دانستنیهایی درباره یبوست

مدفوع(feces/stool) انسان بطور طبیعی نیمه جامد با پوششی از موکوس است. ظاهر مدفوع بسته به وضعیت سیستم گوارش (تحت تاثیر رژیم و سطح سلامتی) متغیر میباشد. رژیم غذایی با محتوای فیبر بالا مدفوع را حجیم و مصرف غذاهای آبکی ، مدفوع را نیز آبکی میکند. تناوب اجابت مزاج طبیعی بسته به فرد و شرایط، از روزی 3 مرتبه تا هفته ای 2 تا 3 بار متغیر است. شکل و قوام مدفوع سالم، کشیده با سطحی هموار و بافتی شبیه کره بادام زمینی خامه ای است.

اجزای سازنده مدفوع: 75 درصد آب (در اسهال درصد آب بیشتر و در یبوست کمتر است)، 25 درصد (1/3) باکتریهای مرده،1/3 باقیمانده غذاهای هضم نشده نظیر سلولز. دیگر اجزای مدفوع را چربی ها (کلسترول)، پروتئین ها، املاح معدنی (فسفات)، موکوس، باکتریهای زنده و سلولهای مرده تشکیل میدهند.

نکته: برخی غذاها به علت محتوای فیبر بالایشان ممکن است بدون هضم و دست نخورده همراه مدفوع خارج شوند، مانند: دانه ها، آجیل، ذرت، لوبیا.

روده بزرگ: وقتی کیموس(chyme)(ماده آبکی ای که در معده در پی گوارش غذا شکل میگیرد) وارد روده بزرگ میشود، 90 درصد آب آن توسط روده کوچک گرفته شده است. و تنها 10 درصد آب و الکترولیتهای سدیم، منیزیوم و کلراید، و همچنین فیبرهای رژیمی باقی مانده اند.کیموس با باکتریها و موکوس ترکیب شده و مدفوع را پدید می آورد. باکتریها برخی از فبیرها را شکسته و به عنوان غذا استفاده میکنند، که تولید استات، پروپیونات و بوتیرات میکنند، که به عنوان غذا توسط سلولهای پوشش روده بزرگ مورد استفاده قرار میگیرند. باکتریهای روده بزرگ روزانه 100 کالری انرژی در اختیار بدن قرار میدهند.PH روده بزرگ بین 5٫5 تا 7 متغیر است. در روده بزرگ جذب آب و املاح معدنی از مواد هضم نشده انجام میگیرد. هر چه بیشتر مدفوع در روده بزرگ باقی بماند، آب بیشتری از دست داده و خشک تر میشود. حفظ تعادل آب، تولید و جذب ویتامینهای B و K نیز از دیگر کارکردهای روده بزرگ میباشد.

بوی مدفوع:فعالیت باکتریهای روده ای عامل بوی بد مدفوع میباشند. باکتریها با تولید ترکیبات حاوی سولفور نظیر تیولها (THIOLS) ، ایندول (INDOLE) ، اسکاتول(SKATOLE) ، مرکاپتان(MERCAPTANS) و همچنین گاز غیر ارگانیک سولفید هیدروژن (HYDROGEN SULFIDE) باعث بوی بد مدفوع میشوند.

نکته:مصرف ادویه جات نیز میتواند به بروی بوی مدفوع تاثیر گذار باشد.

نکته: مصرف گوشت که غنی از سولفید ها میباشد، بوی مدفوع را نامطبوع تر میکند.(به همین خاطر است که مدفوع گوشتخواران از گیاهخواران بدبو تراست)

نکته:مصرف سبزیجات چلیپایی نظیر کلم و بروکلی نیز به علت وجود ترکیبات سولفور دار بوی مدفوع را نامطبوع تر میسازند.

نکته:رشد و تکثیر بیش از حد باکتریهای روده بزرگ نیز موجب بدبو تر شدن مدفوع میشود.

رنگ مدفوع: از ترکیب بیلی روبین حاصل از تجزیه گلبولهای قرمز خون و صفرا (سبز رنگ است) ایجاد میشود. بیلی روبین پس از طی واکنشهای پیچیده ای به اوروبیلی نوژن و سپس به استرکوبیلین (STERCOBILIN) که رنگ قهوه ای به مدفوع میدهد تبدیل میشود.

نکته:رنگهای غذایی مصنوعی و یا طبیعی در رنگ مدفوع تاثیر گذار هستند.

نکته:غذاهای واجد رنگدانه های تیره مانند زغال اخته و چغندر باعث تغییر رنگ مدفوع میشوند.

نکته:رنگ مدفوع نوزادان به خاطر حضور صفرای تنها ،زرد و یا سبز است.

نکته:مصرف برخی داروها نیز در رنگ مدفوع تاثیر گذار میباشند.

علل تغییر رنگ و بافت مدفوع:

-مدفوع سبز:

1-عبور سریع مدفوع از روده ها.

2-مصرف زیاد سبزیجات سبز رنگ و یا غذاهای حاوی  رنگ مصنوعی سبز.

3-خوراندن غذا برای نخستین بار به نوزادان.

– مدفوع زرد:

1-اسهال زرد رنگ میتواند نشانه عفونت انگلی و یا سالمونلا باشد.

2-افزایش سطح  بیلی روبین خون در نشانگان گیلبرت(GILBERT SYNDROME) که با زردی شدید همراه است.

– مدفوع سیاه و قیر مانند: خونریزی در مری، معده و یا روده کوچک -کم خونی فقر آهن، سرطان روده بزرگ، زخم معده، سیروز کبدی، انگل روده ای، مصرف قرصهای آهن.

– مدفوع قرمز: خونریزی شدید از روده ها و یا اسهال شدید.

– مدفوع سفید و یا رنگ پریده:

1-فقدان صفرا و مشکلات کبدی (مانند انسداد مجاری صفرا و یا هپاتیت B(مدفوع رنگ پریده و یا خاکستری)

2-بلع سولفات باریوم بمنظور انجام رادیوگرافی مجاری گوارش.

– مدفوع شناور(روی آب): محتوای فیبر و یا چربی زیاد در مدفوع. نشانه سوء جذب است.همچنین احتباس زیاد گاز روده ای در مدفوع باعث شناور شدن آن روی آب میگردد.

نکته:علت سوزش حین دفع مدفوع مصرف ادویه جات تند میباشد.

محتوای چربی مدفوع:

مدفوع از یک درصد چربی تشکیل یافته است.وقتی این میزان به 7 درصد افزایش می یابد،(STEATORRHEA) نامیده میشود.در این حالت مدفوع شل، حجیم، روغنی، بدبو، چسبناک، خاکستری و یا رنگ پریده، روی آب شناورگردیده و به کاسه توالت می چسبد. علت آن اشکال در سیستم گوارش در شکستن و جذب چربی ها میباشد. اشکال در پانکراس (لوزالمعده) که آنزیم شکستن چربی را ترشح میکند و یا روده باریک که وظیفه جذب چربی ها را بعهده دارد، میتوانند عامل آن باشد.

مکونیوم(MECONIUM) چیست؟

ماده ای چسبناک و به رنگ سیاه بوده که نخستین مدفوع نوزاد پس از تولد میباشد. مکونویم متشکل از موادی است که جنین حین سپری کردن در رحم بلعیده است. این مواد شامل: سلولهای اپی تلیال روده، موکوس، مایع آمنیوتیک، صفرا، کرک جنینی(LANUGO)(لانوگو) (موی نازک، بی رنگ و فاقد مغز میانی که کرک مانند بوده و تمام بدن جنین را در رحم میپوشاند) و آب میباشد.

نکته: حرکات دودی روده بزرگ باعث راندن مدفوع به سمت مقعد میشود. حرکات روده ای در افراد مسن کند میشود از اینرو بیشتر مستعد ابتلا به یبوست میشوند.

نکته: ریفلکس معدی-روده بزرگ نیز در افراد مسن ناکارا تر میشود. این ریفلکس پس از مصرف غذا و افزایش حجم معده روی میدهد که حرکات روده ای را افزایش داده، و نیاز به اجابت مزاج را پدید می آورد.

یبوست(constipation): حالتی در سیستم گوارش است که اجابت مزاج در فرد دردناک و دشوار میگردد. معمولا دفع کمتر از 3 نوبت در هفته یبوست نامیده می گردد.زور زدن هنگام دفع مدفوع و یبوست مزمن میتواند به بواسیر یا هموروئید(hemorrhoid) ، شقاق و یا فیشر(anal fissure) ، انسداد روده ای(bowl obstruction) ، بی اختیاری مدفوع (soiling/encopresis)، فشردگی و تراکم مدفوع(FECAL IMPACTION)  و یا به شکم درد و ورم شکم بیانجامد. یبوست به تعداد دفعات اجابت مزاج مربوط نبوده، بلکه بیشتر به عادات رژیمی، فعالیت جسمی، دریافت مایعات و دیگر عوامل بستگی دارد.

علایم یبوست:

1-اجابت مزاج دشوار و دردناک.

2-مدفوع سفت و حجیم.

3-درد و ورم شکم.

4-نفخ.

5-حس دفع ناقص.

علل ایجاد یبوست :

1-سفت شدن مدفوع:

-مصرف ناکافی فیبرهای رژیمی.

– کم آبی بدن (عدم مصرف کافی مایعات)

– مصرف برخی داروهایی که حاوی آهن، کلسیم و آلومینیوم هستند. از قبیل: ضد اسیدها، ضد تشنج ها، آرام بخشها، مکملهای آهن، ادرار آورها.

2- کاهش و یا فقدان حرکات روده ای که به حرکات دودی (peristalic movement) معروف میباشد:

– کم کاری غده تیروئید.

– فقر پتاسیم.

– آسیب به اسفنکتر مقعد.

– مصرف برخی داروها (مواد مخدر، کدئین، مورفین و ضد افسردگی ها)

– بی تحرکی.

– عدم مصرف کافی فیبرهای رژیمی.

– عدم مصرف غذا در فواصل زمانی منظم در طی روز.

– مصرف زیاد غذاهای پروتئینی.

– مسمومیت با سرب و سایر فلزات سمی (آرسنیک، جیوه).

– بیماریهای شدید.

3-به تاخیر انداختن دفع مدفوع (باقی ماندن زیاد مدفوع در روده بزرگ باعث از دست رفتن بیشتر آب مدفوع و سفت شدن آن میشود)

4-تنگی قسمتی از روده که ایجاد انسداد کرده و اجازه عبور مدفوع را نمیدهد. مانند:تومورها،استنوز روده و دیورتیکول(diverticula) (بیرون ‌زد گی‌های‌ کوچک و‌ کیسه‌ مانند در دیواره‌ روده‌ بزرگ)

5-یبوست روان تنی: که ریشه در اضطراب و عدم آشنایی با محیط دارد. استرس و اضطراب مزمن،بی میلی به دفع مدفوع و عادات غذایی نامطلوب عامل آن است.

6- سوء مصرف ملین ها و مسهل ها(به علت ایجاد وابستگی به آنها)

7-مصرف زیاد چربی، قند و شکر(شیرینی جات و خامه)

8-حاملگی(به علت تغییرات هورمونی و فشار رحم به روی روده)

9-استرس و اضطراب.

10-ضعیف بودن عضلات کف لگن.

11-از دست رفتن الکترولیتهای بدن از طریق ادرار، اسهال و یا استفراغ.

12-کهولت سن.

13-سفر کردن(به علت تغییر رژیم و فعالیت های روزمره)

14-نشانگان روده تحریک پذیر: اسپاسم (گرفتگی) روده بزرگ باعث انقباض ممتد آن میشود، بنابراین حرکت مدفوع متوقف میشود.

15-برخی بیماریها: سکته، لوپوس، پارکینسون، آسیب به نخاع، دیابت، بیماریهای نورولوژیک و عضلانی، و ام اس(MS).

16-عادات اجابت مزاج غلط (در کودکان)

اقدامات تشخیصی:

1- عکسبرداری با  اشعه ایکس با تنقیه باریوم(BARIUM ENEMA)

2- سیگموئیدوسکوپی(SIGMOIDOSCOPY) و کولونوسکوپی(COLONSCOPY): آندوسکوپی روده بزرگ میباشند که بوسیله یک لوله قابل انعطاف و دوربین دار روده بزرگ معاینه میگردد.

3-آنالیز مدفوع برای شناسایی خون در آن.

4- بررسی تاریخچه بیمار ازنظر رژیم غذایی، داروهای مصرفی و فعالیت بدنی.

5-بررسی قدرت انقباض اسفنکتر مقعد(ANORECTAL MANOMETRY): در این روش یک لوله باریک و قابل انعطاف وارد راست روده گردیده سپس با باد کردن یک بادکنک در سر آن عملکرد عضلانی راست روده و مقعد بررسی میشود.

چه وقت بایستی به پزشک مراجعه کرد؟

1-تغییر در الگوی اجابت مزاج.

2-مشاهده خون در مدفوع.

3-درد شدید در شکم همراه با یبوست.

4-درد در ناحیه مقعد.

5-کاهش وزن بی علت.

6-یبوستی که به رغم اقدامات درمانی بیش از 7 روز ادامه می یابد.

7-یبوست و اسهالی که بطور متناوب تکرار میشوند.

8-یبوست در پی مصرف داروهای جدید.

درمان یبوست:

1-برطرف کردن علت ایجاد کننده آن.

2-اصلاح رژیم غذایی.

3-فعالیت جسمی و ورزش.

4-استفاده از مسهل ها.

5-در موارد شدید استفاده از تنقیه ها و عمل جراحی.

پیشگیری از یبوست:

1-حداقل روزی 3 وعده غذا (با فواصل زمانی 4 ساعت) مصرف کنید.

2-روزانه حداقل یک لیتر آب بنوشید.

3-از مصرف الکل و مواد غذایی حاوی کافئین اجتناب ورزید.

4-به اندازه کافی از فیبرهای رژیمی در برنامه غذایی خود بگنجانید (سبزیجات، میوه و غلات سبوس دار)

5-بطور منظم فعالیت بدنی داشته و ورزش کنید.

6-اجابت مزاج را به تاخیر نیاندازید.

7-در مصرف مسهل ها زیاده روی نکنید.

8-پس از صرف صبحانه بمنظور اجابت مزاج  10 دقیقه در توالت بمانید.

9-استرس خود را کاهش دهید.

آشنایی با مسهل ها:

1-عوامل حجیم کننده(BULK-FORMING): با جذب آب در روده مدفوع را نرم میکنند. ایمن ترین نوع مسهل ها محسوب میشوند. باید همراه با آب مصرف شوند وگرنه ایجاد انسداد میکنند. فیبرهای رژیمی را نیز شامل میشوند. مدفوع را حجیم تر کرده و باعث میشوند مدفوع آب بیشتری را در خود نگه دارد. همچنین با تولید یک ژل ملین عبور مدفوع را در قولون تسهیل میکنند. مانند: سبوس پسیلیوم(psyllium) یا همان دانه ها ی اسفرزه، متیل سلولز(methylcellusose) و پلی کربوفیل(polycarbophyl).

2-محرک ها(STIMULANTS): باعث انقباضات ریتمیک روده میشوند (تحریک حرکات دودی)، اما باعث نرم شدن مدفوع نمیشوند. خطرناک ترین مسهل ها میباشند، چراکه ایجاد وابستگی کرده و به روده ها آسیب میرسانند. نظیر روغن کرچک، آلوئه ورا، قرص و شیاف بیزاکودیل(bisacodyl).

3-نرم کننده ه ا(SOFTENERS): باعث نفوذ آب و چربی به مدفوع میشوند.مدفوع را مرطوب کرده و از خشک شدن آن جلوگیری میکنند.معمولا پس از زایمان و اعمال جراحی تجویز میگردند.مصرف بی رویه آنها باعث خارج شدن توازن الکترولیتهای بدن میشود. این دسته از مسهل ها به سرعت ایجاد تحمل کرده، بنابراین مصرف طولانی مدت، اثر بخشی آنها را به شدت کاهش میدهد.مانند(docustate).

4-روان کننده ها(LUBRICANTS): مدفوع را چرب و لیز میکنند. روغنهای معدنی رایج ترین آنها میباشد.

5-اسموتیک ها(OSMOTICS): حاوی نمکها و کربوهیدراتهایی میباشند که باعث ماندگاری آب در روده بزرگ و افزایش حرکات دودی میشوند. اما مصرف بی رویه آنها نیز توازن الکترولیتها را بر هم میزند.این دسته از مسهل ها خود به دو نوع نمکی (saline) و(hyperosmotic agents) تقسیم بندی میشوند. مسهل های نمکی نظیر: هیدروکسید منیزیوم، سولفات منیزیوم، فسفات سدیم، سیترات منیزیوم، سدیم بی فسفات. مسهل های هایپراسموتیک نظیر: شیاف گلیسیرین، لاکتولاز(lactulase) و سوربیتول(sorbitol) .

نکته:مصرف طولانی مدت روغنهای معدنی از جذب ویتامین‌های محلول در چربی از روده (نظیر ویتامین A,D,E,K­) جلوگیری می‌کند.

نکته: مسهل ها به اشکال خوراکی (پودر، شربت، قرص و کپسول) و یا شیاف موجود میباشند.

نکته:روغن زیتون و روغن بادام نیز ملین های ملایم میباشند.

عوارض یبوست:

1-تراکم مدفوع(FECAL IMPACTION):توده  حجیم و سفت شده مدفوع است که با حرکات روده ای قابل دفع نیست. بنابراین برای خارج کردن آن نیاز به مسهل های قوی و یا دخالت پزشک میباشد.

2-بواسیر و یا هموروئید(HEMPRRHOID):ورم و التهاب وریدهای راست روده(RECTUM) و یا مقعد(ANUS) میباشد. کانال مقعدی با شبکه‏ای از وریدهای کوچک که درست زیر پوست هستند پوشیده می‏شود.

انواع هموروئید:

– هموروئید خارجی: خارج از مقعد بوده بنابراین قابل رویت بوده و احساس میشوند. معمولا دردناک، متورم و خارش دار هستند (در پی ایجاد لخته خون در آنها).

– هموروئید داخلی: در داخل راست روده و کانال مقعدی میباشند و از آنجایی که این مکان فاقد گیرنده های درد است، هموروئید داخلی دردناک نبوده و معمولا بیمار از وجود آن اطلاع ندارید. عدم درمان بواسیر داخلی میتواند به گسترش آن منجر گردد. هموروئید داخلی وقتی از مقعد بیرون میزند(PROLAPSED ) هموروئید پرولاپس یافته (افتادگی پیدا کردن هموروئید) نامیده شده و یا وقتی که عضله اسفنکتر با انقباض خود هموروئید پرولاپس یافته را گیر میاندازد، ایجاد هموروئید (STRANGULATED) میکند، که درآن جریان خون ورید قطع میگردد. هموروئید داخلی خفیف به داخل مقعد محدود میشود، هموروئید داخلی متوسط را میتوان با دست به داخل مقعد برگرداند، اما هموروئید دچار افتادگی را نمیتوان با دست به داخل برگرداند. هموروئید داخلی میتواند خونریزی کند.

علایم هموروئید:

درد-سوزش-خارش-تحریک مقعدی-خونریزی از مقعد-ترشح موکوس از مقعد.

علل بواسیر:

1-زمینه ژنتیکی (ضعیف بودن دیواره وریدهای راست روده و مقعد).

2-زور زدن هنگام اجابت مزاج.

3-یبوست.

4-فشار زیاد به وریدهای مقعدی به علت تونوس عضلانی ضعیف (اطراف لگن) و یا وضعیت بدنی نامناسب(مثل نشستن و یا ایستادن های طولانی مدت)

5-چاقی، سبک زندگی بی تحرک، اسهال مزمن، حاملگی، به تاخیر انداختن اجابت مزاج، مصرف نکردن فیبر رژیمی، مصرف ادرار آورها (نظیر نوشابه گای گازدار و قهوه که سبب سفت شدن مدفوع میگردند)، مصرف زیاد الکل، مصرف زیاد پنیر و شیر، فقر ویتامین K ، به تن کردن لباسهای زیر تنگ، بلند کردن اجسام سنگین، سرفه های مزمن در بروز بواسیر تاثیر گذار میباشند.

پیشگیری از بواسیر:

مصرف زیاد مایعات-مصرف بیشتر فیبرهای رژیمی-افزایش فعالیت بدنی و ورزش کردن-بهبود وضعیت بدنی-زور نزدن هنگام اجابت مزاج-عدم مصرف زیاد مسهل ها-استفاده از توالتهای ایرانی بجای توالتهای فرنگی و همچنین پوشیدن لباسهای زیر راحت، گشاد و سبک.

شقاق و یا فیشر مقعدی(ANAL FISSURE): یک ترک و یا پارگی در ناحیه ابتدای مقعد است، که گاهی با خونریزی خفیف حین اجابت مزاج همراه است. کشیدگی بیش از حد غشاء مخاطی مقعد علت ایجاد آن است.

علل ایجاد شقاق:

1-زور زدن هنگام اجابت مزاج.

2-یبوست مزمن و یا شدید.

3-اسهال مزمن ویا شدید.

4-بیماری کرون(CROHN`S DISEASE)(التهاب مزمن مجاری روده ای)

5-پس از وضع حمل در زنان.

6-رابطه جنسی از راه مقعد و یا داخل کردن اشیاء خارجی به داخل مقعد.

علایم شقاق:

1-درد حین اجابت مزاج و یا ساعت ها پس از آن.

2-یبوست.

3-مشاهده خون در مدفوع.

4-شکاف قابل رویت در مقعد.

5-سوزش، درد و خارش.

پیشگیری از شقاق:

درمان به موقع یبوست، مصرف کافی فیبرهای رژیمی، درمان سریع اسهال، عدم زور زدن حین اجابت مزاج، حفظ بهداشت مقعد (آن را خشک و پاکیزه نگه دارید)، عدم استفاده از کاغذ توالت معطر، چرب کردن مقعد با وازلین.

بی اختیاری مدفوع(SOILING/ENCOPRESIS): به خروج عیر ارادی مدفوع در پی یبوست مزمن در کودکان اطلاق میشود. یبوست باعث باقی ماندن مدفوع در راست روده میشود.بنابراین راست روده (رکتوم) بتدریج متورم و متسع میشود. این تجمع مدفوع و اتساع راست روده باعث از دست رفتن حس در راست روده  میشود. در نهایت مدفوع نرمتر و شل از کنار توده مدفوع متراکم نشت کرده و از آنجایی که رکتوم فاقد حس میباشد، مدفوع نرم به شکل اسهال از مقعد کودک بی اختیار خارج میشود.

عواقب روانی بی اختیاری مدفوع:

1-کاهش عزت نفس کودک.

2-انفصال رابطه میان والدین و کودک.

3-ترس از تنبیه شدن در کودکان.

4-خشم والدین (والدین تصور میکنند کودک از روی عمد و یا ارادی این کار را میکند)

5-بروز مشکلات رفتاری و عاطفی در کودک.

علل ایجاد آن:

یبوست، رژیم غذایی غلط، عادات اجابت مزاج غلط، عوامل ژنتیکی، بیولوژیکی و روانی.