مقدمه
انحطاط و عقب ماندگی از آنجا شروع می شود که انسان خود را نشناسد و به هویت انسانی خود پی نبرد؛ آنجاست که حکومت ها و قدرت ها نیز از این غفلت انسانی به بهترین نحو بهره برداری می کنند و انسان را با دست خود به ورطه سقوط در دره فساد و ابتذال می اندازند. نظام سلطه در طول تاریخ همیشه تلاش کرده است که انسان‌ها را در مسیر خواب آلودگی فرهنگی قرار دهد و از بیداری آن جلوگیری کند؛ حاکمان جور به این مسئله علم داشته اند؛ که بیداری انسان آزادی‌خواه مساوی است با قیام علیه ظلم، تبعیض و فساد؛ بنابراین بهترین راهی را که حاکمان طاغوت برای اغفال انسان‌ها در پیش گرفته اند؛ این است که نگذارند؛ انسان ها از خواب غفلت، جهل و خود کم بینی بیدار شوند و برای رسیدن به حقوق حقه خود قیام کنند؛ لذا از راه تبلیغات و القائات تبلیغی، اهداف شوم خود را دنبال کرده اند. برای نمونه امروز در جهان اسلام که قریب 35 میلیون کیلومترمربع وسعت دارد و بیش از یک میلیارد نفر جمعیت را در خود جای داده است و قریب به 100 بندر مهم و استراتژیک جهان متعلق به دنیای اسلام است. نظیر بنادر جاکارتا، کراچی، ابوظبی، دارالسلام، تونس، بصره، ظهران، طرابلس، آبادان و غیره و تا کانال‌ها و تنگه های مهم نظیر هرمز، جبل‌الطارق، سوئز و همچنین ذخایر مهم نفت و گاز و معادن بزرگ دیگر که همگی این‌ها با استفاده از تبلیغات سوء ابرقدرت‌ها و القاء سخنانی همانند: «شما نمی توانید» در تحت اسارت آن‌ها قرار دارد. البته این منابع، جزئی از سرمایه جهان اسلام است؛ اما قسمت مهم تر سرمایه جهان اسلام که نظام سلطه خوب به ماهیت و ارزش آن پی برده است و به دنبال انهدام آن نیز است؛ منابع فرهنگی و فرهنگ غنی اسلامی، خصوصاً تغییر سبک زندگی اسلامی به سبک زندگی غربی است؛ که نظام غرب درصدد است با ترفندهای پیچیده فرهنگی آن را متلاشی سازد. از همین روی آنچه امروز باید جز اهداف راهبران و مبلغان جامعه اسلامی قرار گیرد؛ سه هدف اساسی و مهم است:1- بیداری جهان اسلام 2- قیام علیه نظام سلطه 3- باور به توانایی‌ها و سرمایه های خود. البته این سه هدف از راه تبلیغات مؤثر و صحیح قابل وصول است. ما نیز در این مقاله کوتاه درصددیم که شیوه های تبلیغات مؤثر در ایجاد سبک زندگی صحیح را از منظر احادیث امام سجاد (ع) را پیدا کنیم و آن‌ها تشریح و بیان کنیم.
1- تبلیغ الگویی در سبک زندگی اسلامی:
اسلام یک دین جهانی است و پیامبر اسلام (ص) مسئولیت جهانی دارد و رسالت او برای تمام جامعه بشری است. شیوه مهمی که در روش تبلیغی پیامبر (ص) وجود داشته است و در سیره فرزندان او نیز قابل مشاهده است؛ تبلیغ الگویی است. خصوصیت مهمی که در این شیوه وجود دارد این است؛ که تبلیغ الگویی مرز ناپذیر است و می تواند با تمام فرهنگ ها، زبان ها و ملت ها رابطه برقرار کند؛ زیرا آنچه به عنوان پل ارتباطی بین ملت هاست فقط زبان و گویش نیست؛ بلکه عمل و فعل انسان هاست که از منظر بصری قابل مشاهده است و از دریچه دل قابل درک است.در تبلیغ الگویی مبلغ باید شیوه عمل‌گرایی را در پیش گیرد و شاکله شخصیت خود را بر اساس فرامین و آموزه های شرع مقدس پی‌ریزی کند؛ تا بتواند با عمل نمودن به دستورات دین به عنوان یک شخصیت عمل‌گرا در جان انسان ها نفوذ کند. به قول مولانا: پند فعلی خلق را جذاب‌تر که رسد بر گوش هر با گوش و کر/اندر آن وهم امیری کم بود در حشم تأثیر آن محکم بود (مثنوی معنوی، دفتر چهارم ص 485) در کلمات نورانی امام سجاد (ع) دعوت به شخصیت سازی الگویی بسیار زیاد قابل مشاهده است. مسیری را که امام (ع) در تبلیغ الگویی در سبک زندگی پیش گرفته است؛ شاکله سازی شخصیت است. اگر انسان‌ها از ابتدای دوران نوجوانی به دنبال شاکله سازی صحیح نباشند یقیناً در بزرگ سالی نمی توانند آن طوری که می‌خواهند خود را بسازند؛ زیرا تربیت روح زمانی میسور می شود؛ که روح عاری از صفات رذیله باشد و آن هنگامی است؛ که روح انسان با تعلقات دنیوی مأنوس نباشد. بهترین زمان برای تربیت روح هنگام نوجوانی است. خداوند در قران کریم به پیامبرش آموزش می دهد «قل کّل یَعمَلُ علی شاکله» (بگو ای پیامبر هرکس طبق شاکله و شخصیتش عمل می کند). امام سجاد (ع) در ادعیه و مناجات خود همواره با عبارات و کلماتی نافذ از خداوند می‌خواهد که او را از بهترین بندگان قرار دهد تا بتواند به‌عنوان یک الگو و رهبر، جامعه را به سمت صلاح و اصلاح پیش ببرد. واجعلنی من اهل السداد و من ادله الرشاد و من صالحی العباد ... و هب لنا حسن شمائل الابرار. (خدایا قرار بده مرا اهل درستی و استقامت و از راهنمایان به خیر؛ و از بندگان شایسته ات و عنایت کن به ما نیکوترین سیرت متقین را) همچنین در رساله حقوق ایشان، ساختن شخصیت الگویی جزء حقوق نفس بر انسان شمرده شده است و می‌فرماید: «و أما حق نفسک علیک فأن تستوفیها فی طاعه الله فتودی الی لسانک حقه و الی سمعک حقه والی بصرک حقه و الی یدک حقها و الی جلک حقها و الی بطنک حقه و الی فرجک حقه و تستعین بالله علی ذلک» (شرح رساله الحقوق، حسن السید علی القبانجی ج 1 / موسسه دارالتفسیر /قم) امام سجاد (ع) می داند که بدون تربیت نفس و پی‌ریزی یک شخصیت توحیدی نمی توان به یک الگوی موفق در ایجاد سبک زندگی اسلامی دست پیدا کرد بر همین اساس فرمان‌هایی را در قالب دعا به ما آموزش می دهد و برای رسیدن به یک شخصیت توحیدی این‌گونه با خدا مناجات می کنند:
- انسان الگو باید متواضع باشد: و حلنی بحلیه الولیاء و البسنی زینه المتقین فی ... خفض الجناح خدایا مرا به زیبایی بندگان شایسته ات آراسته فرما و زیور پرهیزگاران را بر من بپوشان در تواضع و فروتنی (دعای 20/ فراز 7)
- انسان الگو باید اهل بذل و انفاق باشد: اللهم انی اعوذبک من هیجان الحرص ...؛ و قله القناعه خدایا به تو پناه می‌برم از طغیان میل و طمع در کارهای دنیوی و کمی قناعت (دعای 8 / فراز 1)
- و أجر من أسباب الحلال أرزاقی و وجه فی أبواب آلبر إنفاقی (دعای 30 / فراز 4) و از راه های حلال روزی‌هایم را روان ساز و بخشش احسان‌هایم را به راه های نیک و رستگاری متوجه گردان.
- انسان الگو باید به دور از غضب و انتقام باشد: اللهم انی اعوذبک من ... سوره الغضب (دعای 8/ فراز 1) خدایا به تو پناه می‌برم از شعله‌ور شدن خشم و عصبانیت در اخلاق و رفتار
- انسان الگو باید از حسد خود را پالایش کند: اللهم انی اعوذبک من ... غلبه الحسد (دعای 8/ فراز 1) خدایا به تو پناه می‌برم از غالب شدن حسد
- انسان الگو باید صبر را پیشه کار کند: اللهم انی اعوذبک من ... ضعف الصبر (دعای 8/ فراز 1) خدایا به تو پناه می‌برم از نداشتن قدرت صبر
-انسان الگو باید اهل غفلت نباشد: (دعای 8 / فراز 2) و نبهنی لذکذک فی اوقات الغفله خدایا مرا هوشیار ساز با یادت در اوقات غفلت
- انسان الگو باید عفیف باشد: اللهم واجمع لی ... العفاف ... (دعای 47 / فراز 130) خدایا جمع کن برای من پاک‌دامنی را
- انسان الگو باید حسن ظن داشته باشد: واجعلنی اللهم ... استعمل حسن الظن فی مافتهم (دعای 27 / فراز 3) خدایا مرا توفیقی عنایت فرما در مورد همه آن‌ها خوش‌گمانی را به کار بندم
- انسان الگو باید اهل تفاخر نباشد: واعصمنی من الفخر (دعای 20 / فراز 3) خدایا مرا از به خود نازیدن‌ها نگهدارم باش
- انسان الگو باید اهل ریا نباشد: فاعزل عنه الریاء و خلصه من السمعه و اجعل فکره و ذکر وظعنه و اقامته فیک و لک (دعای 27 / فراز 13) و خودنمایی را از او دور ساز و از داشتن علاقمندی به شنیدن مردم، در مورد کارهایش او را رهایی بخش و فکر و ذکر و سیر و سفر و ماندن در جایی را به خاطر تو قرار بده
- انسان الگو باید از نفاق دوری کند: واعصمنا به (بالقرآن) من هوة الکفر دواعی النفاق (دعای 42/ فراز 12) و به‌وسیله (قرآن) ما را از افتادن به گودال و منجلاب کفر و از عوامل پدیده آورندهٔ نفاق و دورویی نگه دار
- انسان الگو باید عدالت‌پیشه باشد: والبسنی زینه المتقین، فی بسط العدل (دعای 20/ فراز 10) خدایا به من زیور پرهیزگاران را بپوشان تا در عدل‌گستری باشم
- انسان الگو باید زاهدانه زندگی کند: و ارزقنی ... فراغاً فی زهاده (دعای 20/فراز 27) خدایا به من روزی ده فراغت در زهد را
- انسان الگو باید اهل اذیت و آزار مردم نباشد: وامنعنی عن اذی کل مؤمن و مؤمنه و مسلم و مسلمه (دعای 35/ فراز 1) خدایا مرا از ناراحت و اذیت نمودن مردان و زنان مؤمن و مسلمان باز دار
- انسان الگو باید اهل شهوات نباشد: اللهم ... هوای اردانی و شهواتی حرمتنی (دعای 52 / فراز 4) خدایا تمایلات مرا به پستی کشانده و تسلیم شدنم به هوای نفس مرا از رسیدن به ارزش‌ها محرومم ساخته
- انسان الگو باید اهل آرزوهای بلند نباشد: اللهم و نعوذبک أن ... نمد فی امالنا (دعای 8 / فراز 3) خدایا پناه می‌برم به تو از اینکه به آرزوهای طولانی گرفتار شدیم.
- انسان الگو باید حمد و سپاس خداوند را فراوان گوید: اللهم اجعل لنا فیی کل ساعه من ساعاته حظاّ من عبادک ... نصیبا من شکرک (دعای 6/ فراز 8) خدایا در هر لحظه از اوقات روز برای ما سهمی از عبادت خود و بهره ای از شکر و سپاست قرار بده
2- تبلیغ تدریجی در سبک زندگی اسلامی
باید توجه داشت روح و جسم انسان به‌طور تدریجی مسیر تکامل را طی می کند؛ مثلاً به‌طور آنی و دفعی نمی توان بهترین غذاها را به انسان خوراند تا انسان سریع رشد نماید و یا نمی توان بهترین مطالب عرفانی و معنوی را یکجا به او فهماند تا به مقامات عالیه معنوی برسد؛ بلکه رشد انسان چه از لحاظ روحی و چه از لحاظ جسمی نیازمند یک فرایند زمانی است که؛ این مسئله به‌صورت تدریجی میسر می شود؛ به عبارت دیگر شِکر ماده شیرین و لذت‌بخشی است و انسان از چشیدن آن لذت می‌برد اما اگر بر فرض یک کیلو شکر را در حلق انسان یک‌دفعه بریزند؛ نه‌تنها که لذت‌بخش نیست بلکه موجب تلخی ذائقه او می شود و حتی باعث خفگی انسان می گردد. بر همین اساس می توان مدعی شد که یکی از روش‌های تبلیغی که اسلام آن را مورد توجه قرار داده است و با فطرت بشر تطابق دارد شیوهٔ تبلیغ تدریجی است. همان‌طور که بدن انسان به‌طور تدریجی به غذا نیاز دارد تا جسم مسیر تکامل و رشد را طی کنند؛ روح انسان نیز به‌طور تدریجی به احکام دین و فرهنگ نیازمند است تا مسیر تکامل را طی کند؛ به عبارت دیگر انسان هم به غذای روح نیازمند است و هم به غذای جسم احتیاج دارد.قرآن کریم نیز از این شیوه در تبلیغ دین استفاده نموده است. خداوند برای منع از شراب سه مرحله را بیان نموده است:
1- یسئلونک عن الخمر والمیسر قل فیهما اثم کبیر و منافع للناس و اثمهما اکبر من نفعهما (بقره 219)
2- یا ایهاالذین آمنو لا تقربوا الصلوه و انتم سکاری حتی تعلموا ما تقولون (نساء 43)
3- یا ایها الذین امنو انما الخمر والمیسر والانصاب والازلام رجس من عمل الشیطان فاجتنبوه لعلکم تفلحون. (مائده 90)
در این شیوه قرآن ابتدا
1- شراب چون مورد علاقه در دوران جاهلیت بوده است را منع یک‌باره نکرده بلکه گفته است گناه بزرگی است هرچند که منافعی برای مردم دارد بلکه گناهش از نفعش بیشتر است.
2- مرحله بعد مسلمین را از ایستادن به نماز در حالت مستی فراخوانده است.
3- و در مرحله سوم مسلمین چون به دوری از شراب‌خواری خو گرفته اند حکم قطعی را نازل کرده است.
در سیره و روش تبلیغی امام سجاد (ع) نیز این شیوه بیان شده است: ایشان در رساله حقوق در حق اهل ذمه می‌فرماید: و أما حق اهل الذمه فالحکم فیهم أن تقبل فیهم ما قبل الله و تفی بما جعل الله لهم من ذمّته ... (شرح رساله الحقوق - جلد 2- 571- حسن السید علی القبانجی-موسسه دارالتفسیر - قم) «و اما حق اهل ذمه، حکمش این است که آنچه را خدا از ایشان پذیرفته، تو نیز پذیرا باشی و به عهد و ذمه ای که خدا برای آن مقرر داشته و آن‌ها را در آنچه از ایشان مطالبه شده و باید عمل کنند به آن عهد حواله کنی و با ایشان به حکم خدا عمل کنی و از ظلم و ستم بر آن‌ها بپرهیزی...» نگاه امام سجاد در برخورد و مواجهه با اهل ذمه همان شیوه اسلام است. این شیوه به‌گونه ای است که اسلام درصدد جذب تدریجی اهل ذمه البته با رأفت و مدارا است در اسلام اهل ذمه یعنی کسانی که در پناه اسلام زندگی می کنند اما مسلمان نیستند اگر از مخالفت با اسلام پرهیز نمایند و مسلمانان را اذیت و آزار نکنند و تظاهر به منکرات اسلامی نکنند اسلام به آن‌ها یک نگاه رئوفانه دارد و تحت ذمه اسلام ایمن هستند این شیوه برخورد، یک شیوه معکوس در تبلیغ دین و جذب و دعوت به اسلام به‌طور غیرمستقیم است. این روش را می توان در سخنان امام سجاد (ع) در رساله حقوق در حق بدی کننده و در حق هم‌نشین مشاهده کرد.
3- تبلیغ چهره به چهره در سبک زندگی:
شاید بتوان ادعا کرد یکی از مؤثرترین و استانداردترین، شیوه های تبلیغ، تبلیغ چهره به چهره است، شیوه ای که پیامبر اکرم (ص) آن‌ها بکار برد و توانست موجی از اسلام‌گرایی را در جوامع عصر خود و جوامع فعلی ایجاد نماید. این شیوه در سیره اهل‌بیت (ع) نیز با تأسی به نبی اکرم (ص) قابل مشاهده است. «تماس رخ‌به‌رخ در محیطی غیررسمی مؤثرترین و مفیدترین وسیلهٔ تبادل اطلاعات است. ملاقات در مسجد، در کارخانه و یا هر محل دیگر مؤثرترین روش تبلیغ رخ‌به‌رخ است در ملاقات، فرد پیام‌دهنده می تواند به‌منظور تبلیغ هرچه بهتر مطالب مورد نظر در هر زمان عکس‌العمل و یا حالات انعکاسی پیام گیرنده را ارزیابی کند؛ و به‌منظور جوابگویی به آن‌ها هرگونه تطبیق و انعطافی را که لازم است انجام دهد و لذا اثرات فعالیت تبلیغی را چند برابر گرداند... در تماس رخ‌به‌رخ هرگاه کوچک‌ترین اثری از عامل بازدارنده ای نظیر ترس در درون پیام گیرنده وجود داشته باشد و یا ابهت تجملات و تشریفات یکی از طرفین را تحت تأثیر قرار دهد، درواقع دیگر نمی توان از آن ملاقات به‌عنوان ارتباطی موزون و دوطرفه نام برد» (مبانی تبلیغ- محمدحسن زروق-ص 246-انتشارات سروش،68) روشی را که امام سجاد (ع) در این تبلیغ بکار برده است به‌گونه ای ست که هم‌نشین او با کمال راحتی و بدون هیچ‌گونه احساس تکلف و ابهت و تشریفات با امام ارتباط برقرارمی نماید. امام سجاد (ع) می دانست که برای تبلیغ چهره به چهره در ایجاد سبک زندگی اسلامی باید به شیوه ای رفتار کرد که موازنه رفتار و تعادل در منش احساس شود و باعث رغبت ارتباط در طرف مقابل گردد. ایشان این شیوه و سبک تبلیغ را در رساله حقوق در تحت عنوان (حق هم‌نشین این‌گونه آموزش می دهد: و اما حق الجلیس فأن تلین له کنفک و تطیب له جانبک و تنحیفه فی مجاراه اللفظ و لا تغرق فی نزع اللحظ... (شرح رساله الحقوق -حسن السید علی القبانجی ص 151) «اما حق همنشبن تو این است که او را به‌خوبی بپذیری و به او خوش‌آمد گویی؛ و در گفتگو با وی انصاف پیشه کنی و ناگاه دیده از او برنگردانی و در حد فهم او سخنگویی؛ و هرگاه هم‌نشین او شدی می توانی هر وقت خواستی برخیزی و اگر او آمد و با تو نشست اختیار برخاستن با اوست و تو بدون اجازه او برنخیز و همین‌طور در حق (نصیحت خواه) می‌فرماید: و أما حق المستنصح فان حقه أن تودی الیه النصیحه علی الحق الذی تری له أنه یحمل و یخرج المخرج یلین علی مسامعه ... «و اما حق کسی که از تو نصیحت می‌خواهد این است که به اندازه توانش او را پند دهی؛ و سخن آن چنان گویی که هم به گوش او خوش آید وهم توان فهم آن را داشته باشد؛ زیرا هر عقلی را سخنی شایسته است؛ و در هر حال، روش تو مشفقانه باشد»
4- تبلیغ تمثیلی در سبک زندگی:
شیوه تبلیغ تمثیلی جزء یکی از بهترین شیوه های تبلیغ است؛ البته این شیوه بیشتر در سخنرانی‌ها و بیان مسائل برای مخاطبین مورد استفاده قرار می گیرد ولی بهر حال هر کس که مسلط به بیان تمثیل باشد و از این تکنیک زیبا بتواند خوب استفاده نماید بیشتر می تواند در مخاطب نفوذ کند و زیباتر می تواند مطالب و مسائل را برای مستمعین بیان کند. این تکنیک سخنوری در بسیاری از آیات قرآن مورد استفاده قرار گرفته است؛ مثلاً خداوند می‌فرماید: مثل الذین حملوالتوریه ثم لم یحملوها کمثل الحمار یحمل أسفارا بئس مثل القوم الذین کذبوا بآیات الله والله لایهدی القوم الظالمین. (جمعه 5) از فواید این شیوه این است که بسیاری از مستمعین حوصله درک و تعقل مباحث علمی را ندارند اما این شیوه می تواند معقولات را تشبیه به محسوسات کند و مطالب را قابل فهم برای مخاطب ارائه دهد. امام سجاد (ع) نیز در سخنان گوهربار خود از این شیوه فصاحت و بلاغت به نحوه مطلوب و زیبا استفاده نموده است؛ مثلاً در حق برادر، برادر را تشبیه به دست و پشت و پناه نموده است و فرموده: و أما حق اخیک فتعلم أنه یدک آلتی تبسطها و ظهرک الذی تلجا الیه یا آنجا که می‌خواهد حق مادر را بیان کند محبت مادر به فرزند را تشبیه به میوه دل نموده است و فرموده است: و أطعمتک من ثمره قلبها مالا یطعم احد أحداً و یا در حق پدر، فرزند را به شاخه و پدر را به اصل و تنه درخت تشبیه نموده است. وأما حق ابیک فتعلم أنه اصلک و؟ أنک فرعه و أنک لولاه لم تکن
5- تبلیغ آموزشی در سبک زندگی
با بررسی اوضاع سیاسی و فرهنگی عصر امام سجاد (ع) می توان به این نکته پی برد که تبلیغ آموزشی به معنای واقعی کلمه (یعنی حضور شاگرد دریک فضای آموزشی کلاسی در محضر استاد) وجود نداشته است. بعد از واقعه کربلا و جو خفقانی که در آن عصر بر پیکره جامعه حاکم بود یقیناً اوضاع جامعه به‌گونه ای نبود که امام بتواند به‌طور آزادانه به فعالیت‌های دینی و تبلیغی خود بپردازد. وجود حاکمانی نظیر یزید بن معاویه 61-44 ه عبدالله بن زبیر 61 -72 ) معاویه بن یزید چند ماه از سال 64 ه. مروان بن حکم نه ماه در سال 65 ه. عبدالملک بن مروان 65-86 ه ولید بن عبدالمللک 86-96 (شریف قریشی، 1372:596-644) مانع بزرگی بود که امام بتواند کرسی تدریس و آموزش را به‌صورت علنی برای شاگردان خود داشته باشد. از امام (ع) آثاری چند برجای‌مانده است که در حدود سیصد حدیث است که در کتاب‌های شیعه وارد شده است. رساله ای در حقوق که متن آن توسط یکی از شاگردان امام به نام ابوحمزه ثمالی در منابع شیعه آمده است (رجال نجاشی 1413-115) عصر امام سجاد (ع) دوره ای بود که جامعه از مسیر اصلی دینی دورافتاده بود و نیازمند یک پالایش اساسی و دگرگونی عمیق بود که این تغییر با توجه به اوضاع زمان باید بر پایه یکسری تبلیغات استاندارد و صحیح صورت گیرد که هم تأثیرگذار باشد و هم شرایط زمان را درک نماید و حاکمیت نتواند این حرکت تبلیغی را در نطفه خفه کند. بر همین اساس تبلیغ آموزشی امام (ع) در قالب ادعیه و مواعظ اخلاقی جلوه‌گر شد و توانسته است جامعه عصر خویش را در مسیر درست صلاح و رشد قرار دهد. شاید به جرئت بتوان گفت که تمام ادعیه و سخنانی که از امام (ع) به ما رسیده است از شیوه تبلیغ آموزشی استفاده نموده است. آنچه با عنوان عنصر اصلی آموزشی است و در سیره و روش امام سجاد (ع) قابل لمس است این است که آموزش درصدد است که الگوهای رفتاری جدید را به مخاطب القاء کند و جامعه را از الگوهای نامناسب و سبک زندگی غلط دور کند. پنج محور اساسی را می توان در تبلیغ آموزشی از سخنان و ادعیه امام سجاد (ع) استخراج کرد که تبلیغ آموزشی بر پایه آن قابل تجزیه و تحلیل است:
الف- تبلیغ آموزشی بر مبنای نیازهای جامعه:
امام سجاد (ع) تبلیغ خود را از همان مجلس عبیدالله با وعظ و خطابه آغاز کرد و با این جمله: (مرا از قتل می ترسانی؟ مگر نمی دانی کشته شدن در راه خدا عادت و شهادت کرامت ما است (قمی، 1384، 1/627) با شجاعت در مسیر تبلیغ گام نهاد. ایشان با توجه به گرفتاری‌های مردم و درگیری آن‌ها در راه تعلقات دنیوی، هر هفته روز جمعه در مسجدالنبی در خطبه ای طولانی مردم را به تقوا، زهد و خودسازی دعوت می‌نمود (مجلسی،1362،2/129) نیاز جامعه آن روز به‌گونه ای بود که امام می‌بایست به تقویت سبک زندگی اسلامی بپردازد، بنابراین از خودسازی و امور عبادی گرفته تا مسائل اقتصادی و معیشتی در سخنان امام دیده می شد. ایشان توجهات و اشاراتی راهگشا و مفید در قالب دعا بیان نموده اند؛ مثلاً مرگ‌اندیشی در سیره ایشان بسیار توجه شده است و این شیوه به‌عنوان یک پالایش تعادلی و سوپاپ اطمینان روحی به انسان القاء شده است. وی این‌گونه در قالب دعا آموزش داده است: اللهم صلی علی محمد و آل محمد ... واجعل فیما عندک رغبتی شوقاً الی لقائک (دعا 54/4) و درزمینه معاش از خداوند خواسته است: ولا تجعل عیشی کدا ً کدا (دعا 20/22) خدایا معیشتم را در سختی قرار مده و نعوذبک ... من فقدان الکفاف ونعوذبک ... من الفقر آل الاکفاء... (دعا 8/7/8) و از فقر این‌گونه به خدا پناه برده است.
ب: تبلیغ آموزشی بر اساس شرایط و امکانات متعارف:
انسانی که عزم تبلیغ را دارد هیچ‌گاه نباید منتظر بماند تا تمام شرایط و امکانات برای او فراهم باشد سپس بخواهد فعالیت تبلیغی را آغاز کند؛ این تفکر یک ایده خام و ناپخته است. مبلغ باید بر اساس امکانات متعارف خوب تفکر کند تا بتواند به یک ایده و فکر نو دست پیدا کند و طبق آن به تبلیغ بپردازد در زمان امام سجاد (ع) نیز شرایط سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و علمی به‌گونه ای نبود که امام بتواند یک تبلیغ گسترده جهانی به راه بیندازد اما خوب بهره جستن از امکانات متعارف آن روز توانست این موج فرهنگی را تا به امروز تداوم و قوام ببخشد. پرداختن به نیازهای مهم فرهنگی و مشکلات و آسیب‌های فردی و اجتماعی، استفاده از ابزار سمع و بصر و بیان و استفاده از ادبیات فاخر، عمل‌گرایی، شناخت فطریات انسانی و بهره‌برداری از آن در کار فرهنگی و بسیاری از موارد دیگر... که از هر کدام به‌عنوان یک هدف می توان نام برد؛ همه این‌ها، شرایط و امکانات متعارفی است که امام (ع) به نحو احسن از آن بهره‌برداری نموده است.
ج- تبلیغ آموزشی بر اساس میانگین قدرت جذب افراد
تبلیغ باید به‌گونه ای پی‌ریزی شود و به‌گونه ای برنامه‌ریزی شود که بتواند بخش بزرگی از افراد جامعه را در برگیرد یا به عبارت دیگر تبلیغ باید از یک محتوای غنی برخوردار باشد تا بتواند در مرحله اثرگذاری به یک میانگین قدرت جذب بالا دست پیدا کند. برای رسیدن به این مطلب برنامه های تبلیغی اولاً باید متناسب با فطریات انسانی باشد دوم اینکه فراگیر باشد. سوم اینکه نیازها و احتیاجات روزانه را در بربگیرید. برای نمونه وقتی به صحیفه سجادیه نگاه می کنیم می‌بینیم از یک سیر منطقی و متناسب با نیازهای روز تشکیل شده است که اکثر آن نیازها فطریات انسانی است و تا به امروز نیز بشر به آن نیازمند است سخن در باب توحید، نبوت، امامت، معاد، اسلام، ملائکه، اخلاق، طاعات، ذکر و دعا، سیاست، اقتصاد، انسان، اجتماع، عالم، زمان، تاریخ، صحت و لشگریان نشانه ای است؛ از عمق نگاه تیزبین امام (ع) به محتوای تبلیغ که توانست تأثیرات خود را در جامعه بگذارد.
د- تکرار در تبلیغ آموزشی:
تکنیک تکرار یکی از روش‌های القاء مطلب در مخاطب است این روش در سیره تبلیغی امام سجاد (ع) به فراوانی قابل مشاهده است برای نمونه اولین جمله و کلماتی که بسیار فراوان در صحیفه سجادیه تکرار شده است، صلوات بر محمد و آل محمد است که امام در هر دعا و در فرازی آن‌ها تکرار کرده است به‌طوری که به انسان این‌گونه القاء و تفهیم می کند که رمز قبولی دعا و دریچه ورود به استجابت دعا صلوات بر محمد و آل محمد است. در کنار این مطالب عناوین و موضوعات مختلفی که در ادعیه مأثوره وارد شده است به انحاء مختلف تکرار شده است که این مسئله نشان از اهمیت موضوع و توجه انسان به این مضامین است.
منابع:
1- مکارم شیرازی، ناصر، قرآن حکیم، چاپ نقش نگار 1387
2- مولوی، جلال‌الدین محمد بلخی، مثنوی معنوی، ویرایش، نقد و تحقیق احمد فتاحی، 1380 چاپخانه هاتف
3- فتاحی، سید حمید، صحیفه کامله سجادیه، ترجمه چاپ شریعت، قم،1386
4- القبانجی، حسن السید علی، شرح رساله الحقوق امام سجاد (ع) -موسسه دارالتفسیر /قم/1374
5- کرمی، رضا علی، اصول، مبانی و قالب‌ها، روش تبلیغ، انتشارات قم،1374
6- المظفر، محمدحسین، الدلیل الی موضوعات الصیحفه السجادیه، جماعه المدرسین /1362
7- زورق، محمدحسن، مبانی تبلیغ، انتشارات سروش/ف 1368
8- یثربی، می‌رسید محمد، سیری در رساله حقوق امام سجاد (ع)، نشر اکرام،1390
9- احمد بن علی، ابوالعباس رجال، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسه النشرالسلامی،1413 ه ق
10- قریشی، باقر شریف، تحلیلی از زندگی امام سجاد (ع)، مترجم محمدرضا عطایی، بی جا، کنگره جهانی حضرت رضا، 1372
11- قمی، حاج شیخ عباس، منتهی الامال، تصحیح محمدرضا انصاری و صمد ترابیان، چاپ 16 تهران، هجرت، 1384
12- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار در مواعظ امامان (ع)، مترجم موسی خسروی، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، 1362 ه. ش
13- پهلوانی، احمد، سجاده خورشید، مجموعه منتخب مقالات چهارمین کنگره بین‌المللی امام سجاد، انتشارات اتقان،
