آثار تعامل شیخ مفید با آل بویه

مقدمه

بزرگان و علمای هر جامعه می توانند الگوی مناسب برای دیگر افراد باشند و رفتار آنان سرمشق مردم قرار گیرد. از طرفی حاکمان برای تثبیت پایه های حاکمیت خود نیاز اساسی به همراهی و پشتیبانی مردمی دارند و سعی می کنند جامعه را با خود همراه سازند. علما در همراه سازی افکار مردم با حاکمان نقش بسزایی دارند. از آنجا که در قرن چهارم و پنجم هجری حکومت شیعی به نام آل بویه (328-447ه.ق) از ناحیه دیلم[1] شروع و در قسمت هایی از ایران و عراق قدرت را به دست گرفت، فضای باز سیاسی به نفع شیعه و تفکرات آن بوجود آمد و با توجه به ریاست مذهبی شیخ مفید(336- 413ه. ق) در این زمان، ضرورت ایجاب می کرد تا دیدگاه های او در باب حکومت ها و نحوه تعامل ایشان با حاکمان و برقراری مناسبات با آنان بررسی شود و پیامدهای این تعاملات مورد بازکاوی قرار گیرد.

در مورد پیشینه موضوع تعامل و برقراری مناسبات بین شیخ مفید و آل بویه تاکنون در کتاب های زیر به طور پراکنده و غیر مستقیم پرداخته شده که بیشتر به آل بویه و حاکمیت آنان و همچنین در مورد شیخ مفید، اندیشه سیاسی او، آثار و تالیفات شیخ و در برخی موارد به ارتباط بین شیخ مفید و حاکمان اشاره شده است. به عنوان نمونه:

1. کتاب اندیشه سیاسی شیخ مفید و ابوالصلاح حلبی تالیف علی خالقی، اندیشه سیاسی این دو دانشمند را مورد بررسی قرار داده و در چند صفحه به چگونگی تعامل شیخ مفید و نحوه ی ارتباط ایشان با سلاطین آل بویه اشاره دارد.

2. کتاب فقها و حکومت، نوشته محمد جعفری هرندی، به بیان نظریات فقهای شیعه در باب حکومت ها و نحوه رابطه آنها با حکومت های مختلف می پردازد و در چند صفحه اندیشه این فقیه شیعه را در ارتباط با حکومت ها و نحوه ارتباط با آنان بررسی می کند.

3. کتاب حاکمان شیعه به نویسندگی جمعی از محققان پژوهشکده باقر العلوم (ع) نیز در بخش چهارم آن به صورت مختصر به رابطه شیخ مفید و حاکمان آل بویه می پردازد.

4. کتاب آل بویه حامیان فرهنگ تشیع، تالیف سید سیف الله نحوی که در شش فصل به چگونگی حکومت این سلسله در زمینه های مختلف می پردازد. در فصل چهارم نیز اشاره کوتاهی به به زندگی شیخ مفید و جایگاه این عالم شیعه در نزد حاکمان آل بویه دارد.

5. همچنین می توان به رساله آقای بارانی با موضوع «بررسی تاریخی تعامل فکری و سیاسی امامیه با فرقه های معتزله، حنابله و اشاعره در عصر آل بویه در بغداد» اشاره کرد که به تعامل فکری بین گروه های اعتقادی دوره آل بویه پرداخته است.

مقاله ای نیز با عنوان «بررسی تعامل فکری و سیاسی شیخ مفید با حاکمان آل بویه» در شماره 27 تابستان 1391 فصلنامه علمی پژوهشی پژوهشنامه تاریخ و به نویسندگی لیلا تقوی سنگدهی و بهرام امانی چاکلی و مقاله دیگری با عنوان «بررسی تعامل با سلطان جور در اندیشه شیخ مفید» در شماره 80 تابستان 1393 فصلنامه علمی پژوهشی کاوشی نو در فقه نگاشته بهاءالدین قهرمان فرد، فهیمه فرهمندپور، سیدصادق حقیقت، محسن مهاجرنیا و مرتضی حسنی نسب منتشر شده است؛ اما این دو مقاله به آثار و نتایج تعامل شیخ مفید با آل بویه به طور مستقل نپرداخته اند.

به دلایل فوق، جای دارد تعامل آل بویه و شیخ مفید با توجه به دیدگاه های سیاسی او بررسی و به دنبال آن مشخص شود که مناسبات شیخ با آل بویه در چه زمینه هایی بوده و چه نتایجی برای طرفین به همراه داشته است.

1. مفهوم شناسی

پیش از ورود به بحث اصلی، لازم است به مباحث مقدماتی همچون تعریف چند واژه، معرفی حاکمان آل بویه و وضعیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دوره شیخ مفید بپردازیم:

1.1. تعامل:

به معنای با یکدیگر داد و ستد کردن (الخورئی الشرتوتی، 1416، ج3، ص 644؛ دهخدا، 1377ش، ج5، ص 6795) لفظی است از واژه ی «عمل» و وقتی به باب تفاعل می رود، معنای مطاوعه و مشارکت دارد؛ مشارکت و همراهی بین دو نفر یا بیش تر، پذیرش و قبول یکدیگر و ارتباط متقابل بین طرفین.

1.2. اندیشه سیاسی:

سیاست به معنی کارکرد حکومت با دولت و مدیریت امور همگانی است و تدابیری که حکومت به منظور اداره امور کشور اتخاذ می کند، همواره بر اساس سلسله دیدگاه ها و اصولی مورد بررسی قرار می گیرد که مجموعه این اصول را اندیشه سیاسی می نامند (عمید زنجانی، 1374ش، ص24).

2. حاکمان آل بویه

شیخ مفید همزمان با سه تن از خلفای عباسی؛ المطیع للله (324-363ق)، الطائع للله (363- 381ق) و القادر بالله (381- 423 ق) و تسلط هشت تن از امیران آل بویه بر عراق، بین سال های (334- 414 ق) زندگی می کرد. آل بویه فرزندان ابوشجاع بودند (ابن طقطقا، 1367ش، ص378) که وارد سپاه اطروش شدند که حکومتی شیعی در طبرستان تشکیل داده بود (مسعودی، 1409 ق، ج4، ص 278- 280). آنها پس از مرگ او با دیگر سپاهیان پیشروی کردند و بر مناطق قزوین، زنجان، قم و ولایت های ری تسلط پیدا کردند (همان، 278- 279؛ ابن مسکویه، 1379ش، ج5، ص370-374).

فرزندان بویه پس از پیروزی در مناطق مختلف، برای گسترش قدرت خود به سه شاخه تقسیم شدند: علی در فارس قدرت به دست گرفت؛ ایالات جبال و ری به حسن سپرده شد و علی به سوی عراق پیشروی کرد و در سال 334 ق بغداد را به تصرف خود درآورد. لازم به ذکر است عضدالدوله علاوه بر تسلط بر خلافت عباسی و گسترش قدرت که از عراق و جزیره تا مرز خراسان و ماوراء النهر را در بر می گرفت، خدمات علمی، فرهنگی زیادی داشت، همچون: تربیت دانشمندان در علوم مختلف، توسعه کتابخانه ها، برقراری امنیّت در بغداد و دیگر نقاط (ابن کثیر، 1408 ق، ج 11، ص348؛ ابن اثیر،1407ق، ج7، ص390)، توسعه شهرها (مقدسی، 1361ش، ج1، ص338 و ج2، ص 669) و روستاها (ابن مسکویه، 1379، ج6، ص477- 449)، ساخت بیمارستان (ابن جوزی، 1415ق، ج14، ص 289؛ ابن اثیر، 1407، ج7، ص 4، ابن تغری بردی الاتابکی، بی تا، ج4، ص 141)، مساجد (ابن مسکویه، 1379، ج6، ص477- 478) و سدها (همان، ص477 - 478).

یکی از اقدامات معز الدوله، علنی کردن عزاداری روز عاشورا و جشن روز غدیر (352ه.ق) بود و بزرگداشت این شعائر تا انقراض آل بویه(448ه. ق) ادامه داشت (ابن اثیر، 1407، ج7، ص279، ابن کثیر، 1408، ج11، ص259).

در مورد مذهب آل بویه، با توجه به شواهدی همچون: علویانی که در این منطقه زندگی می کردند (مسعودی، 1409، ج4، ص 278- 280)، علنی کردن شعائر شیعی (ابن جوزی، 1415، ج14، ص150)، زیارت قبور ائمه اطهار ((ع)) (ابن اثیر، 1407، ج 8، ص 27، 40 و 162) و احترام به علمای شیعه (ابن جوزی، 1415، ج 15، ص157) که نشان از شیعه بودن آنان دارد، اختلافی نیست، ولی در نوع تشیع ایشان اختلاف نظر وجود دارد. با توجه به طبرستان که داعیان این منطقه بعضی زیدی مذهب بودند (ابن خلدون، 1408 ق، ج2، ص458) و همچنین تصمیم معز الدوله بر سپردن حکومت به یکی از علویان زیدی مذهب (ابن اثیر، 1407، ج 6، ص315)، ممکن است حکایت از زیدی بودن آنان داشته باشد. با این حال عدّه ای از دانشمندان (ابن جوزی، 1415، ج 15، ص157؛ ابن کثیر، 1408، ج 11، ص 328-157؛ ابن تغری بردی، بی تا، ج2، ص307 و ج 4، ص14) تصریح بر امامی بودن آنان دارند. نظر دیگری نیز وجود دارد و آن این که آل بویه با توجه به سابقه مذهب زیدیه در طبرستان، ابتدا مذهب زیدی داشتند، ولی بعدها به مذهب امامیه گرایش پیدا کرده اند (خضری، 1384ش، ص68).

3. فضای سیاسی- اجتماعی در دوران آل بویه

در اواخر قرن سوم و نیمه اول قرن چهارم، اوضاع عراق ناآرام بود و قدرت عباسیان سیر نزولی خود را طی می کرد (ابن جوزی، 1415، ج13، ص366؛ مقدسی، 1361ش، ج1، ص131؛ مسعودی، بی تا، ص346). مردم به حکومتی جدید که با رفتار خوب سیاسی، آنان را به سوی خود جذب و با توانمندی نظامی، اداری و خوش رفتاری مشکلات آنان را از بین ببرد، نیاز داشتند (ابن مسکویه، 1377، ج5، ص283؛ ابن کثیر، 1408، ج8، ص 38-276؛ ابن اثیر، 1407، ج9، ص21).

با ورود آل بویه به عراق، تا حدودی ثبات سیاسی بر این منطقه حاکم شد؛ سلطه خلافت عباسی محدود گردید و شیعیان به برپایی برخی شعائر شیعی پرداختند (ابن جوزی، 1415، ج7، ص277؛ ابن اثیر، 1407، ج7، ص279؛ ابن کثیر، 1408، ج11، ص259). ذهبی این گونه اظهار نگرانی می کند: «در این روزها مذهب رافضی گری در عراق برپا بود. رافضی گری در مصر، شام، مشرق و مغرب فراوان دیده می شود» (ذهبی، 1413 ق، ج 23، ص255و 259؛ ابن کثیر، 1408، ج 11، ص233؛ ابن تغری بردی، بی تا، ج4، ص14). با این همه در برخی دوره ها جو جامعه به سود شیعه نبود. جعفر مرتضی عاملی در کتاب خود با توجه به منابعی همچون الکامل و المنتظم به سی مورد یورش علیه شیعه و غارت و آتش سوزی اشاره می کند (عاملی،1380ش، ص22 تا 51).

4. فضای علمی- فرهنگی

دوران شیخ مفید همزمان با درخشان ترین عصر علمی فرهنگی در تاریخ اسلام، یعنی سده چهارم هجری بود. شکوفایی فرهنگی در این دوره به علت ارتباط مستقیم بسیاری از دانشمندان با دربار (ابن اثیر، 1407، ج8، ص489)، همکاری علما در پست های وزارت، قضاوت و دبیری (ابن مسکویه، 1377ش، ج6، ص 338 – 341)، تلاش در برانگیختن روحیه دانشوری در بین مردم (همان، ص481، ج7، ص88؛ ابن اثیر، 1407، ج8، ص485) و تساهل و تسامح دولتمردان آل بویه (ابن مسکویه، 1377ش، ج6، ص482) با دیگر مکاتب اعتقادی بود.

سجستانی با ستایش عضد الدوله به این فضای ایجاد شده اشاره می کند: «این پادشاه سزاوار آن است که تمامی خلق و خاصه اهل دانش، او را تمجید کنند، زیرا آنان را تقویت کرده و بند از زبان ایشان برداشته است، تا هر یک از آنها اعتقادات فرقه خویش را بدون هیچ تقیه ابراز کند... و چنان امنیّتی پدید آمده که کسی با زبان تعصب به دیگری هجوم نمی برد» (سجستانی،1974 م، ص386).

در چنین فضایی دانشمندانی همچون مسعودی (متوفی 345 ق)، اصطخری (متوفی 346ق)، شیخ طوسی، ابوالفرج اصفهانی (متوفی356ق)، حاکم نیشابوری (متوفی405ق)، شیخ مفید، ابوعلی سینا (متوفی428ق) (خضری، 1378ش، ص172) پرورش پیدا کردند. کرمر[2] در کتاب خود، تسامح و تساهل حکومت آل بویه را به رویکرد شیعی این خاندان نسبت داده است (کرمر، بی تا، ص91- 64).

5. جایگاه و مناسبات شیخ مفید و آل بویه

نقش مردم در پذیرش حاکمان، یکی از ابزارهای مهم برای دوام حکومت به شمار می آید.

روشن است که به صرف دارا بودن شرایط رهبری، حاکمیت قوی بدست نمی آید، مگر مورد پذیرش مردم باشد. لذا حاکمان آل بویه برای تثبیت حاکمیت خود از دو شیوه استفاده کردند: آنان از سویی سعی داشتند مشروعیت خود را با توجه به فضای اعتقادی جامعه که اکثریت را اهل تسنن تشکیل می داد، توسط خلفای عباسی به دست آورند. مثلا برای تنفیذ حاکمیت خود، شمشیر و ردای سلطنت را به دست خلفای عباسی بر تن می کردند. از سوی دیگر، نیاز داشتند که مقبولیتی در میان شیعیان نیز داشته باشند. بر این اساس، تعدادی از حاکمان آل بویه، در برخی دوره ها با عالمان شیعه همکاری کردند تا اقتدارشان افزوده شود و از پشتوانه مردمی شیعی نیز برخوردار شوند. برای روشن شدن این موضوع؛ مناسبات شیخ مفید با آل بویه در زمینه های مختلف بررسی خواهد شد. بدین منظور بایست مرور کوتاهی بر زندگی شیخ مفید می شود و جایگاه علمی و نگرش سیاسی وی مورد بررسی قرار می گیرد. سپس چگونگی ارتباط شیخ مفید با آل بویه در ابعاد مختلف، مورد بحث قرار می گیرد.

5.1. جایگاه علمی شیخ مفید

شیخ مفید در سال 336 هجری قمری در قریه ای به نام عکبری (نجاشی، 1416 ق، ص399-402؛ شیخ طوسی، 1417ق، ص158؛ حموی، بی تا، ج4، ص142) به دنیا آمد. پدر او در شهر واسط معلم بود، از این رو به او ابن المعلم می گفتند (ابن حجر، 1390ش، ج5، ص368). شیخ مفید با پدر به شهر بغداد عزیمت کرد و در آن جا مشغول به تحصیل و در همه زمینه های علمی آن روز، برجسته و زبردست شد (ابن ندیم، 1381ش، ص252؛ شیخ طوسی، 1417، ص238). در مکتب درس او دانشمندان بزرگ آن زمان حضور می یافتند. ابن ندیم می نویسد: «من خود ابن معلم را دیده ام. او سرآمد اقران بود و ریاست متکلمان شیعه را به عهده داشت. در علم کلام پیشرو و بر همه مقدم بود و دقت نظر و حضور ذهن داشت (ابن ندیم، 1381 ش، ص252؛ شیخ طوسی، 1417، ص238). به گفته ذهبی، کتابی از کتاب های مخالفان نگذاشت، مگر آن را حفظ کرد. به همین سبب قادر شد تا شبهات آنان را حل کند و پاسخ دهد (ذهبی، الف، ج17، ص344).

مهم ترین ویژگی علمی شیخ مفید، استفاده از روش عقلانی بود. وی از جمودگرایی و عدم تعمق اهل حدیث به شدت انتقاد می کرد (شیخ صدوق، 1414، ص31- 32، شیخ مفید، پ بی تا، ص14). همچنین در کتاب الافصاح فی الامامه (شیخ طوسی، 1365ش، ج1، ص22-30) و الارشاد خود مطالبی را مورد استفاده قرار داده است (شیخ مفید، پ بی تا، ص8، 30 و 49).

تالیفات شیخ مفید در موضوعات مختلف، حدود دویست جلد است (نجاشی، 1416، ص 399-402؛ شیخ طوسی، 1417، ص158؛ ابن شهرآشوب، بی تا، ص113- 114؛ ابن حجر، 1404ق، ج1، ص22-30؛ حلی، 1392 ق، ص138).

ویژگی رفتاری و اخلاقی او این گونه نقل شده است: «از نظر جسمی فردی ضعیف الجثه، اما با اراده و قوی بود. او بسیار بخشنده، با تواضع و فروتن بود... تیزهوش و حاضر جواب بود و در مناظرات خوب سخن می گفت. با دشمن و مخالف خود به خوبی رفتار می کرد و در برابر آنان صبور بود (شیخ مفید، ر بی تا، ص8).

5.2. دیدگاه سیاسی شیخ مفید

شیخ مفید، سلطان عادل را به امام معصوم تفسیر کرده (شیخ مفید، د 1414، ص44) و مجتهد را نایب امام عصر (عج) (شیخ مفید، چ 1414، ج1، ص6) در زمان غیبت می داند که از باب تقیه و مصلحت با سلاطین جور همکاری کند. البته این همکاری اولاً ظاهری و موقت، ثانیاً به اعتبار نیابت امام زمان (عج) است (شیخ مفید، س 1410، ص811). شیخ مفید دین و سلطان را دو برادر توامان دانسته که دین، اساس و سلطان، نگهبان آن است (شیخ مفید، ب بی تا، ص263).

دیدگاه سیاسی شیخ را می توان در کتاب المقنعه، الارشاد، الاختصاص و دیگر کتاب های او مشاهده کرد (شیخ مفید، س 1410، ص810- 8111 - 252 -279 -669؛ شیخ مفید، پ بی تا، ج2، ص342). لازم به ذکر است این مسوولیت ها تا زمانی به عهده فقیه است که از حد ایمان خارج نشود و با ظالمین در ظلم همکاری نکند، زیرا در صورت همراهی با ظالمین، با خدا مخالفت کرده است (شیخ مفید، س 1410، ص812). از دیگر ویژگی های شیخ مفید، اطلاع او از مسایل جامعه بود و از احتیاجات عالم اسلامی بی خبر نبود (شیخ مفید، ط بی تا، ص 5؛ شیخ مفید، الف بی تا، ص4و5).

5.3. مناسبات شیخ مفید با آل بویه

از جمله مولفه هایی که برای تعامل افراد ضروری است، ایجاد فضای نسبتاً آزاد برای دو طرف به منظور برقراری ارتباط است. امنیّت از جمله مفاهیم حیاتی برای جامعه انسانی است. برای ایجاد همزیستی مسالمت آمیز، همه باید به حقوق یکدیگر احترام بگذارند. در فضای بسته و محیط خفقان آور، زمینه ای برای بروز خلاقیت ها و استعدادها یافت نمی شود (مطهری، 1366 ش، ص14).

با توجه به این که شیعیان مدت های زیادی دچار ظلم و ستم از سوی حاکمان اموی و عباسی بودند، با آمدن دولت شیعی آل بویه، فضای آزادی برای شیعه به وجود آمد و یک نوع تعامل سیاسی- اجتماعی میان رهبران شیعه و دولتمردان آل بویه را رقم خورد. از سویی، دانشمندان شیعی با سکوت و عدم اعتراض به کارهای حاکمان، حال به دلیل تقیه و یا به این دلیل که با این روش می توان کمک های زیادی را به تشکل شیعه و مبانی آن کرد، نهایت استفاده را از این فرصت زمانی به دست آمده کردند و برای تثبیت و ترویج مبانی عقیدتی و کلامی تلاش نمودند؛ از سویی حاکمان آل بویه که گرایش شیعی داشتند، نیاز به یک پشتوانه عقیدتی و فکری از شیعه برای تسلط هر چه بیشتر خود داشتند که این نیاز را دانشمندان شیعی این دوره می توانستند تا حدی تامین کنند. این فضاسازی «ایجاد امنیت و آزادی» برای جامعه شیعی و عدم اعتراض علمای شیعه بنا به برخی دلایل، یک نیاز حیاتی برای دو طرف بود که موجب تعامل و همکاری بین حاکمان و اندیشمندان شیعی این دوره از جمله شیخ مفید شد.

برای مثال، شیخ مفید در دوره حاکمیت عضدالدوله از جایگاه خیلی خوبی برخوردار بود، به گونه ای که نویسنده حبیب السیر می نویسد: «شیخ مفید مورد اکرام عضدالدوله بود» (خواندمیر، 1380ش، ج2، ص309). خطیب بغدادی نیز به جایگاه بالای شیخ اشاره دارد: «شیخ مفید نزد خلفا از منزلتی والا برخودار بود» (خطیب بغدادی، بی تا، ج3، ص231) و عضدالدوله بارها به زیارت او می رفت (آل یاسین، 1371ش، ص257). به نظر می رسد شیخ بر اساس روایتی که در امالی از رسول خدا(ص) نقل می کند: «همه مومنان برادران و خواهران هم هستند و نیاز بعضی از آنان، به وسیله برخی دیگر برآورده می شود (شیخ مفید، ث بی تا، ص150)، نمایه ای از تعامل و مناسبات علما و حاکمان و رابطه دو سویه آنان که هر کدام وظایف و حقوقی در قبال دیگری پیدا می کند، ترسیم کرد و به آن جامعه عمل پوشاند.

البته لازم به ذکر است که در برخی دوره ها، بر اثر عواملی این فضا غبارآلود می شد و به تیرگی می گرایید. برای مثال در جریان آشوب های بین سال های 398- 397ه. ق، فضای نسبتاً بازی که ایجاد شده بود، دچار مشکل شد و منجر به تبعید شیخ مفید از سوی بهاء الدوله گشت (ابن اثیر، بی تا، ج7، ص47 و ج9، ص306). می توان گفت اعمال نفوذ نکردن شیخ مفید، عدم اعتراض و دخالت و به گونه ای کنار آمدن با سیاست آل بویه، تسلط و تثبیت حاکمیت آنان را رقم زد.

5.4. مناسبات در عرصه علمی- فرهنگی

از دیگر موارد مناسبات شیخ مفید و حاکمان آل بویه، برقراری ارتباط و همکاری در عرصه علم و فرهنگ بود که نیاز ضروری دو طرف این تعامل را رقم می زد. با نگاهی به موقعیت فرهنگی این دوره می توان روابط میان آنان را بهتر درک کرد.

در قرن چهارم، مذهب حنفی مورد حمایت خلفای عباسی بود، ولی حنابله از نظر تعداد و قدرت در بغداد برتری داشتند. آنان سخت معتقد به سنت و در صف مقدم مخالفت با شیعیان و متکلمان شیعه بودند. حنابله در مخالفت با شیعیان ادعای برتری سه خلیفه را بر امام علی (ع) داشتند و در مقابل معتزله به حادث بودن قرآن معتقد بودند. هر کدام از گروه ها، مکتبی فقهی، کلامی و اجتماعی را بنیان نهاده بودند. با روی کار آمدن آل بویه و تسلط آنان بر بغداد، تا حدی قدرت این گروه ها رو به ضعف رفت و در مقابل، فضای بازی برای تفکر شیعه فراهم شد. شیخ مفید به عنوان رهبر شیعیان امامیه، علاوه بر دقتش در نقل احادیث، از جنبه عقلی نیز تلاش زیادی در بازشناسی عقاید شیعی انجام داد. ابن کثیر در مورد او می نویسد: «شیخ مفید وجهه خوبی نزد سلاطین داشت؛ چرا که بسیاری از مردم این دوران به شیعه تمایل داشتند و در مجالس او علمای زیادی حتی از طوایف دیگر شرکت می جستند (ابن کثیر، 1408، ج8، ص133). از طرفی برقراری این مناسبات، موقعیت علمی دولتمردان آل بویه را در نگاه جامعه شیعه بالا برد و به عنوان زمامدارانی علم دوست مطرح شدند که تثبیت حاکمیت آنان را رقم می زد.

در ادامه این بحث، می توان به گونه ای به تعامل مالی بین شیخ مفید و برخی دولتمردان آل بویه اشاره کرد. زمانی که شیخ مفید در مناظره با عبدالعزیز معتزلی پیروز شد، خبر آن به عضد الدوله رسید.

شیخ را به حضور طلبید و او را بسیار اکرام کرد. همچنین مخارج روزمره او را به عهده گرفت (موسوی الخوانساری،1390 ق، ج6، ص159). قبول هدایای حاکم بویه را شاید بتوان یک تعامل به حساب آورد؛ چرا که کمک به افرادی که باورهای شیعه امامیه را به نحوی با دلایل ثابت می کردند، نهایتاَ به گونه ای به تثبیت پایه های حکومتی آنان که به نام حکومت شیعی مطرح بود، منجر می شد.

6. پیامدهای مناسبات شیخ مفید با آل بویه

همان گونه که در بحث قبل بررسی شد، بین حاکمان آل بویه و شیخ مفید در برخی عرصه ها یک نوع تعامل و مناسبات برقرار شده بود که این برقراری ارتباط برای هر دو طرف، یک سری نتایج و پیامدها را به دنبال داشت. اینک به این آثار پرداخته می شود.

6.1. پیامدها برای جامعه شیعی

تعامل و مناسبات شیخ مفید با آل بویه نتایج خوب و مثبتی را برای شیعیان و جامعه شیعی به همراه داشت که می توان به موارد زیر اشاره کرد:

6.1.1. نشر تعالیم و اعتقادات شیعه

از جمله پیامدهای خوبی که برای شیعه رقم خورد؛ نشر اعتقادات شیعه در زمینه های مختلف فقهی، کلامی، تاریخی و... بود. مسجد براثا یکی از چهار مسجد جامع بود که شیخ مفید در آن به تدریس مشغول بود و مهم ترین مرکز تجمع شیعیان به شمار می رفت. این مسجد علاوه بر این که مرکز عبادت به شمار می آمد، مرکز تعلیم شیعیان و مناظره بین پیروان ادیان و مذاهب مختلف بود (شیخ مفید، ض 1414، ص21). از آنجا که اگر معلمی صاحب شهرت بود، جمعیت زیادی برای شنیدن سخنانش جمع می شدند، جمعیت انبوهی در این مسجد حضور پیدا می کردند. معمولاً درس اگر عقلی-کلامی بود، ابتدا نظر یا پرسشی مطرح می شد، آنگاه دیدگاه های مختلف و موافق طرح می شد و مورد بحث و نقد قرار می گرفت. شیخ در این مسجد با متکلمان و دانشمندان دیگر مکاتب مناظره می کرد و از مسجد به عنوان پایگاهی برای نشر تعالیم شیعه و دفاع از اعتقادات شیعی استفاده می نمود (کرمر، بی تا، ص98).

مباحثات و تعلیمات شیخ به حدی تاثیرگذار بود که مخالفان را به واکنش وا می داشت. دانش و قدرت شیخ در مناظرات، چنان علمای مخالف را به زحمت انداخته بود که آرزوی مرگ او را می کردند. ابن کثیر نقل کرده است: «ابوالقاسم خفاف معروف به ابن نقیب، از پیشوایان اهل سنت، هنگامی که خبر مرگ ابن معلم، فقیه شیعه به او رسید، سجده شکر به جا آورد و جلسه ای برای جشن و تهنیت ترتیب داد و اظهار داشت حالا که مرگ ابن معلم را به چشم دیدم، دیگر از مردن باک ندارم (ابن کثیر، 1408، ج12، ص22).

6.1.2. تبیین عقلانی- کلامی مساله امامت

از جمله پیامدهای مهم تعامل شیخ مفید با آل بویه برای شیعیان، تبیین عقلانی مساله امامت و جانشینی پیامبر(ص) در آن دوره بود و شیخ با بحث های مختلف به طرح و اثبات آن می پرداخت. شیخ مفید در تالیفات خود همچون الافصاح فی الامامه، الامالی، الارشاد و... برتری و تفضیل امام را بر دیگر صحابی ثابت می کرد. او با مطرح کردن شرایطی همچون عصمت و عدالت برای رهبری و امامت جامعه و انتخاب ایشان از طرف خدا به واسطه وحی، این جایگاه را به روشنی بیان می نمود (شیخ مفید، ت 1412، ص10 و 11).

6.1.3. گسترش تفکر عقلی - کلامی شیعه

از دیگر پیامدهای این تعامل را می توان گسترش فرهنگ تفکر عقلی و کلامی شیعه به شمار آورد. شیخ مفید بر نظر خود در جانبداری از روش کلامی، یعنی تفکر، بحث مستدل، طرح یک قضیه و قضاوت آن حتی در مسایل اعتقادی تاکید می کرد (هاینس هالم، 1384ش، ص101- 102).

تلاش شیخ مفید برای نهادینه کردن این گونه مباحثات و مناظرات را در نقد بر استاد خود ابن بابویه، می توان مشاهده کرد: در نامه ای که شیخ مفید به استاد خود شیخ صدوق نوشت، یادآور شد که امامان، خود مشوق مناظرات کلامی دینی بوده اند، مشروط بر آن که فرد مناظره کننده راسخ در حقیقت باشد و بتواند در برابر ملحدان و بی دینان به دفاع برخیزد (شیخ مفید، ض 1414، ص23).

باید توجه داشت که در این دوره، مکاتب کلامی فعالیت زیادی داشتند و شیخ با مدافعان همه مذاهب به بحث و مناظره می نشست. گفتنی است بحث های اعتقادی شیخ مفید در دفاع از مکتب شیعه، منحصر به مناظرات شفاهی نبود، بلکه با تالیف کتب گوناگون، به محک زدن آرا و نظرات مخالفان و رد و روشن کردن شبهه های آنان می پرداخت.

از جمله تالیفات شیخ که با بحث های عقلی-کلامی همراه است، تاریخ نگاری او در بیان زندگانی امامان معصوم ((ع)) در کتاب تاریخی الارشاد است که با رویکرد کلامی و تحلیل عقلی از گزاره های تاریخی برای اثبات امامت ائمه((ع)) استفاده کرده است. گفتنی است نگارش این کتاب، در زمانی بود که مباحثه ها و مناظره های کلامی، فقهی و تاریخی میان دو فرقه شیعه و سنی به اوج خود رسیده بود و شیخ به عنوان شیخ امامیه، در خط مقدم این مباحث حضور داشت. در این کتاب، شیخ نه تنها اخبار و احادیث را نقل کرده، بلکه با تفسیرها و تحلیل های عقلی که ذیل اخبار آورده، بهره های کلامی زیادی از نقل حوادث برده است (شیخ مفید، پ بی تا، ج1، صص51، 66، 151، 192، 286، 319 و...). این امر سبب شد تا کتاب تاریخی او جنبه کلامی نیز پیدا کند و مورخان بعدی که به نگارش زندگانی امامان می پرداختند، از این روش تاریخ نگاری استفاده کنند.

6.1.4. رشد و گسترس فقه اجتهادی

از آنجا که اخباری گری در شیعه، به موازات قشرگرایی اهل حدیث و حنابله در بین اهل سنت، رواج زیادی پیدا کرده بود، شیخ مفید با آشنایی کاملی که از اهل حدیث و گرایش آنان داشت، با تالیفات و مناظرات خود با این نوع تفکر مبارزه کرد و از جمودگرایی و عدم تعمق آنان در روایات به شدت انتقاد کرد. نقش او در تدوین اصول فقه به صورت منضبط و منظم قابل توجه است. با نگاهی به کتاب فقهی شیخ مفید با نام التذکره باصول الفقه می توان دریافت که شیخ در نظم بخشیدن به اصول فقه، نقشی اساسی داشته است. شاید بتوان او را اولین فرد در اصول فقه مدون و مصنف در تاریخ این علم دانست (یعقوبی، 1371ش، ص298 تا 301).

6.1.5. شگل گیری وگسترش دانش سیاسی شیعه

از دیگر موارد پیامدهای خوب تعامل شیخ مفید با برخی حاکمان آل بویه، شکل گیری و گسترش دانش سیاسی شیعه مبتنی بر تفسیر عقلانی از اندیشه امامت و رهبری بود که با تلاش شیخ مفید رقم خورد. دیدگاه سیاسی شیعه را از منظر شیخ، می توان در تالیفاتی همچون الارشاد، المقنعه، الاختصاص و... مشاهده کرد. شیخ مفید در کتاب تاریخی الارشاد با استدلال عقلی مساله رهیری جامعه را به تصویر می کشد: «هر جامعه ای به ناچار نیازمند سلطان است تا مردم را به صلاح راهنمایی کند.» (شیخ مفید، پ، ص342) و از این سلطان، با تعبیر نگهبان دین یاد می کند (شیخ مفید، ب بی تا، ص263). البته نظام مطلوب از دیدگاه وی، نظامی است که در درجه اول با زمامداری فرد برگزیده از سوی خدا و در درجه دوم، به رهبری امام عادل و در نبود آنان، تقیه و مدارا با سلطان جائر و مراجعه به فقها شکل می گیرد (شیخ مفید، س 1410، ص252 و810). شیخ همچنین در کتاب المقنعه به وظایف و مسوولیت زمامداری نیز اشاره می کند: «تادیب و تربیت انسان ها، تدبیر امور دینی و دنیوی مردم، ریاست و نظارت بر ابعاد مختلف سیاسی اجتماعی مردم و تامین خیر و صلاح دنیوی و اخروی مردم، بر عهده رهبر جامعه است» (شیخ مفید، س 1410، ص252 و 180).

نکته مهم این است که شیخ مفید، نصیحت و خیرخواهی مردم را برای حاکمان، با نقل روایات متعدد، یکی از وظایف مردم دانسته (شیخ مفید، ث بی تا، ص187) و به جز پیامبر(ص) و امامان معصوم به دلیل داشتن عصمت، مشورت خواهی حاکم از مردم را، امری ضروری به شمار می آورد. شیخ مفید انتقاد مردم و بیان عیب حاکمان را هدیه ای از جانب مردم می داند (شیخ مفید، ب بی تا، ص240). همچنین شیخ مفید نظریه مطلوب ترین نظام سیاسی را ارائه داده است و این که مشروعیت حکومت فردی بر جامعه، مستلزم سه امر است: «تسلط»، «عدالت» و «رعایت موازین شرعی»؛ بنابراین هر تسلطی از دیدگاه شیخ مفید به رسمیت شناخته نمی شود (هرندی، بی تا، ص179-180).

6.1.6. گسترش مراودات علمی- فرهنگی شیخ مفید با دیگرمناطق

از جمله پیامدهای خوب این مناسبات، ارتباط فرهنگی شیعیانی از سایر نقاط سرزمین های اسلامی با شیخ مفید بود. از موضوعات رساله ها و کتاب های شیخ مفید در جواب پرسش های مناطق دور، می توان فهمید که شیعیان در دیگر نقاط جهان اسلام به طور گسترده با رهبران دینی خود در ارتباط بودند. شیعیان سوالات و اشکالات خود را با نامه مطرح می کردند و پاسخ می گرفتند. برای مثال می توان از پاسخ شیخ مفید در کتاب المسائل الصاغانیه نام برد که از ارتباط گسترده شیعیان نیشابور با شیعیان بغداد و مکاتبه آنان با شیخ مفید در مسایل اعتقادی حکایت می کند.

6.1.7. ارتقاء فرهنگی - علمی مناطق شیعه نشین

یکی دیگر از تعاملات شیخ مفید و دولتمردان آل بویه، ارتقای فرهنگی، علمی و اقتصادی برخی مناطق شیعه نشین، از جمله کرخ است. فعالیت علمی - فرهنگی شیخ مفید در محله کرخ، تاثیر فراوانی در ارتقای علمی- فرهنگی و گاه اقتصادی آن محله داشت. در این محله که عمدتاً شیعیان زندگی می کردند، بازاری به نام سوق الوارقین وجود داشت که در آنجا نسخه برداری کتاب و امور مربوط به آن انجام می شد. خود این کتابفروشی ها مکانی مناسب برای مباحث ادبی بود. برخی از کتابفروشی ها دو طبقه داشت و از اتاق های فوقانی که از طبقه اصلی خلوت تر بود، به راحتی برای طرح مباحثات علمی استفاده می شد (کرمر، بی تا، ص100). آبادترین بخش غرب بغداد کرخ بود که در آنجا بازرگانان دارای محل کسب بودند (دوری، 1375ش، ص29). موقعیت کرخ به گونه ای بود که اغلب مراکز تجاری در این محله قرار داشت و گاه این مراکز، به دلیل درگیری های بین گروه های شیعه و سنی دچار خرابی می شد. (ابن جوزی، 1415، ج6، ص363 و ج7، ص 60؛ ابن مسکویه، 1379ش، ج2، ص327).

6.1.8. پاسخ به نیاز قشرهای مختلف جامعه

از دیگر پیامدهای مثبتی که برای نیمی از قشر جامعه، یعنی زنان رقم خورد، توجه به مسایل آنان بود که شیخ با هوشمندی خاصی به مشکلات آنان پاسخ می گفت. وی مباحث فقهی و شرعی مخصوص به زنان و مسایل مربوط به آنان را در کتاب احکام النساء که به تمام ابواب فقه در مورد زنان می پردازد، آورده است. این کتاب از جمله دستاوردهای منحصر به فرد اوست، چرا که تا قبل از وی، به احکام زنان بدین صورت پرداخته نشده بود. نکته جالب توجه دیگر، وجود مسایل اعتقادی در این کتاب است که ارتباطی با عنوان کتاب ندارد و مشترک میان زنان و مردان است. شاید شیخ عمداً شروع نوشته خود را با مسایل اعتقادی آورده است که کتابش جامع اصول اعتقادی و فروعات دینی باشد و شاید، روشن اندیش و رهبری او را به گونه ای خبر می دهد که زنان هم، همانند مردان باید از آگاهی های لازم دینی و اعتقادی برخودار شوند. شیخ بعد از بیان مباحث اعتقادی، به مسایل فقهی مربوط به زنان می پردازد (شیخ مفید، الف بی تا، ص4و5).

6.2 پیامدهای تعامل برای حاکمیت آل بویه

ایجاد ارتباط و تعامل برخی از حاکمان بویه با شیخ مفید، نتایج خوبی برای تحکیم قدرت آنان به دنبال داشت که می توان به موارد زیر اشاره کرد:

6.2.1. کسب اعتبار و مقبولیت در میان شیعه

از جمله مواردی که می توانست حاکمان آل بویه را نزد مردم مقبول کند و پشتیبانی مردم شیعه را برای آنان فراهم آورد، ایجاد مناسبات و برقراری ارتباط با دانشمندان شیعی آن دوره همچون شیخ مفید و دیگر علمایی بود که به گونه ای رهبری جامعه شیعه را بر عهده داشتند. ایجاد این مناسبات در دوره های بعد، چنان در کسب اعتبار آنان رقم خورد که مناصب و سمت هایی همچون نقابت طالبین، امارت حج و ولایت مظالم به شاگرد شیخ مفید، سید مرتضی واگذار شد. باید توجه داشت که یکی از مهم ترین پایگاه های حکومتی در هر دولتی، توجه به آرا و اندیشه مردم است که باعث تسلط و تحکیم هر چه بیشتر آنان می شود. از آنجا که در زمان به قدرت رسیدن دولت آل بویه، شیعه امامیه با تلاش اندیشمندانی همچون کلینی و صدوق و فعالیت های علمی و فقهی آنان در عراق و ایران تا حدودی رشد کرده بود، نیاز بود که این دولت، به گونه ای حمایت و پشتیبانی دیگر دانشمندان شیعه را به دست آورد و مقبولیت سیاسی خود را در نظر آنان داشته باشد.

6.2.2. افزایش قدرت آنان در برابر خلفا و مخالفان

یکی دیگر از پیامدهای این مناسبات، تقویت و اقتدار حاکمیت آل بویه در برابر مخالفانِ خلفای عباسی بود. ظاهراً تسلط آل بویه بر بغداد و دستگاه خلافت، برای خلفای عباسی نیز مطلوب و موافق میل آنان بود، زیرا به جای کسانی همچون مرداویج که مردی متعصب، میهن پرست و درصدد نابودی خلافت عباسی بود، مردانی بغداد را تصرف کرده بودند که قصد براندازی دستگاه خلافت را نداشتند و با وجود شیعه بودنشان، به دلیل روحیه تسامح، با محیط های غیر شیعی نیز به گونه ای کنار می آمدند، از این رو با آن که بار سلطه بویه بر شانه های خلیفه سنگینی می کرد، اما چون سلطه آنان، سیادت ظاهری خلفای عباسی را حفظ می کرد، تحمل آن وضع برای آنان امکان پذیر بود (خضری، 1378ش، ص148).

6.2.3. رقابت با دیگر حاکمان برای تقویت پایه های علمی حکومت

همچنان که در مباحث پیش مطرح شد، با وجود ضعیف شدن اقتدار دولت عباسی و خطر تجزیه مناطق تحت حاکمیت ایشان، قرن چهارم اوج شکوفایی تمدن اسلامی بود. این دوره با شکل گیری و پیدایش امیران مستقل دولت شیعی همچون حمدانیان، فاطمیان و... در گوشه و کنار سرزمین اسلامی روبه رو بود. حاکمان مستقل در این مناطق به علت چشم و هم چشمی یا تفاخر در برابر یکدیگر، در جذب دانشمندان و علما به دربارشان رقابت می کردند. حاکمیت آل بویه نیز با توجه به عقاید شیعی اش نیاز به جذب افرادی همچون شیخ مفید، شیخ طوسی و... داشت. جذب عالمان به دربار، از سویی باعث داد و ستد فکری میان دولتمردان آل بویه و دانشمندان و رهبران جامعه ی شیعی و از سوی دیگر، باعث تقویت پایه های مردمی حکومت آنان می شد.

صراحت شیخ مفید در بیان مبانی شیعه و شیوه کلامی و محکم علمی او، تاثیر فراوانی بر افراد گذاشت و بسیاری از مردم به او روی آوردند. تلاش شیخ مفید برای نشر معارف اسلامی و ارشاد مردم به قدری زیاد بود که دشمنانش به وحشت افتادند و با خشم و کینه از او یاد کردند: «مفید، حریص ترین مردمان در تعلیم و آموزش بود. در مکتب خانه ها و دکان ها می گشت، کودکان باهوش را شناسایی می کرد و آنان را از پدر و مادرشان می گرفت و بدین ترتیب شاگردانش زیاد می شدند (ذهبی، بی تا، ج17، ص3444).

نتیجه گیری

با مطالعه کتاب های تاریخی قرن چهارم و پنجم هجری قمری چنین به دست می آید که در برخی دوره ها بین حاکمان آل بویه و شیخ مفید در زمینه علمی- فرهنگی و سیاسی- اجتماعی تعامل وجود داشته است. تعامل شیخ مفید با این دولتمردان، مطابق با نظریه پردازی وی در باب حکومت داری بود و موجب سوق دادن مجتهدان به قرارگرفتن در برخی مسوولیت ها شد. تعظیم برخی دولتمردان آل بویه به شیخ مفید و قراردادن پشتوانه مالی برای و بازگذاشتن دست وی در ابراز عقاید کلامی و عقلی در مباحث امامت، در برابر مخالفین شیعه امامیه، نمونه دیگری از تعامل فرهنگی بین او و حاکمان آل بویه بود. ارتباط بین آنان باعث شد که این دانشمند شیعی ریاست امامیه را به عهده گیرد و بدون هیچ گونه محدودیتی، مشاور مذهبی و راهنمای اعتقادی شیعیان در دورترین نقاط سرزمین اسلامی شود.

شیخ مفید نیز با استفاده از تساهل و تسامح موجود در آن دوره، ابراز اعتقادات شیعی و داشتن وجهه خوب خویش نزد سلاطین، باعث شد تعدا زیادی از مردم به شیعه تمایل پیدا کنند. این تعامل، نتایج دیگری نیز به دنبال داشت. برای مثال می توان از تقویت عقل گرایی در میان علما، به ویژه به وسیله ارتباط با معتزله بغداد و پیوند بین معتزله، زیدیه و امامیه نام برد. مطرح شدن فقه و تالیف کتاب های بسیار در اصول وکلام امامیه نیز شکل جدیدی به خود گرفت. قدرت غیر قابل حذف شیعیان در برابر خلافت عباسی، تقویت علمی و اجتماعی شیعه موجب توسعه فرهنگی و علمی امامیه شد. شیخ مفید توانست با تکیه بر تسامح و تساهل موجود و آمادگی لازم در پذیرش اندیشه های جدید، دفاعی عقلانی از دانش سیاسی داشته باشد. همچنین برقراری مناسبات بین اندیشمندان شیعی و حاکمان آل بویه، مقبولیت آنان را در برابر امامیه بالا برد و حاکمیتشان را در برابر مخالفان تقویت کرد.

فهرست منابع

کتاب ها:

1. آل یاسین، شیخ محمد حسن، تاریخ حرم کاظمین، ترجمه غلامرضا اکبری، مشهد: کنگره جهانی امام رضا(ع)، 1371ش.

2. ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، تحقیق ابوالفداء عبدالله القاضی، بیروت: دارالکتب العلمیه، بی تا.

3. ابن تغری بردی الاتابکی، جمال الدین ابی الحسن یوسف، النجوم الزاهره، مصر: دار الکتب، بی تا.

4. ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، تحقیق عبدالقادر عطاء و مصطفی عبدالقادر عطا، چاپ دوم، لبنان: دارالکتب العلمیه، 1415ق.

5. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، بی جا: دارالفکر، 1404 ق.

6. __________________، لسان المیزان، چاپ سوم، بیروت: موسسه الاعلمی الاسلامیه، 1390ش.

7. ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، تحقیق سهیل زکار، بیروت: دارالفکر، 1408 ق.

8. ابن شهرآشوب، محمد بن نعمان، معالم العلماء، قم: بی نا، بی تا.

9. ابن طقطقا، محمدبن علی، تاریخ فخری، ترجمه محمدوحید گلپایگانی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1367ش.

10. ابن کثیر، البدایه و النهایه، تحقیق علی شیری، بیروت: دارالاحیاء التراثی العربی، 1408 ق.

11. ابن مسکویه، تجارب الامم، ترجمه علی نقی منزوی، تهران: توس، 1379ش.

12. ______، تجارب الامم، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران: دار سروش، 1377ش.

13. ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست ابن ندیم، تحقیق رضا تجدد، تهران: انتشارات اساطیر، 1381ش.

14. الخورئی الشرتوتی اللبنانی، سعید، اقرب الموارد فی فصح العربیه و الشوارد، بی جا: دارالاسوه للطباعه النشر، 1416ق.

15. حلی، تقی الدین داود، رجال ابن داود، نجف: المطبعه الحیدریه، 1392 ق.

16. حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی تا.

17. خالقی، علی، اندیشه سیاسی شیخ مفید و ابوالصلاح ایوبی، قم: موسسه بوستان کتاب، 1388ش.

18. خضری، احمدرضا، تاریخ تشیع، جمعی از مولفان، تهران: سمت، 1384ش.

19. ---------------، تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه، تهران: سمت، 1378ش.

20. خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، تحقیق مصطفی القادر عطاء، بی جا: محمدعلی بیضون، بی تا.

21. خواندمیر، غیاث الدین، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، تهران: خیام، 1380 ش.

22. دوری، عبدالعزیز و دیگران، بغداد (چند مقاله در تاریخ و جغرافیای تاریخی)، ترجمه اسماعیل دولتشاهی و ایرج پروشانی، تهران: بنیاد دائره المعارف اسلامی، 1375ش.

23. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، جلد 5، تهران: انتشارات و چاپ دانشگاه، 1377ش.

24. ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمر، چاپ دوم، بیروت: دارالکتب العربی، بی تا.

25. ___، سیر اعلام النبلاء، تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت: دارالرساله، 1413 ق.

26. سجستانی، عبدالله بن سلیمان، صوان الحکمه و ثلاث رسائل، تحقیق عبدالرحمن بدوی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1974 م.

27. شیخ مفید، احکام النساء (الف)، تحقیق شیخ مهدی نجف، بی جا: مطبع مهر ناشر الموتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، بی تا.

28. _____، الاختصاص (ب)، تحقیق علی اکبر غفاری و جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، بی جا، بی تا.

29. _____، الارشاد فی معرفه الله حجج الله علی العباد (پ)، بی جا: دارالمفید، بی تا.

30. _____، الافصاح فی امامه امیرالمومنین(ع) (ت)، قم: موسسه بعثت، 1412ق.

31. _____، الامالی (ث)، قم: جامعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، بی تا.

32. _____، الجمل و النصره لسید العتره فی حرب البصره (ج)، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید (مجموعه آثار شیخ مفید)، 1413ق.

33. _____، الرسائل فی الغیبه (چ)، تحقیق علاء جعفری، چاپ دوم، بیروت: دارالمفید، 1414ق.

34. _____، الرساله الاولی فی الغیبه (ح)، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، (مجموعه آثار شیخ مفید)، 1413ق.

35. _____، الفصول المختاره (خ)، تحقیق میرعلی شفیعی، چاپ دوم، قم: مرکز موسسه بعثت، 1414 ق.

36. _____، المسائل الجارودیه (د)، تحقیق شیخ محمد کاظم شانچی، چاپ دوم، بیروت: دارالمفید، 1414ق.

37. _____، المسائل السرویه (ذ)، بی جا: مطبع مهر ناشر الموتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، 1413 ق.

38. _____، المسائل الصاغانیه (ر)، تحقیق: سید محمد قاضی، بی جا: مطبع مهرالاموتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، بی تا.

39. _____، المسائل العکبریه (ز)، بیروت: دارالمفید، 1414 ق.

40. _____، المقنعه (س)، قم: موسسه النشر الاسلامی، 1410 ق.

41. _____، النکت الاعتقادیه (ش)، چاپ دوم، بیروت، دارالمفید، چاپ دوم، 1414ق.

42. _____، اوائل المقالات (ص)، چاپ سوم: بیروت: دارالمفید، 1414 ق.

43. _____، تصحیح اعتقادات الامامیه (ض)، بیروت: دارالمفید للطباعه و النشر و التوزیع، 1414ق.

44. _____، جوابات اهل الموصل (ط)، تحقیق شیخ مهدی نجف، بی جا: مطبع مهر ناشر الموتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، بی تا.

45. شیخ صدوق، الاعتقادات، تحقیق عصام عبدالسید، بیروت: دارالمفید، 1414ق.

46. شیخ طوسی، فهرست، تحقیق جواد قیومی، بی جا: نشر الفقاهه، 1417 ق.

47. عاملی، جعفر مرتضی، شیخ مفید پرچم دار آزادی اندیشه، ترجمه محمد سپهری، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1380ش..

48. عمید زنجانی، عباسعلی، مبانی اندیشه سیاسی در اسلام، بی جا: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه، 1374ش.

49. کرمر، جوئل، احیای فرهنگی در عهد آل بویه، ترجمه محمدسعید حنایی کاشانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، بی تا.

50. مسعودی، ابوالحسن بن علی، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، چاپ دوم، قم: دارالهجره، 1409 ق.

51. _____، علی بن الحسین، التنبیه و الاشراف، تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوی، قم: منابع الثقافه الاسلامیه، بی تا.

52. مطهری، مرتضی، گفتارهای معنوی، چاپ پنجم، تهران: صدرا، 1366ش.

53. مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمه علی نقی منزوی، تهران: شرکت مولفان و مترجمان ایران، 1361 ش.

54. موسوی الخوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم: مکتبه اسماعیلیان، 1390 ق.

55. نجاشی، احمد بن علی، رجال نجاشی، تحقیق موسی شبیری زنجانی، چاپ پنجم، قم: موسسه نشر اسلامی، 1416ق.

56. هاینس، هالم، تشیع، ترجمه محمد تقی اکبری، قم: نشر ادیان، 1384ش.

57. هرندی، محمد جعفر، فقها و حکومت: پژوهشی در تاریخ فقه سیاسی شیعه، بی جا، انتشارات روزنه، بی تا.

مقالات:

1. تقوی سنگدهی، لیلا و امانی چاکلی، بهرام، «بررسی تعامل فکری و سیاسی شیخ مفید با حاکمان آل بویه»، فصلنامه علمی پژوهشی پژوهشنامه تاریخ، شماره 27، تابستان 1391، ص 1- 26.

2. قهرمان فرد، بهاءالدین و دیگران، «بررسی تعامل با سلطان جور در اندیشه شیخ مفید»، فصلنامه علمی پژوهشی کاوشی نو در فقه، شماره 80، تابستان 1393، ص 103- 120.

3. یعقوبی، ابوالقاسم، «نگاهی به تالیفات و آثار مهم شیخ مفید»، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، مجله حوزه (دفترتبلیغات اسلامی حوزه علمیقه قم)، شماره 54، 1371 ش، ص 298 - 301.

پی نوشت ها