب فروشی اسلامی.

- کمونه حسینی، سید عبدالرزاق.(1371).آرامگاه های خاندان پاک پیامبر (صلّی الله علیه وآله) و بزرگان و صحابه و تابعین، عبدالعلی صاحبی، مشهد: آستان قدس رضوی.

- مجلسی، محمدباقر.(1992). بحار الأنوار، بیروت: دار الکتب الاسلامیه.

- مدنی، سیدجلال الدین.(1380).تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم: دفتر انتشارات اسلامی.

- مویر، ریچارد.(1379). درآمدی نو بر جغرافیای سیاسی، دره میر حیدر و یحیی صفوی، تهران: سازمان جغرافیای نیروهای مسلح.

- میکل آندره و لوران هانری.(1381). اسلام و تمدن اسلامی، حسن فروغی، تهران: سمت.

- عبدوس، محمد تقی.(1372). فرازهای برجسته از سیره امامان شیعه ـ علیه السلام، محمد محمدی، قم: دفترتبلیغات اسلامی.

- خبرگزاری مهر (09 /06 /1386).