آرمان انقلاب اسلامی
نقش اندیشه درتحولات اجتماعی بشر، بی بدیل و آشکار است؛ چرا که آنچه موجب تفاوت انسان از سایر جانداران می شود، موهبت های و استعداد های فکری، ذهنی و توانایی اندیشیدن و انتخاب است. به طور کلی در دوره آخر این رژیم؛ تلاش گسترده روحانیت انقلاب و روشنفکران مسلمان را در فراهم آوردن زمینه های بازگشت به خویشتن و فرهنگ درون مایه های خود در برابر هجوم همه جانبه فرهنگی غرب اندیشه های غربی می بینیم. بی تردید اگر این مرحله نبود انقلاب اسلامی نیز اتفاق نمی افتاد.
عناصر تشکیل دهنده آرمان انقلاب اسلامی
اسلامی دینی جامع و کامل در برگیرنده تمام جبنه های فردی و اجتماعی زندگی بش بوده، در همه حیطه ها از جمله در سیاست، اقتصاد، جامعه فرهنگ عرفان اخلاق و علم و آموزه های ناب الهی دارد و از این رو؛ انقلاب اسلام ایران نیز، در مقایسه با انقلاب های دیگر؛ یک آرمان انقلابی منحصر به فردی دارد که افزون بر تأکید بر جنبه های الهی ویژه، یعنی تشکیل جمهوری اسلامی ولایت فقیه و نقاط مثبت ائدلوژی های انقلاب های دیگر، مانند آزادی، برابری، استقلال و توسعه را نیز در برمی گیرد. در حقیقت، همه این عناصر بخش جدایی ناپذیر آرمان انقلاب اسلامی بود، نمی توان ادعا کرد، از آرمان دیگر برداشت و یا رونویسی شده است و آرمان انقلاب اسلامی از نظر مبنای یک آرمان درون زا و دارای اصالت فرهنگی و از نظر همراهان؛ بسیار فراگیر و دربرگیرنده بیشتر نزدیک به همه مردم بوده است.
تکوین آرمان انقلاب اسلامی
یکی از مهم ترین زمینه های وقوع انقلاب اسلامی، روح ظلم ستیزی، عدالت خواهی و تجربیات تاریخی تشیع بود و شیعیان در طول تاریخ، بر اساس آرمان عدالت خواهی و ظلم ستیزی با قدرت های حاکم، مبارزه کرده اند.
تلاش های روحانیت انقلابی و نیرو های مذهبی و در رأس آن ها حضرت امام، به ویژه در دهه پایانی و رژیم پهلوی باعث تکوین آرمان انقلاب اسلامی شد و این تلاش ها عبارتند از:
1- مبارزه با شبهات فلسفی و سیاسی علیه نقش مذهب در سیاست و تعارض علم و دین که حکومت، مارکسیت ها و. . . در جامعه می پراکندند؛ امام خمینی جدایی دین را ترفندی استعماری خواند که متحجرین نیز آن را پذیرفته و به آن دامن می زدند. امام خمینی (ره) با تأکید بر رابطه سیاست و مذهب، احکام سیاسی و اجتماعی اسلام را بیش از احکام عبادی اش دانسته، معتقدند حکومت، فلسفه علمی تمامی فقه در تمامی زوای زندگی بشر، و فقه، تئوری واقعی و کامل اداره انسان از گهوره تا گور است. تلاش های دامنه دار انقلابی ها مذهبی در راستای طرح معنای واقعی گروهی از مفاهیم اسلامی مانند: انتظار، عاشورا و تقیه؛
3 درس های حکومت اسلامی امام خمینی (ره) در سال 1348 در نجف اشرف که حاصل آن سرمایه نظری بدیع و استوار برای حرکت مبارزان مسلمان بوده؛ دست مایه ایدولوژیک آنان را تکمیل کرد.
عوامل پذیریش همگانی انقلاب اسلامی: به طور کلی، این عوامل در پذیرش همگانی و فراگیر شدن آرمان انقلاب اسلامی نقش داشتند: بومی و درون زا بودن پیوند آن با فرهنگ اسلامی تاریخ مردم ایران؛ تلاش های گروه های اسلامی در زودون شبهات پیش گفته از اذهان انقلاب مفاهیم اسلام؛ شخصیت، اندیشه، افکار و راهبرد ها و عملکرد امام خمینی (ره)؛ اعتماد توده ها و نخبگان به امام و روحانیت و اندیشه آنان. بدین ترتیب، در وضعیت نارضایتی عمومی از شرایط موجود مردم کاملاً مذهبی ایران که در مسیر جریانات فرهنگی، سیاسی، و اقتصادی کشور را با اعتقادات بنیادینی که محصول فرهنگی دینی تاریخی شان بود در تعارض با دیده، امام خمینی (ره) را مردی الهی، با اراده پولادین و آینه افکار و خواسته های خود می دیدند، به سرعت آرمان انقلاب اسلامی را پذیرفته و با تجمع در خیابان ها فرصت هرگونه ابتکار عمل را از رژیم محمدرضا شاه و حامیان خارجی آن سلب کردند و رژیمی که خود را وراث «2500 سال شاهنشاهی ایران» می دانست و ژاندارم ابر قدرت غرب در خاورمیانه بود با و وجود در اختیار داشتن انواع تسلیحات پیشرفته نظامی نیرو های امنیتی فراوان فرو ریخت.
رهبری امام خمینی (ره) در انقلاب اسلامی؛ روش ها، راهبرد ها و کارکرد ها
هرچند، هر انقلابی به گونه ای خاص جلوه گر می شود، در همه انقلاب های شناخته شده بوده، هیچ انقلابی نمی توان یافت که فاقد رهبری باشد. در این میان، امام خمینی (ره)، رهبر انقلاب اسلامی ایران در جریان انقلاب اقتدار و توانایی ویژه ای از خود نشان داد و به صورتی خاص ایفا نقش امام با شناخت کامل از قدرت رژیم شاه و خصوصیات فرهنگی ملت ایران، راه رهایی را در تأکید بر نقش مرجعیت عامه دید و تا زمانی که خود، به مرجعیتی نرسیده بود؛ از مرجعیت عامه زمانه پیروی می کرد. به طور کلی، در پیروزی انقلاب و تحولات پس از آن، نقش امام بی بدیل و تعیین کننده بود. اینک به چند موضوع مهم درباره رهبری ایشان در انقلاب اسلامی اشاره می شود:
مبنای رهبر امام: عمل به وظیفه و تکلیف الله
امام خمینی (ره) انسانی کامل و تربیت شده مکتب اسلام و بنده واقعی خداوند بود و در همه امور بر اساس وظیفه دینی خود عمل می کرد و می توان مبارزه ایشان با رژیم محمدرضا شاه و تشکیل نظام اسلامی را در همین راستا تحلیل کرد.
نقش ویژگی های شخصیتی امام در رهبری
امام خمینی (ره) دارای اراده پولادین و اعتماد نفس بالایی بود و به درستی در راه خود اطمینان داشت و در مقابل سردمداران رژیم پهلوی فاقد اعتماد نفس بودند. دلیری و جرأت امام به الگویی برای نخبگان و توده ها تبدیل شد و در آفرینش روحیه انقلابی و کنترل آن تأثیرگذار بود.
تلاش های امام در رهبری نهضت اسلامی از دهه 40 تا سال 1357
امام خمینی (ره) در این مدت، با توانایی شایسته و نتایج خیره کننده، وظایف مختلف رهبری در حرکت انقلاب را به انجام رسانید که در اینجا به طور کوتاه، به این تلاش ها اشاره می شود:
تربیت نیرو های انقلابی:
امام در سال های پیش از انقلاب چه قبل و چه بعد به نجف اشرف به تربیت گروهی از شاگردان معتمد و معتقد همت گمارد که با حضور خود در شهر ها و مناطق مختلف کشور در زمینه سازی و تداوم حرکت انقلاب، از جمله در بسیج عمومی و گسترش آرمان انقلاب نقش گسترده ای بر عهده داشتند.
بیان و گسترش آرمان انقلاب اسلامی:
گسترش آرمان انقلابی یکی از شرایط بنیادی وقوع انقلاب است و گسترش آرمان بسته به شرایط، ممکن است زدودن برخی افکار موجود در میان گروه ها مرجع و تلاش های تبلیغی خاص ضروری باشد. امام خمینی (ره) از یک طرف با حرام کردن تقیه در دوره پیش ازانقلاب یعنی مبارزه با سکوت حوزه های علم دینی در برابر حکومت پهلوی و بیان این نکته که «اسلام همه اش سیاسی است»، و از طرف دیگر، با یادآوری جنبه های انقلابی مفاهیم مذهبی مانند عاشورا به بیان وظیفه قشر های مختلف در مبارزه با رژیم شاه می پرداخت.
همچنین، ایشان با درس های حکومت اسلامی ولایت فقیه در سال 1348 در دوران تبعید در نجف اشرف، حکومت جایگزین را معرفی کرد و بیان و سپس گسترش آرمان انقلاب اسلامی که با تلاش های امام و مراکز مختلف روحانیت در سراسر کشور صورت گرفت، مرحله بسیار مهمی در رخداد انقلاب بود.
تنظیم و اجرای راهبرد های حرکت انقلابی
تلاش امام خمینی (ره) در گزینش روش های مبارزه نیز دقیق بود و ایشان در هر مرحله انقلاب، با توجه به شرایط موجود، راهبرد ها و تاکیک هایی را برگزید که در صورت انتخاب راهبردی دیگر، وقوع انقلاب اسلامی غیر ممکن بود.
بسیج عمومی ورود نخبگان و تود ها به صحنه
امام خمینی (ره) هنگام وقوع انقلاب توانست با بسیج عمومی گسترده، گروه های مختلف مردم، شامل توده ها و نخبگان را به صحنه بیاورد و انقلاب اسلامی از نظر میزان نخبگان و توده های شرکت کننده، در میان انقلاب ها بی نظیر است.
تشکیل نظام جمهور اسلامی
با پیروزی انقلاب اسلامی، امام با تکیه بر همراهی عمومی و رد خواسته های تعدادی از گروه های کوچک سیاسی که راه استقرار نظام اسلامی مانع تراش می کردند و فاقد پشتوانه مردمی بودند، زمینه قانونی استقرار نظام جدید را فراهم آورد. بدین ترتیب، ابتدا ایشان تشکیل نظام جدید را به رفراندوم عمومی گذاشت؛ سپس با فراهم آوردن شرایط تشکیل مجلس خبرگان تدوین قانون اساسی و تصویب اصول این قانون؛ قانون اساسی جمهوری اسلام ایران را نیز به آرای عمومی گذارد. در نتیجه، نظامی نوین و اسلامی پدید آمد که همه ساختار ها و مقامات عالی رتبه آن، یعنی رهبری، رییس جمهور و نمایندگان مجلس و. . با رأی مستقیم مردم برگزیده می شوند و امام در عصر نظام های دنیوی، با تشکیل نظام مردم سالاری دین راه جدید به ملت های مسلمان و جهانیان نشان داد که ضمن اجرای فرامین الهی بر نقش مردم در سیاست تأکید می کند.
امام خمینی (ره) و حوادث پس از پیروزی انقلاب
امام در رویارویی با حوادث داخلی و خارجی بعد از پیروزی انقلاب نیز، تیزبینی آینده نگری و اعتماد نفس فوق العاده ای از خود نشان داد که راهگشای حل مشکلات وسیع پس از پیروزی است. در حوادث و تحولات داخلی، امام با پشتوانه مردمی به حل مشکلات پیش آمده پرداخت و نظام را تثبیت کرد. در مسائل خارجی نیز، توانایی دیده می شود. از جمله زمانی که 31 شهریور 1359 صدام حسین یا حمایت قدرت های جهانی با حمله هوایی به فرودگاه های کشور، جنگ علیه ایران را آغاز کرد، امام با اعتماد نفسی فوق العاده وعده داد که سیلی محکمی به صدام خواهد زد. به طور کلی، امام خمینی (ره) اندیشمندی بزرگ و تاریخ ساز، معتقد به عدم جدایی سیاست از دین، ایدئولوگ و تاکتیک ها و حرکت انقلاب و اعتماد به نفس فوق العاده و اراده پولادین خود توانست، با سرعت رژیم وابسته پهلوی را سرنگون، و نظام جمهوری اسلامی ایران را بنیاد نهد.
امام خمینی (ره) و رویداد های بزرگ ایران معاصر (پیش از انقلاب)
برای شناخت زمینه ها و علل وقوع هر انقلاب، شناخت نقش رهبری انقلاب درپس از پیروزی بسیار مفید و راهگشاست. تحولات و حوادث مهم پیش از وقوع، آن گونه که رهبری انقلاب و نخبگان و توده های همراه وی به آن می نگریسته مفید است؛ از این رو در این گفتار، به دیدگاه امام خمینی (ره) درباره حوادث عمده پیش از وقوع انقلاب اسلامی، به ویژه، حوادث انقلابی، توجه شده است.
نزدیک شدن علما به حکومت در دوره صفویان از منظر امام خمینی
امام خمینی (ره) در یکی از سخنرانی های خود در سال 1356، بر این عقیده که در زمان صفویان شرایطی در کشور فراهم شده بود که مذهب شیعه گسترش یابد، نزدیک شدن تعدادی از علما به حکومت را به خاطر دفاع از مصالح اسلام دانسته، تأکید کردند: نباید. . کسی که تا به گوشش خورد که مثلاً مجلسی، محقق ثانی، شیخ بهایی با این ها رابطه داشتند و همراهی شان می کردند، خیال کنند که این ها آمده بودند برای جاه و عزت و احتیاج داشتند به اینکه سلطان حسین و شاه عباس به آن ها عناینی بکنند؛ آن ها یک مجاهده نفسانی کردند برای اینکه این مذهب را به وسیله آن ها، به دست آن ها ترویج کنند. در یک محیطی که اجازه می گرفتند که شش ماه دیگر اجازه بدهد ما حضرت امیر را سلب کنیم این ها رفته اند و مجاهده کرده اند مصالح اسلام فوق این مسائلی است که ما خیال می کنیم. صحیفه نور ج 1 ص 259. 10/10/1356.
حرکت های انقلاب در دوره قاجار از منظر امام خمینی (ره)
جدایی روحانیت از حکومت و مقاومت در مقابل دولت در زمان قاجار تشدید شد و خود را در حرکت های اعتراضی و انقلابی، مانند قتل گریبایدوف، قیام علیه امتیاز رویتر به رهبری حاج ملأ علی کنی، قیام تنباکو به رهبری آیت الله میرزای شیرازی، انقلاب مشروطه و قیام شیخ محمد خیابانی نشان داد. در اینجا به دیدگاه امام درباره قیام تنباکو انقلاب مشروطه که اهیمت بیشتری دارند، توجه می شود.
امام خمینی و قیام تنباکو
امام خمینی (ره) قیام تنباکو را از حرکت های مهم و تأثیرگذار در وقوع انقلاب اسلامی می دانست. همچنین ایشان در دفاع از نقش ها و کارکرد های روحانیت در دوره معاصر، با تأکید بر این نکته که کسی که در این صدسال اخیر با سلاطین وقت درافتاده، ابتدایش از روحانی شده و ادامه نیز توسط روحانیت بوده است، (صحیفه نور ج 8، ص 107، 30/4/58) چندین بار به نقش میرزای شیرزای اشاره نموده اندو به نظر ایشان، دوره قدرت ضد استعماری اسلام و روحانیت، از دستیابی استعمارگران به اهدافشان جلوگیری می کنند؛ از این رو، به هر دو حمله شده، می خواهند. قدرت اسلام را با این شعارر که دین افیون جامعه است بشکنند. (صحیفه نور ج 7، ص 206، 5/4/58) از سوی دیگر قلم به دستان و روزنامه نویسان نیز، بر قدرت روحانیت هجوم آورده اند.
پیش از آن نیز امام خمینی (ره) با اشاره به نقش بی بدیل علما در دفاع استقلال کشور و نقش میرزای شیرازی در آن، به هدف بیگانگان یعنی در هم شکستن روحانیت اشاره کرده بود. امام تأکید می کند که بیگانگان در برابر فتوای شیرازی به قدرت بزرگ روحانیت پی برده شروع به تبلیغ علیه آن نمودند. امام خمینی (ره) تاریخ را عبرتی برای آیندگان دانسته، اشاره می کند که در درس های میرزای شیرازی مناقشه های علمی وجود داشت، اما مخاصمه و دشمنی وجود نداشت. ما نیز باید از رویارویی روحانیون مقابل یکدیگر جلوگیری کنیم تا آنچه در مشروطه اتفاق افتاد، تکرار نشود.
امام خمینی (ره) و انقلاب مشروطه
امام خمینی (ره) با به یاد داشتن آموزه های قرآنی و بیا اینکه تاریخ برای ما درس عبرت است، یافته های ویژه از مطالعه تاریخ مشروطه در ذهن خود داشت و سعی می کرد از آن ها در هدایت و رهبری انقلاب اسلامی بهره گیرد و به نظر ایشان؛ تفرقه در صف مشروطه، بیرون رفتن روحانیون از صحنه و نقش وابستگان به بیگانه و استفاده از قوانین غربی، از عوامل شکست مشروطه بود. امام خمینی (ره) تأکید می کند: اگرچه مشروطه به دست علمای نجف و ایران آغاز شد و پیروزی هایی به دست آورد، وابستگان دولت های خارجی به ویژه انگلیس، با ترور و تبلیغات، روحانیون را از صحنه خارج کردند و با سلطه غرب زدگان و شرق زدگان، استبداد بازگشت اکنون نیز اگر علما، نویسندگان و روشنفکران سستی کنند، انقلاب به سرنوشت، مشروطه دچا ر خواهد شد. (صحیفه نور ج 15، ص 202، 4/8/60)
امام خمینی (ره) و تحولات و حوادث دوره پهلوی
دوره پهلوی و اقدامات رضاشاه و پسرش محمدرضا به طور مستقیم زمینه ساز وقوع انقلاب اسلامی بوده است. در اینجا به دیدگاه امام خمینی (ره) درباره چند موضوع عمده این زمان، توجه می کنیم:
امام خمینی دوره رضا شاه
امام خمینی کودتای 1299 ش رضاخان را نقشه انگلیسی ها دانسته و تحکیم پایه های اقتدار رضاخان را از یک سو، به دلیل ریاکاری های او از سوی دیگر، به دلیل سکوت کسانی که او را می شناختند به جز مدرس قلمداد می کرد. امام کشف حجاب توسط رضاشاه را اقدامی در جهت مبارزه با مذهب معرفی می نماید که در جریان آن جنایات بسیاری صورت گرفت. امام خمینی (ره) در سخنرانی ها خود بار ها از شخصیت، توانایی ها و تلاش ها مدرس به نیکی یاد کرده است؛ امام خمینی (ره) مدرس را شخصیتی بسیار شجاع و با شهامت، ساده زیست، دارای قدرت روحی بالا و افتخار مجلس می دانست.
امام خمینی (ره) و نهضت ملی شدن صنعت نفت
به نظر امام خمینی (ره) جداسازی سیاست از دین، کنار زدن روحانیت از صحنه سیاسی کشور و رنگ ملی دادن به نهضت و محروم نمودن آن از پشتوانه مدهبی، از آفات ملی شدن صنعت نفت بود. امام ضمن اشاره به شناخت نزدیک خود از آیت الله کاشانی او را یک روحانی مبارز و ضد استعمار می داند و می گوید: جرم او این بود که می خواست اسلام در ایران پیاده شود. (دهشیری، درآمدی بر نظریه سیاسی امام خمینی، ص 39)
امام خمینی (ره) و قیام 15 خرداد 1342
به نظر امام خمینی (ره)، این قیام قیامی برای اسلام بود که اسطوره قدرت ستم شاهی را شکست و افسانه ها و افسون ها را باطل کرده، راه قیام را برای نسل های آینده گشود و ناشدنی ها را شدنی کرد، این واقعه کشتار مردم ننگ بزرگی برای هیأت محاکمه بود که تاریخ آن را فراموش نخواهد کرد.
گسترش روحیه انقلاب و وقوع انقلاب
منظور از روحیه انقلابی، روحیه اقدام و احساس نوعی اعتماد به نفس در افراد است که تا پیروزی انقلاب و حتی بعد از آن ادامه می یابد و اقدامات حکومت در رویارویی با اعتراضات و رفرم بی توجه است. در صورت ضعف این روحیه، به هر دلیل از جمله نداشتن اصالت و عمق یا تعداد کم افراد یا ضعف نسبی قدرت حاملان آن نسبت به همراهان حکومت و قدرت بالای حکومت حاملان این روحیه به شکست تن خواهند داد.
چگونگی پیدایش و گسترش روحیه انقلابی
به جز تأثیر انتشار نامه ضد امام خمینی (ره) در روزنامه اطلاعات با امضای جعلی رشید مطلق درباره زمینه ها و ادله پیدایش، فراگیری، تداوم و شدت این روحیه می توان موارد زیر را نام برد: نگرانی و نارضایتی عمومی از برخی اقدامات مشکوک حکومت، از جمله فوت ناگهانی دکتر علی شریعتی و فرزند امام حاج آقا مصطفی خمینی (ره) که افکار عمومی، آن را توطئه ساواک می دانست. در پی این دواقعه به ویژه فوت فرزند امام، ناآرامی و اغتشاش هایی در حوزه های علمیه و برخی دانشگاه به وقوع پیوست.
تکیه نهضت بر آرمان های اسلامی و نقش مذهب تشیع و مفاهیمی مانند عدالت طلبی، شهادت طلبی و فداکاری؛ ایثار و مبارزه در راه خدا. رهبری قاطع، ارداه پولادین، دلیری، جرأت و اعتماد به نفس امام خمینی (ره) که از زمان آغاز مبارزه ایشان با رژیم تا پایان عمر وی مشاهده می شد و درسی بود برای همگان در ایستادگی مقابل رژیم پهلوی و مقاومت در برابر توطئه ها و نقشه های استکبار جهانی. رابطه مقلد و مجتهد و موضوع تقلید که در مذهب شیعه جنبه عمومی و همگانی دارد که این امر پیروی مردم از علما را در پی داشت. شرکت عمومی و همه ساله مردم در مراسم ماه محرم و دسته های عزاداری تاسوعا و عاشورا و اربعین حسینی؛ رژیم شاه نمی توانست از این مراسم و حرکت ها دسته ها ممانعت کند و مشاهده انبوه مردم در شرایط جدید پیش آمده، به مردم روحیه می بخشد.
اجتماع مردم در مراسم برزگداشت شهدا، مانند شهدای هفتم و چهلم بر ناتوانی حکومت در ممانعت از برگزاری آن ها و گسترش روحیه انقلاب تأثیر دارد. روش های مبارزه انقلابیان مانند: گفتن الله اکبر برپشت بام در شب ها که نور انقلاب را گرم نگه می داشت، تهدید امام خمینی (ره) به احتمال بروز نبرد مسلحانه عمومی، در صورتی که تظاهرات و اعتصابات کارساز نباشد و موفقیت انقلابی ها در جذب ارتش. گسترش این احساسات عمومی که مخالفان شاه در همه جا هستند و در تمام نهاد های کشوری و لشکری حضور دارند و اثبات روزافزون پوشالی بودن قدرت وی. در دوران انقلاب شعار های مرگ بر شاه، مرگ بر سلطنت پهلوی، درود بر خمینی، استقلال، آزادی؛ جمهوری اسلامی، نه شرقی نه غربی؛ جمهوری اسلامی و...بر دیوار ها و اعلامیه ها و بر زبان عموم مردم جاری شدند و همه جا از مساجد گرفته تا دانشگاه و خیابان ها، مرکز تجمع و سخنرانی ها سیاسی با حضور گسترده مردم شد. انقلاب ارتش را نیز از حکومت جدا نمود. در مراحل پایانی انقلاب، کارکنان روزنامه ها و رادیو تلویزیون نیز به اعتصاب کنندگان پیوستند.
