حفظ آبرو و حیثیت از دیدگاه آموزه‌ های دینی

اخلاق اجتماعی، صیانت از عرض خود و دیگران 

انسان موجودی اجتماعی است و همواره نیازمند تعامل با دیگران است؛ زیرا انسان به تنهایی نمی تواند نیازهای عاطفی و مادی و غیرمادی خود را برطرف کند؛ از همین رو هر انسانی در گام نخست نیازمند جفت و زوجی است که می تواند در این ساختار به بسیاری از نیازهای طبیعی پاسخی مناسب دهد. خانواده کوچک ترین و اصلی ترین واحد اجتماعی است که در میان انسان ها شکل می گیرد. بنابراین، مهم ترین و ابتدایی ترین تعاملی که هر فرد انسانی با دیگری دارد در این ساختار تعریف می شود. بر همین اساس، اخلاق خانوادگی نیز بخش اصلی اخلاق اجتماعی را تشکیل می دهد.

انسان در تعاملات اجتماعی باید دو دسته از اصول اخلاقی و قانونی را مراعات کند تا تعاملات در بهترین حالت صورت گیرد. قانون که بر اساس اصول عدالت سامان یافته، اجازه نمی دهد تا کسی از حدود خود گذشته و متعرض حقوق دیگران شود؛ اما اخلاق نه تنها به این محدوده خلاصه نمی شود، بلکه زمینه را برای احسان و اکرام نسبت به دیگران فراهم می کند. اگر قانون و عدالت، اصل را بر مقابله به مثل می گذارد، اما اخلاق افزون بر این اصل، بستری را فراهم می آورد که شخص از حق خویش بگذرد و در مقام احسان، عفو و گذشت از خطا و خلاف دیگری داشته باشد و در مقام اکرام، حتی از حق خویش بگذرد و ایثارگری کند.

به سخن دیگر، تعاملات اجتماعی در سه گانه عدالت و احسان و اکرام در چارچوب قانون و اخلاق سامان می یابد. البته قانون و عدالت به سبب فراگیر بودن، بهترین میزان و معیار برای ایجاد تعادل در رفتارهای اجتماعی و پاسخگویی قاطع به نیازهای افراد در چارچوب قانون است؛ اما در تعاملات اجتماعی نمی توان به این بسنده کرد؛ زیرا عواطف و احساسات انسانی را نمی توان در چارچوب قوانین و قواعد عادلانه محدود کرد؛ از این رو نیازمند قوانین و اصولی در سطح اخلاق احسانی و اکرامی هستیم تا بتواند ساختار جامعه را به انسجام و وحدتی مثال زدنی برساند. اگر قانون مبتنی بر عدالت همان اسکلت فلزی و سنگ و آجر سازه اجتماع است، اخلاق در قالب مکارم اخلاقی، همان ملات است که این سنگ و آجر و فلز را به هم پیوند می زند و بر زیبایی سازه اجتماع می افزاید. از نظر قرآن و آموزه های وحیانی اسلام، مکارم اخلاقی ملات اجتماع را می سازد و پیوندی میان افراد انسانی ایجاد می کند که دارای متمایزات بسیاری هستند. شکی نیست که هر انسانی به سه چیز مهم در زندگی هزینه بسیار می پردازد که شامل: 1- حفظ و صیانت از جان و بقای خود و دیگران؛ 2- حفظ و صیانت از مال خود و دیگران؛ 3- حفظ و صیانت از عرض و آبروی خود و دیگران است. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: اِنَّ حُرمَهًْ عِرض المُؤمِنِ کحُرمَهًْ دمِهِ و مالِهِ؛ حرمتِ حیثیت و آبروی مؤمن همانند حرمتِ جان و مال او است. (لئالی الاخبار، ج 5، ص 226)امام جعفرصادق(ع) نیز می فرماید: المُؤمنُ حرامٌ کلُّهُ: عِرضُهُ و مالُهُ و دَمُهُ؛ مؤمن سراسر وجودش حرمت است: حرمت آبرو، حرمت مال و حرمت خون و جان او. (مستدرک، ج 9، ص 239)همچنین پیامبر گرامی اسلام در راستای امنیت اخلاقی جامعه می فرماید: لا تَخرِقَنَّ علی اَحَدٍ سِتراً؛ تو (برحذر باش) آبرو و حرمت احدی را هرگز متعرض مشو. (شهاب الأخبار، ص 350)

حفظ و صیانت از آبرو و عرض به معنای حفظ همه آن چیزی است که انسانیت انسانی را می سازد؛ زیرا جان زمانی می ارزد که اصول انسانی آن حفظ شده بود؛ وگرنه جان بی اصول انسانی برای انسان ها کمترین ارزش را دارد؛ چرا که شرافت و کرامت انسانی برای خود انسان ارزشمندتر از هر چیزی است. از این رو انسان ها جان و مال خویش را برای عرض خویش و دیگران می دهند و این گونه نیست که کسی عرض خویش را برای جان و مال بدهد مگر آنکه از فطرت انسانی خود خارج شده باشد. به سخن دیگر، حفظ و صیانت از آبرو یعنی شخصیت انسانی خود و دیگران مهم ترین چیزی است که انسان آن را به عنوان امنیت خواهان است، به طوری که اگر امنیت شخصیتی او تامین نشده باشد، گویی هیچ تامینی برای او نشده و امنیتی فراهم نیامده است.

مولی امیرالمؤمنین (ع) در تقدم عرض نسبت به دوگانه جان و مال می فرماید: مِنَ النُبلِ أن یبذُلَ الرّجُلُ مالَهُ و یصونَ عِرضَهُ؛ کسی که برای حفظ آبرو وحیثیت خود از مال و منالش می گذرد، نشانه اصالت و بزرگواری اوست. (فهرست غررالحکم، ص 242)

آن حضرت به افراد هشدار می دهد که ارزش و اهمیت آبروی خود و دیگران را بدانند و کاری نکنند که آبروریزی شود؛ زیرا کسی که شخصیت خویش را از دست دهد همه چیزش را از دست داده است. ایشان می فرماید: مَن بَذلَ عِرضَهُ ذَلَّ؛ کسی که حیثیت و آبروی خود را می برد خودش را به پستی و خاک مذلّت افکنده است. (فهرست غرر، ص 242)امام حسن مجتبی(ع) احمق و بی خرد را کسی می داند که نمی داند با مال و عرض خویش چگونه برخوردی داشته باشد و آن را چگونه استفاده کند. ایشان می فرماید: السَّفیهُ، اَلأَحمقُ فی مالِهِ اَلمُتهاوَنُ فی عِرضِه؛ آدم سفیه و بی خِرد کسی است که در مصرف اموالش ابلهانه عمل می کند و نسبت به آبروی خود لاأبالی و سهل انگار است. (بحار، ج 78، ص 115)

صیانت از عرض و آبرو، از شخصیت انسانی

آبرو به معنای اعتبار، قدر، جاه، شرف، عِرض و ناموس است؛ ( فرهنگ فارسی معین). اما حقیقت آبرو و عرض، همان شخصیت انسانی است که خداوند آن را کرامت بخشیده و بر بسیاری از موجودات هستی برتری داده است. (اسراء، آیه 70)عرض هر کسی همان شخصیتی است که انسان در طول زندگی می سازد و آن را کسب می کند. البته عرض انسان محدود به شخصیت درونی و شاکله وجودی او نیست؛ بلکه هر آن چیزی که به این شخصیت و شخص مربوط است و در حقیقت شخصیت اجتماعی او را شکل می دهد، در حکم عرض و آبروی او است. از این رو، نمی توان عرض را محدود به شخصیت فردی و شاکله وجودی و باطنی فرد کرد، بلکه شامل شخصیت اجتماعی و همه کسانی است که با او پیوند خورده اند. از همین رو در تفسیر مفهوم عرض و آبرو، اعتبار اجتماعی، قدر و منزلت اجتماعی، شرافت و همچنین هر آنچه که ناموس او را شکل می دهد و خط قرمز او را نشان می دهد، به عنوان عرض و آبروی شخص مطرح است.

بر همین اساس اگر ما از مفهوم عرض و آبرو سخن می گوییم، مراد همین دایره وسیعی است که با الفاظی چون اعتبار و قدر و جاه و مانند آن ها بیان می شود. بنابراین وقتی از مفهوم و اصطلاح عرض و آبرو در قرآن و اسلام سخن می گوییم شامل همه چیزهایی است که می توان از واژه هایی چون تعفّف، وجیه و هر آنچه که لازمه معانی آن است به دست آورد.

از نظر آموزه های وحیانی اسلام، حفظ شخصیت و کرامت انسانی مهمترین چیز در امنیت خرد و کلان اجتماع است. از این رو تامین امنیت اخلاقی و شخصیت افراد جامعه در دستور کار قرار گرفته و در قالب آموزه های معرفتی و حتی دستوری و به شکل بایدها و نبایدهای شرعی و اخلاقی به آن توجه شده است. بسیاری از احکام مانند حرمت غیبت، تهمت، افترا، دشنام، ناسزا، قذف و مانند آنها در راستای حمایت از شخصیت و شرافت و کرامت انسانی وضع شده است و گاه حتی نه تنها در حوزه اخلاق بلکه در حوزه حقوق کیفری و جزایی احکام سخت و شدیدی وضع شده تا هر گونه تعرض به شخصیت و هتک حرمت ها و آبروی انسانی، موجب کیفر جزایی در دنیا و آخرت باشد. بنابراین، قوانین بازدارنده و پیشگیرانه و نیز مجازات و عقاب های متعددی از سوی شارع مقدس وضع می شود تا شخصیت و آبروی افراد حفظ شود و امنیت اخلاقی و ناموسی و عرضی افراد تامین گردد.

خداوند به صراحت در آیاتی بر حرمت هتک عرض و آبروی مردم تاکید داشته و هر گونه هتک حرمت و آبروریزی را حرام کرده و جزو گناه کبیره ای دانسته که مجازات آن دوزخ و عذاب آن است. (همزه، آیه 1؛ قلم، آیات 11 و 16)

پیامبر گرامی اسلام(ص) می فرماید: اَیها الناس! إنَّ دِماءَ کم و اَعراضَکم عَلَیکم حرامٌ الی أَن تَلقَوا ربَّکم؛ ای مردم! ریختن خون یکدیگر و لطمه زدن به حیثیت دیگران، تا وقت مردن و لقای پروردگارتان بر شما حرام است. (تحف العقول، ص 31)

از نظر قرآن، آبروریزی حتی در پشت سر کسی در قالب غیبت نیز گناه است. غیبت سخنی در پشت سر کسی است که غیب شده آن را ناخوش داشته و نسبت به آن سخنان ناراحت می شود. غیبت نقل گفتار و عملی است که شخص غیب شده آن را انجام داده و در حقیقت شخص غیبت کننده در حال بیان واقعیت و حقیقتی است؛ اما چون گفتن آن سخن و رفتار در پیش غیبت شونده موجب ناخشنودی و ناراحتی وی می شود، بنابراین بیان این واقعیت پشت سر او غیبت دانسته می شود؛ اما اگر شخص سخن و رفتاری را نقل کند که دروغ باشد، این دیگر نه تنها مصداق غیبت، بلکه از مصادیق تهمت و افترا است که در برخی از موارد علاوه بر مجازات اخروی، در همین دنیا برای آن تهمت و بهتان مجازات قانونی و کیفری از سوی شارع مقدس وضع شده است.

از آنجا که غیبت، پشت سر گویی نسبت به اعمال شخصی است که واقعیت دارد، جایز نیست که در جایی مطرح شود که شخص حضور نداشته باشد(حجرات، آیه 12)؛ اما اگر شخص حضور داشته باشد و گفتن آن موجب رنجش وی می شود باید از آن اجتناب کرد؛ زیرا گفتن آن، موجب هتک حرمت و شخصیت او و موجبات آبروریزی است؛ البته خداوند به مظلوم اجازه می دهد تا به افشاگری دست زند؛ اما مظلوم افشاگر باید کاری نکند که شخصیت ظالم در حوزه های دیگر مخدوش شود. از همین رو، خداوند در قرآن اجازه نمی دهد تا حتی مظلوم جز در محدوده ظلمی که به او روا شده، دست به افشاگری زند و اگر بخواهد مطالبی را در حوزه های دیگر بیان کند که حتی واقعیت داشته باشد نباید متعرض آن حوزه ها شود و برای او جایز نیست؛ زیرا حفظ و صیانت از شخصیت و آبروی اشخاص جامعه بسیار ضروری است. (نساء، آیه 148)از نظر قرآن بیان چیزهایی که شخص انجام نداده در قالب بهتان، موجبات اذیت و آزار شخص می شود. از همین رو، گناهی بزرگ است که مجازات آن نیز دوزخ است. (احزاب، آیه 58)همچنین کسانی که در قالب تمسخر نام ها و القاب زشت بر دیگران می گذارند، به سبب حرمت شکنی نسبت به شخصیت مومن باید خود را آماده مجازات الهی کنند؛ زیرا مسخره کردن دیگری و لقب زشت گذاشتن شایسته نیست و کاری است که شخصیت مومن را می شکند و هتک آبرو می کند. (توبه، آیه 79؛ حجرات، آیه 11)به هر حال، با توجه به اینکه مسخره و هجو کردن مؤمن، موجب هتک آبروی وی می شود، حرام و گناه دانسته شده و از آن نهی شده است. (حجرات، آیه 11) البته اگرچه در آیه پیشین از آبروریزی سخنی به میان نیامده است، ولی باید گفت نهی از تمسخر در این آیه احتمال دارد به سبب این باشد که مسخره کردن، مایه وهن و شکستن اعتبار افراد می شود؛ از این رو حرام دانسته شده است.

عوامل اصلی آبرومندی

گاه اشخاص گرفتار امور موهوم هستند و گمان می کنند عوامل آبرومندی مثلا پول و ثروت و فرزند و مانند آن است؛ در حالی که این ها عامل آبرومندی نیست تا نداشتن آن به معنای بی آبروی باشد. به عنوان نمونه خداوند در آیات 15 و 16 سوره فجر بیان می کند که ثروت و فقر به معنای اکرام و اهانت نیست. از همین رو دیدگاه کافران را نقد می کند که مردمان فقیر را خوار و اشرار می دانستند و حاضر به ایمان آوری نبودند. (ص، آیه 62)

از نظر قرآن مهم ترین عوامل آبرومندی حقیقی انسان عبارتند از:

1- ایمان: ایمان، سبب آبرومندی و محبوب شدن در دل های مردم است(مریم، آیه 96) زیرا حقیقت آبرو و عرض آدمی همین ایمان است که خداوند به شکل نور در درون انسان ها می گذارد.

2- پاکدامنی: از نظر قرآن پاکدامنی، عامل اصلی آبرومندی انسان است که شخص باید آن را برای خود و بستگان خویش حفظ کند و اجازه ندهد به هیچ شکلی مخدوش شود. (مریم، آیات 27 و 28)

3- عمل صالح: آبرومندشدن نزد دیگران در سایه ایمان و عمل صالح امکان پذیر است و انسان باید همواره به نیکوکاری و اعمال صالح به عنوان مهم ترین عامل آبرومندی در دنیا و آخرت توجه داشته باشد. (مریم، آیه 96؛ یونس، آیه 26)

عوامل و موجبات هتک عرض دیگران

از نظر قرآن کارهایی موجب می شود که هتک حرمت شود و آبروی کسی ریخته شود؛ از این رو این کارها حرام دانسته شده است. از جمله این کارها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1- تجسس(حجرات، آیه 12)؛ نهی از تجسّس در امور مؤمنان چه بسا به این جهت باشد که به طور معمول سبب دست یافتن به چیزهایی می شود که وهن و بی آبرویی را در پی دارد. از همین رو این عمل حرام و گناه دانسته شده است. (المیزان، ذیل آیه)

2- افشای عیوب اهل ایمان: فاش کردن عیوب مؤمنان، از عوامل هتک آبرو است(نساء، آیه 148)؛ زیرا مقصود از «الجهر بالسّوء من القول» در آیه افشای بدی شخص است. پس ممنوع بودن آن جز در مورد ظالم می تواند به این دلیل باشد که افشای بدی افراد، سبب هتک آبروی آنان می شود. (مجمع البیان، ذیل آیه) امام صادق(ع) نیز می فرماید: عَوَره المُؤمِنِ عَلَی المُؤمِنِ حرامٌ؛ فاش کردن عیوب و رازهای یک مؤمن، بر دیگر مؤمنان حرام است. (اصول کافی، ج 4، ص 63) پیامبر گرامی اسلام(ص) می فرماید: مَن مَشی فی عَیبِ اَخیهِ و کشْفِ عَورَتِهِ کانَت اوّلُ خُطوَه خَطاها وَضَعَها فی جَهَنّم! وَ کشَف اللهُ عَوَرَتَهُ عُلی رُؤوسِ الخَلائِقِ؛ هر کس برای عیب جویی و فاش کردن اسرار برادر دینی اش قدم بردارد اولین قدم او ورود به جهنم خواهد بود! و خداوند اسرار و عیوب او را نزد همه خلایق فاش و علنی خواهد کرد. (لئالی الاخبار، ج 5، ص 241) همچنین امام جعفرصادق(ع) می فرماید: مَن کشَفَ حِجابَ غَیرِه إِنکشَفَت عَوراتُ نَفِسهِ؛ کسی که نسبت به مردم پرده دری کند پرده آبروی خودش دریده می شود. (کشف الغُمّه، ج 2، ص 329) پس باید توجه داشت که شخص افشاگر در دنیا بدون مجازات نخواهد ماند.

لزوم افشا و مجازات ظالمین حکومتی

اما افشاگری در مورد ظالم به ویژه ظلم های اجتماعی و حکومتی از آیه شریفه «الا من ظلم» استناد شده است. بدین معنا که وقتی ظلمی در جامعه و در جایگاه حکومت و نسبت به مردم صورت می گیرد، دیگر واگذاشتنی نیست و فرد ظالم باید مجازات و افشا شود و نیز جبران مافات حتی الامکان صورت گیرد. مواردی از قبیل: پیمان شکنی، خیانت، دروغگویی، خلف وعده، فریب دادن، اسراف، ریختن خون بی گناه، بردن آبروی افراد، شکستن کرامت انسان ها و زیرپا گذاشتن بیت المال و حقوق همگی گناه کبیره هستند که اگر در جایگاه اجتماعی و حکومتی انجام گیرد، باید حتماً افشاگری و مجازات در مورد مرتکبین انجام شود و تا حد امکان جبران مافات در مورد آنها صورت گیرد. هنگامی که علی(ع) از خیانت «ابن هرمه» (مأمور بازار اهواز) اطلاع پیدا کرد، به رفاعه (حاکم اهواز) نوشت: وقتی که نامه ام به دستت رسید، فوراً «ابن هرمه» را از مسئولیت بازار عزل کن به خاطر حقوق مردم، او را زندانی کن و همه را از این کار با خبر نما تا اگر شکایتی دارند بگویند. این حکم را به همه کارمندان زیردستت، گزارش کن تا نظر مرا بدانند. در این کار نسبت به «ابن هرمه» نباید غفلت و کوتاهی شود والا نزد خدا هلاک خواهی شد و من هم به بدترین وجه تو را از کار برکنار می کنم. (دعائم الاسلام، قاضی نعمان، ص 532)

3- مسخره کردن: چنان که گفته شد، مسخره کردن مؤمن، موجب هتک آبروی وی می شود. لذا از این رفتار نهی شده است. (حجرات، آیه 11) امام جعفرصادق (ع) می فرماید: هرکس داستانی نقل کند و قصدش ظاهر ساختن بدی ها و ریختن آبروی مؤمنی باشد و بخواهد او را از چشم مردم بیندازد، خداوند متعال ولایت خود را از او برمی دارد و ولایت شیطان را جایگزین آن می کند. (ثواب و عقاب الاعمال، ص 547)

4- اشاعه فحشاء: افشاگری نسبت به کار زشت دیگران موجب هتک حرمت ها می شود؛ لذا از هر گونه اشاعه فحشا با بیان آن منع شده است؛ زیرا هم حرمت ها را می شکند و هم شخصیت افراد را نابود می سازد. (نور، آیه 19) در حقیقت علاقه به شیوع فحشا، تأکید بر نهی از اشاعه آن است. تهدید سخت افراد یاد شده، چه بسا به این سبب باشد که اشاعه فحشا در باره مؤمنان، باعث آبروریزی آنان می شود.

5. تهمت: متّهم کردن دیگران، باعث هتک آبرو عرض آنان می شود و شخص گناهی آشکار را به دوش می کشد و باید خود را آماده مجازات الهی کند. (نساء، آیه 112) خداوند در آیه 58 سوره احزاب مقصود از «یؤذون المؤمنین» به قرینه «فقد احتملوا بهتاناً»، تهمت زدن و نسبت ناروا به آنان است.

6- بدگمانی: اظهار سوءظن، عامل ریخته شدن آبروی مؤمن است. از همین رو اسلام بدگمانی و اظهار سوء ظن را حرام دانسته است؛ زیرا به صرف بدگمانی نمی توان آن را اظهار و آشکار کرد؛ چون موجب می شود تا این بدگمانی مسیر درست قضاوت و رفتار را به انحراف بکشاند. (حجرات، آیه 12) البته باید توجه داشت که نهی از سوءظن به اعتبار اظهار و ترتیب اثر بر آن است، نه مجرد بدگمانی در قلب، زیرا اظهار سوءظن، حیثیت مؤمن را خدشه دار می کند و از همین رو در قرآن از آن نهی شده است. (المیزان، ذیل آیه)

7- عیب گویی: بازگویی عیب دیگران حرام و مایه آبروریزی آنان می شود. (توبه، آیه 79؛ قلم، آیات 11 و 16) خداوند در آیه 11 سوره حجرات نیز از لمز نسبت به دیگران نهی کرده است. «لمز» در لغت به معنای عیب جویی و به دنبال عیب کسی رفتن است. (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب؛ ذیل واژه) همچنین خدا در آیه 1 سوره همزه از هر گونه همز بازداشته است. «همز» در لغت به معنای غیبت کردن (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب، ذیل واژه) و «همزه» به کسی گفته می شود که بسیار مرتکب غیبت شود. (الکشّاف، زمخشری، ذیل آیه) و مقصود از آن، شکستن حریم دیگران و ریختن آبروی آنان است.

8- غیبت: چنانکه گفته شد غیبت، از عوامل هتک آبروی دیگران است لذا در اسلام و قرآن از آن نهی شده است. (حجرات، آیه 12) پیامبر گرامی اسلام می فرماید: در شب معراج برقومی گذر کردم که با ناخن های خود صورت هایشان را می خراشیدند. از جبرائیل حال آنها را جویا شدم، گفت: اینان کسانی هستند که غیبت مردم را می کردند و حیثیت و آبروی آنها را لکه دار می ساختند. (مستدرک، ج 9، ص 119)

9- قذف: قذف به معنای بهتان زدن به دیگران و نسبت دادن زنا و زنازادگی به افراد است که در قرآن از آن به شدت نهی شده است؛ زیرا قذف موجب آبروریزی زنان پاکدامن می شود و شخصیت آنان را لکه دار می کند. (نور، آیات 4 و 5) البته قذف از جمله گناهانی است که شخص قاذف در همین دنیا باید به کیفر برسد و مجازات شرعی و حدود آن باید در باره وی به اجرا در آید. اینکه در قرآن دستور حدّ برای تهمت زننده به زن پاکدامن داده شده، بیان این معنا است که با قذف آبروی اشخاص ریخته می شود و شخص قاذف باید نسبت به این بی آبرویی پاسخگو باشد و مجازات شود. خداوند همچنین در آیاتی دیگر از قرآن مجازات برخی از هتک حرمت ها و آبروریزی را مجازات های دنیوی و اخروی و همچنین لعن الهی دانسته است. (نور، آیات 19و 23؛ همزه، آیات 1 و 4)

صیانت از آبروی خود و دیگران

چنان که گفته شد، هر انسانی در جامعه از شخصیتی برخوردار است که باید از آن صیانت کند. همچنین آبرویی که قطره قطره جمع می شود را نباید به سادگی از دست داد و نباید اجازه بدهیم دیگران متعرض آن شوند یا خودمان متعرض آبروی دیگری شده و شخصیت او را در جامعه خوار و خفیف سازیم. همان طور که گفته شده است عرض و آبرو در اسلام همانند خون و مال از ارزش برخوردار است و باید از آن صیانت شود.

هر کسی موظف است کاری نکند که موجب خواری و آبروریزی شود؛ در حقیقت خود شخص باید آبروی خویش را در اصل حفظ کند و کاری نکند که آبرویش برود و بریزد. باید حرمت امامزاده را خود متولی نگه دارد؛ چنانکه امیرالمؤمنین (ع) می فرماید: لاتَفَعَلْ ما یشینُ العِرضَ والاِسم؛ هیچ وقت به کاری اقدام مکن که باعث بدنامی و لطمه زدن به حیثیت تو می شود. (فهرست غررالحکم، ص 242)همچنین آن حضرت در این باره می فرماید: لاتَجَعَلْ عِرضَک غَرَضاً لِنِبالِ القَولِ؛ آبرو و اعتبار خودت را آماج تیرهای حرف مردم قرار مده. (نهج البلاغه، نامه 69) در حقیقت آبرو و حیثیت تو در دست خود تو است و نباید کاری کنی که مورد حمله قرار گیرد و بی آبرو شوی. باید توجه داشت که آبروی ریخته شده غیرقابل جمع است و کسی که آبرویش بریزد دیگر نمی تواند به حالت اول وشخصیت نخستین خویش بازگردد. امام صادق(ع) می فرماید: اذا رَقَّ العِرضُ اُستُصعِبَ جَمْعُه؛ وقتی آبرو ریخت و بی ارزش شد، دیگر جمع آوری و جبران آن دشوار خواهد بود! (اعلام الدین، ص 303)

راه هایی برای حفظ آبروی خود و دیگران

در آموزه های وحیانی اسلام راه هایی برای حفظ آبروی خود و دیگران بیان شده که در اینجا به برخی از آنها اشاره می شود:

1- گذشت از مال: گاه لازم است انسان برای حفظ آبروی خویش از مال بگذرد؛ زیرا مال برای حفظ جان و عرض اوست و باید در خدمت این دو امر باشد، نه اینکه انسان جان و عرض خویش را فدای مال کند. انسان کریم کسی است که برای آبروی خویش از مالش می گذرد. امیرالمؤمنین(ع) می فرماید: مِنَ النُبلِ أن یبذُلَ الرّجُلُ مالَهُ و یصونَ عِرضَهُ؛ کسی که برای حفظ آبرو وحیثیت خود از مال و منالش می گذرد نشانه اصالت و بزرگواری اوست. (فهرست غرر، ص 242) آن حضرت در جایی دیگر می فرماید: إنّ أفضَل الِفعالِ صِیانَه العِرض بِالمالِ؛ افضل اعمال انسان در آن است که مال و دارایی اش را سپر حیثیت و آبروی خود قرار دهد. (وسائل، ج 15، ص 262) امام حسین(ع) می فرماید: اِنَّ خَیرَ مالِک ما وَقَیتَ بِهٍ عِرضَک؛ بهترین مال و دارایی تو آن است که در راه حفظ آبرو و حیثیت خود به کار بری. (بحار، ج 44، ص 189) از نظر امیرالمؤمنین(ع) دادن مال و صیانت عرض در حقیقت از دست رفتن مال نیست؛ بلکه به یک معنا حفظ آن است؛ زیرا مال ابزار حفظ و صیانت از شخصیت است. از این رو می فرماید: لَم یذهَبْ مِن مالِک ما وَقی بِهِ عِرضَک؛ آن مالی که در راه حفظ شأن و آبروی خودت خرج می کنی در حقیقت تو آن را از دست نداده ای. (فهرست غرر، ص 242)

2- عفت: از مهمترین راهکارهای قرآنی برای حفظ آبروی خویش آن است که انسان عفت ورزد. عفت ورزی می بایست در همه حوزه های اقتصادی، عاطفی و جنسی، رفتار اجتماعی و مانند آن باشد. پس اگر از نظر وضعیت اقتصادی با مشکل روبه رو است، بهتر است که جار نزند و رفتار و گفتاری نداشته باشد که فقر و نداری او دیده شود؛ هر چند که دیگران می توانند با نگاهی به سیما و وضعیت زندگی او از فقر وی مطلع شوند، ولی باید خود نگوید. (بقره، آیه 273) کسی که عفت ورزد خداوند درهای گشایش خویش را به روی او باز می کند و او را دارا و غنی می سازد و امورات او را سامان می دهد. (همان؛ و نیز مریم، آیات 27 تا 30)

3- حجاب: یکی از مهم ترین ابزارها و راهکارهای حفظ و صیانت از عرض و آبروی خویش، استفاده از حجاب است. البته حجاب بر زن و مرد واجب است و فقط میزان و مقدار آن متفاوت است. (نور، آیه 31؛ احزاب، آیه 59) از نظر قرآن، حفظ آبرو چنان مهم است که حتی آدم(ع) و حوا(س) برای حفظ وصیانت از آبروی خویش، با برگ های درختان، عورت خویش را پوشاندند. (اعراف، آیه 22؛ طه، آیه 121)

4- وجاهت: از راه هایی که انسان می تواند آبروی خویش را حفظ کند، وجاهت در رفتار است. اینکه وجیه باشد و کاری نکند که آثار نداری و مشکل و بحران از او آشکار شود. وجیه انسان موجهی است که آبروی خویش را در هر شرایط حفظ می کند. (آل عمران، آیه 45؛ احزاب، آیه 69)

5- ازدواج: بی گمان یکی از مهم ترین عواملی که آبروی اشخاص را در معرض خطر قرار می دهد، مسائل جنسی است که در جوانان به سبب شدت آن می تواند به رفتارهای پرخطر تبدیل شود. انسانی که در معرض خطر مسائل جنسی است برای حفظ خویش از بی آبرویی می تواند از راه هایی چون تقویت عفت و حیا، روزه گرفتن، ورزش کردن و کارهایی که ذهن را درگیر امورات دیگر می کند و قوای جنسی را کاهش می دهد بهره گیرد. این رویه ای است که شخص نسبت به مشکل جنسی خود باید انجام دهد؛ البته درباره مشکلات جنسی دیگران هر فرد انسانی موظف است تا شرایط نکاح و ازدواج دیگران را فراهم آورد تا جامعه به بحران جنسی و بی آبرویی گرفتار نشود. از این رو یکی از وظایف مردم و دولت و نظام ولایی اسلامی، ایجاد شرایط ازدواج جوانان است. خداوند می فرماید: وَأَنْکحُوا الْأَیامَی مِنْکمْ وَالصَّالِحِینَ مِنْ عِبَادِکمْ وَإِمَائِکمْ إِنْ یکونُوا فُقَرَاءَ یغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ؛ بی همسران خود و غلامان و کنیزان درستکارتان را همسر دهید؛ اگر تنگدستند خداوند آنان را از فضل خویش بی نیاز خواهد کرد؛ و خدا گشایشگر داناست. (نور، آیه 32)

6- تغییر شرایط: انسان گاه در شرایطی قرار می گیرد که موجب بی آبرویی می شود. در این شرایط باید به گونه ای عمل کرد که شرایط تغییر کند. حضرت مریم(س) برای آنکه آبروریزی نشود، شرایط را تغییر می دهد و به حکم الهی سکوت کرده و خود در مسئله وارد نمی شود؛ زیرا گاه عدم سکوت، خود موجب آبروریزی است. در شرایطی که نمی توان حق را بیان کرد، سکوت بهترین راهکار است. (مریم، آیات 25 تا 28) البته ایشان بر این باور ابتدایی بود که مرگ و فراموشی مردم از وجود شخص ایشان بهتر از آبروریزی است. (مریم، آیات 18 تا 23) همچنین حضرت یوسف(ع) برای رهایی از کار زشت و آبروریزی، تغییر شرایط و دوری از منطقه گناه و محیط آلوده را بهترین راهکار دانسته و حتی زندان را محیطی امن تر از حضور در محیطی می داند که آبروریزی شود و گناهی را مرتکب گردد که در قیامت باید پاسخگو باشد. (یوسف، آیه 33)

7- مرگ: از نظر آموزه های وحیانی اسلام، حفظ و صیانت از آبرو از چنان اهمیتی برخوردار است که انسان باید مالش را در راه حفظ و صیانت آن بدهد؛ به نظر می رسد که دادن جان برای حفظ آبرو در پیشگاه خدا ارزشمند است. به این معنا که اگر انسان در شرایطی قرار گیرد که گناهی مرتکب شود و آبروی او در پیشگاه خداوند برود و در روز قیامت خوار و ذلیل باشد، بهتر است در چنین شرایطی اهم و مهم کند. پس گاه همانند حضرت یوسف(ع) زندان رفتن را بهتر از بی آبرویی بداند. (یوسف، آیه 33) و گاه حتی برای آنکه آبروی اجتماعی و عرض او ریخته نشود از خداوند مرگ را بخواهد. درخواست مرگ برای رهایی از بی آبرویی یک درخواست منطقی است. (مریم، آیات 18 تا 23) به نظر می رسد انسان می تواند مرگ را به جان بخرد تا عرض و آبروی خود را در پیشگاه خدا بخرد. خداوند به کسانی که برای حفظ آبروی خویش از مال و جان می گذرند، یاری می رساند و ایشان را از بی آبرویی حفظ کرده و در پناه خویش می گیرد. (یوسف، آیات 23 و 24)

8- مناعت طبع: از راه های صیانت از آبرو و عرض، مناعت طبع در هنگام فقر و نداری است. از همین رو خداوند به این راهکار توجه داده و آن را حتی عاملی برای توجه و اهتمام خداوند به این بندگان و رهایی ایشان از فقر و نداری برمی شمارد. (بقره، آیه 273) امیرالمؤمنین(ع) می فرماید: ماءُ وَجهِک جامدُ یقطِرُهُ السُّؤالُ فَانظُر عِندَ مَن تُقطِرُهُ؟! آبرو و حیثیت تو به حال جمود و مصونیت است. با حاجت خواستن (از دیگران جمود آن آب شده) قطراتش ریخته می شود. تو (نیک) بنگر، نزد چه کسی این قطرات را خواهی ریخت؟!(نهج البلاغه، کلمه 338)

شاعر پرآوازه، صائب تبریزی همین مضمون را به شعر درآورده و می گوید:

دست طلب که پیش کسان می کنی دراز/پل بسته ای که بگذری از آبروی خویش

9- رهایی از تعلقات دنیوی: حضرت علی(ع) می فرماید: ماصانَ الأعراضَ کالإعراضِ عَنِ الدُّنیا وَ سُوءِ الأَغراض؛ برای حفظ شأن و آبرو، چیزی بهتر از پشت پا زدن به علائق دنیا و دست کشیدن از اهداف شوم و انحرافی وجود ندارد. (فهرست غرر، ص 242) پس باید گاه از مال گذشت تا آبروی خویش و دیگران حفظ و صیانت شود.

10- حلالیت طلبی: امام صادق(ع) می فرماید: مَن کانَت لِأَخیهِ عندَهُ مَظلَمه فی عِرضٍ او مالٍ فَلیحلِّلْها مِنه مِن قبلِ أَن یأتِی یومٌ لَیسَ هناکَ دینارٌ و لا دِرهَمٌ!؛ هر کس به گردن او مظلمه و حقی از حیثیت یا مال برادر دینی خود دارد از او حلالیت بطلبد، پیش از آنکه روزی فرا رسد که دیگر نه درهمی (برای جبران آن) وجود دارد و نه دینار!(لئالی الأخبار، ج 5، ص 233- بحار، ج 75، ص 243)

آثار حفظ آبروی خود و دیگران

در اسلام بر حفظ و صیانت از آبرو بسیار تاکید شده است؛ زیرا شخصیت انسان و انسانیت او به همین امر وابسته است. کسی که عرض و آبرو ندارد، شخصیتی ندارد و در حقیقت تمام انسانیت او به تباهی رفته است. در اسلام بر حفظ آبروی دیگران حتی مجرم ظالم (نساء، آیه 148) و نیز متهم به جرم نیز تاکید شده است. (نساء، آیه 15؛ نور، آیات 4 و 11 و 13 و 15)اگر کسی از عرض و آبروی خود یا دیگران دفاع کرده و صیانت نماید، خداوند برای چنین شخصی پاداش های بزرگی را فراهم آورده است. در اینجا به برخی از آثار و برکات حفظ و صیانت از آبروی خود و دیگران اشاره می شود:

1- دوری از دوزخ: کسی که عرض دیگران را صیانت کند خداوند او را از دوزخ دور نگه می دارد. پیامبر گرامی اسلام(ص) می فرماید: مَن رَدَّ عَن عِرضِ اَخیهِ کانَ لَهُ سبعونَ اَلفَ حجابٍ مِنَ النّار؛ کسی که از حیثیت و آبروی برادر دینی خود دفاع کند برای او هفتاد هزار سپر از آتش جهنم خواهد بود. (بحار، ج 75، ص 253)

2- رهایی از لغزش در قیامت: امام رضا(ع) می فرماید: مَن کفَّ عَن اَعراضِ المُسلِمینَ اَقالَهُ اللهُ عَثرتَهُ یومَ القِیامه؛ کسی که از آبروریزی و لطمه زدن به حیثیت مسلمانان خودداری کند خداوند از لغزش های او در روز قیامت گذشت خواهد کرد. (بحار، ج 75، ص 256)

3- عزت: هر کسی عزت بخواهد باید متعرض نوامیس و عرض و آبروی مردم نشود. امام صادق(ع) می فرماید: شَرفُ المؤمِنِ صلاتُهُ بِاللّیلِ وَ عِزُّ المؤمِنِ کفُّهُ عَن اَعراضِ النّاسِ؛ شرافت مؤمن در نماز شب خواندن او و عزّت و بزرگی او در عدم تَعرّض به حیثیت دیگران است. (فروع کافی، ج 3، ص 488)

4- پاداش بهشت: امام صادق(ع) می فرماید: منَ رَدَّ عَن عِرضِ اَخیهِ المُسلِمِ وَجَبَت لَهُ الجَنَّهًْ اَلبَتَّه؛ کسی که آبروی برادر مسلمان خود را حفظ کند، بهشت جایگاه او خواهد بود. (ثواب الاعمال، ص 324)

5- صدقه: یکی از مهم ترین و برترین اعمال اجتماعی، صدقه دادن است که حتی افراد هنگام مرگ خواهان انجام آن می شوند در حالی که دیر شده و دستشان از دنیا کوتاه گشته. (منافقون، آیه 10) پیامبر گرامی اسلام(ص) درباره ارزش و اهمیت صیانت از آبروی افراد می فرماید: ما وَقی بِهِ المَرءُ عِرضَهُ کتِبَ لَهَ صَدَقَهًْ؛ هر چیزی که انسان جهت حفظ حیثیت و آبروی خود (در محدوده شرع مقدس) بکار برد برای او صدقه نوشته می شود. (دُرج گُهر، ص 148)

6- پوشش عیوب: صیانت از آبروی دیگران موجب می شود تا خداوند نسبت به او ستار باشد و عیوب او را در دنیا و آخرت بپوشاند. پیامبر گرامی اسلام(ص) می فرماید: مَن سَتَرَ علی اَخیهِ سَتَرَهُ اللهُ فی الدُنیا و الآخره؛ کسی که عیب پوش برادر دینی خود باشد خداوند حیثیت و آبروی او را در دنیا و آخرت محفوظ خواهد داشت. (شهاب الأخبار، ص 195)

اعاده آبرو

اگر کسی آبروی خویش را برده باید تلاش کند تا آبروی از دست رفته را بازیابد؛ هر چند که بسیار سخت است ولی باید تلاش خود را بکند و با کارها و رفتارهای احسانی و اکرامی، آن را بازیابد. اگر آبروی کسی را برده باید تلاش کند تا حیثیت او را برگرداند؛ همچنان که خود شخص باید برای اعاده حیثیت خویش تلاش کند؛ چنانکه حضرت یوسف(ع) برای اعاده حیثیت خود تلاش کرد. (یوسف، آیات 50 و 51) کسی که در راستای اعاده حیثیت خویش تلاش می کند خداوند نیز او را یاری می رساند؛ چنانکه به پیامبر(ص) یاری رساند. (نور، آیات 11 و 15 و 19) زیرا خداوند به مسئله عرض و آبرو توجه ویژه دارد و برای حفظ آن کمک و یاری می کند. از همین رو خداوند در احکام و آموزه های وحیانی شریعت اسلام اهتمام ویژه ای به حفظ آبروی مؤمنان نشان می دهد. (نساء، آیات 15 و 112؛ نور، آیات 4 و 6 و 11 و 19 و 23؛ احزاب، آیه 58؛ حجرات، آیات 11 و 12).