مروری بر داروهای رژیمی و کاهنده وزن

دکتر علی ملک شاهی مقدم ؛ زیر نظر دکتر احمد ساعدی

مهارکننده‌های لیپاز

داروی اورلیستات یا زنیکال، نوعی مهارکننده لیپاز می‌باشد و مشابه با الی عمل می‌نماید.

الی‌ ترکیبی مشابه با اورلیستات دارد، اما به سبب دوز پایین‌تر در داروخانه‌های کشورهای غربی بدون نسخه قابل خرید می‌باشد.

اورلیستات و سایر فرآورده‌های آن، تنها اعضای رده دارویی مذکور می‌باشند که در ایالات متحده آمریکا مجاز هستند. زنیکال با توقف عمل هضم چربی‌های رژیمی توسط لیپاز، اثر خود را ایفا می‌نماید.

لیپاز نوعی آنزیم است که توسط لوزالمعده ساخته شده و به هضم چربی‌ها کمک می‌نماید. مهار آنزیم مزبور توسط مهارکننده‌های لیپاز، موجب سوء‌جذب چربی و نهایتا کاهش وزن می‌شود.

حذف چربی‌های رژیمی به صورت طبیعی، توسط آنزیم‌های لیپاز لوزالمعده و معده انجام می‌پذیرد.

برخلاف سیبوترامین و داروهای مهارکننده نورآدرنرژیک، اورلیستات در حداقل میزان ممکن از طریق روده‌ها جذب بدن می‌گردد، لذا تداخلات دارویی و اثرات جانبی زنیکال در مقایسه با سیبوترامین و سایر داروهای کاهنده وزن، بسیار کمتر می‌باشد.

در یک کارآزمایی بالینی جهت بررسی کارآیی اورلیستات، داوطلبین به دو گروه تقسیم شدند.

یک گروه از اورلیستات همراه با رژیم غذایی استفاده می‌نمود و گروه دیگر رژیم غذایی همراه با دارونما دریافت می‌کرد.

دارونما، نوعی قرص ساختگی و غیر فعال است که جهت مقایسه با یک داروی فعال در مطالعات مورد استفاده قرار می‌گیرد.

گروه دریافت کننده اورلیستات و رژیم غذایی، دو هفته پس از آغاز مطالعه با کاهش وزن روبرو گردید و حدودا یک سال وزن مطلوب به دست آمده را حفظ نمود.

براساس یافته‌های دانشمندان مزبور، دریافت اورلیستات همراه با رژیم غذایی در مقایسه با مصرف دارونما و رژیم غذایی، سبب کاهش بیش از10 درصد وزن بدن و حفظ آن طی مدت 2 سال می‌شود.

اثرات جانبی اورلیستات

از جمله مهم‌ترین اثرات جانبی مصرف اورلیستات، می‌توان به مدفوع چرب، نفخ همراه با‌ترشحات، دفع مکرر، دل پیچه و بی اختیاری دفع اشاره نمود.

اخیرا سازمان غذا و داروی آمریکا، به بررسی عوارض کبدی احتمالی ناشی از مصرف زنیکال پرداخته است.

از مصرف زنیکال توسط افراد مبتلا به احتباس صفرا در کبد یا نشانگان سوء‌جذب مزمن، باید جلوگیری نمود. دوز تعیین شده زنیکال، یک کپسول 120 میلی‌گرمی 3 بار در روز می‌باشد.

دریافت کپسول مزبور باید همراه با وعده‌های غذایی پرچربی باشد.

همراه با زنیکال، مولتی‌ویتامین نیز باید روزانه دریافت گردد.

برخلاف غالب داروهای رژیمی، اورلیستات درکودکان به دقت مورد مطالعه قرار گرفته است. در یک مطالعه برروی  بیش از 300 نوجوان 12 تا 16 ساله، اثرات دریافت اورلیستات با دارونما مقایسه گردید.

تمام نوجوانان مطالعه مزبور، از رژیم غذایی کم‌کالری و متعادل همراه با برنامه اصلاح شیوه زندگی و تمرینات ورزشی استفاده می‌نمودند.

پس از طی یک سال دوره درمانی، حدود 19 درصد کودکان دریافت کننده اورلیستات در مقایسه با 12 درصد کودکان مصرف کننده دارونما، حداقل 5 درصد وزن بدن خویش را کم نمودند.

به علاوه حدود 10 درصد کودکان مصرف کننده اورلیستات در مقایسه با 3 درصد کودکان دریافت کننده دارونما، توانستند بیش از 10 درصد وزن بدن خویش را کاهش دهند.

طبق بررسی دانشمندان مزبور، اثرات جانبی مصرف اورلیستات در کودکان و بزرگسالان مشابه تعیین شد.

با نگاهی به یافته‌های فوق می‌توان ادعا نمود، زنیکال سبب کاهش وزن و حفظ آن در تعدادی از کودکان و نوجوانان می‌گردد، اما از سوی دیگر با بررسی دقیق‌تر یافته‌های مطالعه فوق مشخص می‌شود، طی یک سال دوره درمانی تنها یک کودک از میان هر 5 نفر، بیش از 5 درصد وزن بدن خویش را از دست داده است.

در صورت مصرف داروی مزبور توسط کودکان و نوجوانان، مشاوره با متخصصین اطفال یا تغذیه الزامی است.

داروهای تجربی کاهنده وزن

بسیاری از داروهای تجربی، بارها در کارآزمایی‌های بالینی مورد استفاده قرار گرفته‌اند، اما صلاحیت مصرف آنها به تایید نهایی مراجع ذی صلاح بهداشتی نرسیده است.

در حقیقت برتری این گونه داروها نسبت به دیگر فرآورده‌های دارویی کاهنده وزن موجود در بازار مشخص نشده است.

بسیاری از محققین تغذیه در بررسی‌های خویش، از سایر داروهای موجود در بازار نیز جهت کاهش وزن استفاده می‌نمایند (مضاف بر عملکرد اصلی دارو).

از جمله داروهای مزبور، می‌توان به فلوکستین (پروزاک)، سرترالین (زلفت) و بوپروپیون (ول‌بوترین، زیبان) اشاره نمود.

برخی تحقیقات نشان‌دهنده کاهش وزن کوتاه‌مدت و متوسط با استفاده از داروهای مذکور و رژیم غذایی بوده است.

تاکنون اطلاعات خاصی در خصوص بازگشت مجدد وزن پس از توقف داروهای مذکور، به دست نیامده است.

دو داروی توپیرامات و زونیسامید که توسط سازمان غذا و داروی آمریکا جهت استفاده در موارد تشنج به تایید رسیده‌اند، به طور موفقیت‌آمیز برای کاهش وزن نیز مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

سایر داروها همانند ‌ترکیبات مشابه انسولین نیز مورد مطالعه قرار گرفته‌اند، اما یافته‌های موجود اثرات قطعی این داروها را در کاهش وزن نشان نداده‌اند. در حقیقت بسیاری از انواع داروها، به صورت آزمایشی یا تجربی جهت کاهش وزن بکار گرفته شده‌اند، اما هنوز به طور قطع مورد تایید نهایی مراجع ذی‌صلاح قرار نگرفته‌اند.

ریمونابانت (آکومپیلیا) نیز نوعی داروی کاهش وزن است که در آمریکا مورد تایید نهایی قرار نگرفته، اما در بسیاری از کشورهای جهان از جمله در قاره اروپا در دسترس است.

داروی مزبور، آنتاگونیست گیرنده کانابینویید (CB1) بوده و سبب کاهش اشتها می‌گردد.

مطالعات بالینی، اثرات کاهندگی وزن داروی مذکور را نشان داده‌اند، اما اثرات جانبی خصوصا حس خودکشی، سبب گردیده است ریمونابانت در ایالات متحده آمریکا تا به امروز مورد تایید نهایی قرار نگیرد.

لازم به ذکر است که کاربرد چنین داروهایی نباید مشابه با اورلیستات باشد، زیرا احتمال بروز اثرات جانبی مرگ‌‍‌آور وجود دارد.

اثرات کاهندگی وزن مکمل‌های غذایی

طبق بررسی‌های دانشمندان، هیچ یک از انواع مکمل‌های غذایی، از جمله مکمل روغن ماهی، ویتامین‌ها و اسید لینولئیک، موجب کاهش وزن نمی‌گردند.

مکمل‌های مزبور در حفظ سلامتی تاثیرگذار بوده، با این حال هیچ نقش حائز اهمیتی در کنترل وزن ندارند. مصرف دوزهای اضافه ویتامین‌های مشخصی چون A, D, E, K (ویتامین‌های محلول در چربی)، حتی مضر نیز می‌باشد.

دریافت بیش از حدود مجاز سایر انواع ویتامین‌ها، از راه ادرار دفع می‌گردد. تا به امروز، سازمان غذا و داروی آمریکا هیچ یک از انواع مکمل‌های ویتامینی را جهت کاهش وزن تایید ننموده است.

لازم به ذکر است که سازمان غذا و داروی آمریکا در خصوص مکمل‌های غذایی و رژیمی در مقایسه با داروهای متداول، سیاست‌های سهل‌گیرانه‌ای اعمال می‌نماید.

کارخانجات سازنده مکمل‌های مذکور، هیچ‌گونه الزامی به انجام کارآزمایی‌های بالینی و یا ارائه اطلاعات به سازمان غذا و داروی آمریکا ندارند، لذا ایمنی و اثربخشی چنین مکمل‌هایی چندان مشخص نمی‌باشد.

سازمان غذا و داروی آمریکا تنها در موارد حاد (گزارشات رسیده در خصوص اختلالات ایمنی)، در قبال مکمل‌های رژیمی واکنش نشان می‌دهد.

مصرف یا عدم مصرف داروهای کاهنده وزن

در خصوص مصرف یا عدم مصرف داروهای کاهنده وزن، میان دانشمندان مختلف اختلاف نظر فراوانی وجود دارد. یافته‌های به دست آمده از مطالعات بالینی گوناگون، نشان‌دهنده اثرات خفیف تا متوسط داروهای کاهنده وزن در کنترل و حفظ وزن مطلوب بوده‌اند. همواره در خصوص مزایا (کاهش وزن) و معایب و خطرات (اثرات جانبی) داروهای مزبور، بحث و جدل فراوانی میان محققین وجود داشته است.

تعدادی از دانشمندان معتقدند، خطر وابستگی جسمی و روحی و نیز اثرات جانبی داروهای کاهنده وزن بسیار اندک بوده، لذا مصرف چنین داروهایی جهت کنترل وزن مانعی ندارد.

از سوی دیگر، اخیرا برخی از محققین تغذیه با ارائه دادخواست رسمی به سازمان غذا و داروی آمریکا، خواستار جمع‌آوری سیبوترامین از داروخانه‌ها شده‌اند.

به علاوه آنان خواستارند، اورلیستات تنها با تجویز پزشک معالج قابل عرضه باشد و کپسول‌های داروی مذکور با دوز پایین، از داروخانه‌ها جمع‌آوری گردند.

در کنار این گونه موارد، در سالیان اخیر بسیاری از کارخانجات دارویی با ارائه دادخواستی به سازمان غذا و داروی آمریکا ادعا نموده‌اند، مکمل‌های رژیمی ایشان سبب ارتقای نرخ کاهش وزن می‌گردند.

بنابر مطالب ذکر شده، احتمالا در آینده نزدیک، سازمان غذا و داروی آمریکا رده‌بندی جدیدی در خصوص داروهای کاهنده وزن اعمال خواهد نمود.

نتیجه گیری

در انتها لازم به ذکر است، هیچ‌گونه راه حل جادویی جهت کاهش وزن وجود ندارد.

در بهترین حالت، داروها و مکمل‌های کاهنده وزن در صورت همراهی با رژیم غذایی و تمرینات ورزشی، به کاهش وزن کمک می‌نمایند.

از طرفی، اثرات داروهای مزبور در حفظ طولانی مدت وزن مطلوب نامشخص می‌باشد.

داروهای کنترل شده نیز سبب افزایش خطر بروز وابستگی‌های جسمی و روحی شده و گاه دارای اثرات جانبی زیان باری می‌باشند، لذا دریافت چنین داروهایی باید تحت نظر پزشک یا متخصص تغذیه باشد.

همواره به یاد داشته باشید که کاهش وزن پایدار، نیازمند تغییر در شیوه زندگی و برقراری عادات تمرینی و غذایی نوین است.