نحوه رفتار ایرانی ها با اسرای عراقی

عده ای از قربانیان جنگ تحمیلی هشت ساله، اسرا به شمار می رفتند که گرفتار بازداشتگاه ها و زندان های مختلف بودند و در این میان اسرای ایرانی هدف رفتار غیر انسانی و انتقام جویانه رژیم بعث قرار گرفتند اما در مقابل، ایران رفتاری مناسب و مطابق با حقوق بشر انسانی با اسرای آنان داشت.

مسأله اسارت طولانی فرزندان این ملت در طول جنگ تحمیلی، امتحان دیگری بود که ایرانیان با موفقیت آن را به انجام رساندند و اسرای ما از خود آزادمردی نشان دادند تا این دوره به پایان برسد و ایران اسلامی در 26 مرداد 1369 ش. شاهد آزادی نخستین گروه آزادگان سرافرازی شد که پس از سال ها اسارت در زندان ها و اسارتگاه های رژیم بعث، قدم به خاک پاک وطن گذاشتند تا به این ترتیب یکی از روزهای تاریخ این دیار کهن رقم بخورد؛ یعنی اسرایی که با مقاومت شان در دوره اسارت در چنگال رژیم بعث عراق، جنگی به مراتب سخت تر از رزمندگان خط مقدم را تجربه کردند و با سربلندی و اقتدار به آغوش وطن بازگشتند. به مناسبت سالروز بازگشت آزادگان به وطن به بررسی وضعیت اسرای عراقی در ایران پرداخته است.

ایران و اسرای عراقی

ارتش در دوره دفاع مقدس به دلیل افزایش تعداد اسرای عراقی مبادرت به سازمان دهی و تشکیل اردوگاه ها در نقاط مختلف کشور کرد که بیشتر آنان در نقاط خوش آب و هوا و مراکز استان ها قرار داشتند. اسرای عراقی نخست در یگان های خط مقدم که اسیر شده بودند، بازجویی می شدند. در آنجا اخبار و اطلاعاتی که دارای قابلیت استفاده فوری برای یگان های درگیر بود، از آنها اخذ می شد و سپس به واحدهای بعدی که لشگر یا قرارگاه های ارتش بود، منتقل می شدند تا در آنجا مورد بازجویی مجدد و تکمیلی قرار گیرند. بعد از بازجویی نهایی به شهرها و استان های مرکزی اعزام می شدند تا از آنان نگهداری شود. مسئولیت نگهداری و اداره این اسیران به یگان دژبان ارتش واگذار شده بود و نخست اردوگاه های حشمتیه و پرندک صرفاٌ برای نگهداری اسیران در نظر گرفته شد اما بعد به دلیل افزایش تعداد اسرای عراقی، مکان های دیگری نیز برای نگهداری آنها در نظر گرفته شد. بنابراین از 1359 عملاً تمام مسئولیت های اسکان، نگهداری و پشتیبانی اسیران جنگی بر عهده ارتش بود و این روند به مدت 24 سال و تا آزادی کامل اسرا در پایان 1382 خورشیدی ادامه داشت.

سرنوشت اسرای عراقی

از سوم فروردین 1359 تا روزی که آتش بس میان خطوط درگیری ایران و عراق در مرداد 1367 حاکم شد، ایرانیان توانسته بودند، 72 هزار و 113 تن از نیروهای مسلح ارتش بعث عراق اعم از زمینی، هوایی و دریایی را همراه 247 تن مزدور (غیر عراقی) به اسارت درآورند.

بیشتر اسرا عراقی در طول سال های 1360 و 1361 که سلسله عملیات کربلا به اجرا درآمد، اسیر شدند. در میان اسرا از سرباز وظیفه و نیروهای جیش الشعبی (نیروهای مردمی) تا سرتیپ و حتی سرلشگر دیده می شد. از نظر قومیتی، کردهای عراقی از کم ترین تعداد اسرا در مجموع اسیران موجود برخوردار بودند. همچنین در مقاطع مختلفی که اقدام به تبادل اسرا می شد، تعدادی از آنها به ایران پناهنده شدند که آمار دقیق آنان در طول این مدت، برابر 10 هزار و 634 تن بود. بنابراین می توان گفت حدود 14 درصد از همه اسیران عراقی، تحت تاثیر شرایطی که برای آنان در اردوگاه های ایران فراهم شده بود، از بازگشت به کشور خود منصرف شدند. بیشتر این عده از پناهندگان عراقی را نیروهای تواب و احرار مجلس اعلای انقلاب اسلامی تشکیل می دادند و که در مقابله با ارتش رژیم بعث حضور فعالی داشتند به طوری که تعداد 338 تن مفقودالاثر، 39تن شهید، 49 تن مفقود الجسد و هشت تن فوت کردند.

همچنین تا آزادی آخرین اسرای عراقی حاضر در ایران، تعداد یک هزار و 173 تن از آنها به دلایل مختلفی همچون باقی ماندن عارضه های ناشی از مجروحیت و کهولت سن فوت کردند که پیکر تمامی آنها به عراق بازگردانده شد.

اقدامات و خدمات ارتش برای رفاه اسرای عراقی

یکی از نقاط قوت ایران در هشت سال جنگ تحمیلی که تاکنون اندیشمندان و تاریخ نویسان کمتر به آن پرداخته اند، نحوه برخورد ایرانی ها با اسرای عراقی بوده است که از جمله این گروه ها که ارتباط بیشتری با اسرا داشتند، ارتش بود که آنها را در 23 پادگان مستقر در شهرهای تهران، مشهد، قوچان، بندرانزلی، رینه، بجنورد، گرگان، سمنان، میانه، تربت جام، ساری، منجیل، کرج، اراک و برای مدت کوتاهی در ابتدای جنگ در اهواز نگهداری می کرد. از مهم ترین اقداماتی که ارتش در ارتباط با این اسرا انجام داد می توان به برقراری و ایجاد اردوگاه های نگهداری اسرا، تامین افراد نگه دارنده اسرا از بهترین کارکنان ارتش، پیش بینی و برآورد بودجه سالیانه اسرای جنگی، برآورد حقوق ماهیانه، دریافت و پرداخت آن به اسرا به طور مرتب و به موقع، اعزام اسرای داوطلب به نماز جمعه و زیارت شهرهای مقدس قم، مشهد و جمکران، همکاری با کمیته کار به منظور تشکیل کارگاه ها و بوفه اسرا، همکاری با کمیته فرهنگی در جهت تقویت و گسترش امور فرهنگی، پذیرش و پذیرایی نمایندگان صلیب سرخ و سازمان ملل در اردوگاه ها به منظور بازدید و ثبت نام اسرا، جداسازی و نگهداری اسرای نوجوان و همکاری در جهت تربیت و ارشاد آنان، انجام دادن ملاقات های انفرادی و جمعی میان اسرا و خانواده های آنان طبق برنامه تنظیمی از طرف کمیسیون اداره اسرای جنگی و...اشاره کرد.

همچنین به مسایل روحی و جسمی اسرا در زندان توجه ویژه ای می شد و کمیته هایی برای این منظور در کمیسیون اداره اسرای جنگی تشکیل شد که عبارت بودند از کمیته فرهنگی، کمیته بهداشت و درمان، کمیته کار، کمیته تشخیص و تفکیک، و کمیته روابط عمومی و تبلیغات. برای نمونه از جمله اقدامات کمیته فرهنگی از 20 هزار تن اسیران بی سوادی یاد کرد که در نهضت سواد آموزی اردوگاه ها باسواد شدند. همچنین 134 هزار جلد کتاب میان آنها توزیع شد، جمع آوری خاطرات، سرودها و دیگر مکتوبات بر جای مانده از اسرا 10 هزار نسخه و...نیز در این زمینه قرار دارد. کمیته کار اردوگاه ها هم اقداماتی انجام داد که در نتیجه توانستند با استفاده از نیروی اسرای عراقی یک هزار عدد کتابخانه سیار ایجاد کنند، بیش از هشت هزار میز و نیمکت و صندلی ساختند و در این اردوگاه ها آثار زیادی از جمله لباس برای خود اسرا، لباس اتاق عمل، سربازی و مبل و صندلی تولید شد.

کمیته بهداشت و درمان خدمات بسیاری برای این اسرا انجام داد از جمله تعداد چهار هزار و 725 عینک طبی به آنها تحویل داده شد، حدود هشت هزار و 590 دست دندان مصنوعی برای اسرا ساخته و 11 هزار و 514 عمل جراحی مانند جراحی چشم صورت گرفت و در مجموع 37 هزار و 180 تن از اسرا به منظور معالجه به بیمارستان های مختلف ارتش اعزام شدند. بنابراین می توان گفت نوع برخورد ایرانیان با اسرای عراقی در طول 24 سال به گونه ای بود که حدود 14 درصد از مجموعه اسرا، حاضر به بازگشت به کشور خود نشده و در ایران ماندند.

علاوه بر پناهندگان، گروهی در میان عراقی ها بودند که به رزمندگان اسلام پیوستند و به عنوان احرار بعد از مدتی از کمپ اسرا بیرون آمدند و به زندگی در شهرهای ایران ادامه دادند که از جمله این افراد می توان به سمیر ابواحمد الغامدی راننده نفر بر سنگین گردان 181 از یگان دوم سپاه چهارم بازسازی شده ارتش، علی الصمدانی افسر توپخانه در غرب و شاهین محمد المحمدی اشاره کرد.

پژوهش های مربوط به اسرای عراقی

مطالعه و بررسی پیرامون اسرای عراقی یکی از موضوع های مهم در حوزه دفاع مقدس است که مغفول مانده و با وجود مطالب زیاد کمتر به آن توجه شده است و در کل کتاب های پیرامون اسرای عراقی تعداد محدودی هستند که می توان آنها را به 2 دسته تقسیم کرد: دسته اول که حدود 30 کتاب از آن منتشر شده، خاطراتی است که مرتضی سرهنگی نوشته و بیشتر در حوزه هنری منتشر شده اند و دسته دوم را کتاب هایی تشکیل می دهند که جنبه پژوهشی دارند. تعداد این کتاب ها کمتر از 10 عدد است که در زیر به معرفی برخی از این آثار می پردازیم:

اسرای عراقی یا میهمان به قلم محمدحسن حبیبیان و شاداب عسگری از طرف سازمان حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس ارتش جمهوری اسلامی ایران منتشر شد. در این کتاب به بررسی نحوه نگهداری و برخورد با اسرای عراقی در ایران در طول 24 سال پرداخته شده است.

همچنین این کتاب به بررسی زمینه های آغاز جنگ از طرف عراق می پردازد و بعد به تحلیل و مقایسه میان نگهداری از اسیران از طرف عراقی ها و ایرانیان توجه دارد. در این کتاب از اسناد مهم و سخنرانی ها و نشریات استفاده شده است.

حمله بزرگ خاطرات سرهنگ دوم عراقی اسعد الدجیلی است که توسط محمد حسین زوار کعبه، ترجمه و در انتشارات سوره مهر در 1390 خورشیدی به چاپ رسید. الدجیلی در این کتاب از فداکاری ها و ایثار رزمندگان ایران یاد می کند و بعد یک گزارشی در مورد رفتارهای غیراخلاقی و جنایتکارانه صدام و هم دستانش می دهد. وی در نیروی هوایی عراق کار می کرد به همین دلیل اطلاعات بسیار خوب و اسرار زیادی از جنگ هشت ساله می نویسد. دجیلی همچنین در کتاب خود از زندگی و نحوه ورودش به ارتش عراق تا عملیات فاو را توضیح می دهد و زمینه های شکل گیری اندیشه های سردمداران کشورش برای تصاحب ایران را بازگو می کند. وی این کتاب را به امام خمینی(ره) تقدیم کرده است.

پوتین قرمزها این کتاب نوشته فاطمه بهبودی نخستین کتاب خاطره ای است که موضوع آن، اسرای عراقی جنگ تحمیلی هستند. موضوع آن خاطرات مرتضی بشیری بازجو و مدیرمسئول جنگ روانی قرارگاه خاتم الانبیا است که روایت جلسات بازجویی از نیروهای عراقی را نشان می دهد و هدف از آن این است که فجایع رخ داده در جنگ تحمیلی را بیشتر نمایان کند. کتاب پوتین قرمزها در 36 فصل مختلف به بازسازی صحنه هایی از برخورد با نیروهای عراقی پرداخته است.

اَسرار جنگ تحمیلی به روایت اسرای عراقی، عنوان مجموعه مصاحبه هایی بود که مرتضی سرهنگی خبرنگار روزنامه جمهوری اسلامی با اسرای عراقی انجام می داد. این اثر در 1365 خورشیدی توسط انتشارات سروش به چاپ رسید. بیشتر این مصاحبه ها در 1361  و پس از شکست های سنگین قوای دشمن از رزمندگان انجام شد و در 1363 خورشیدی در قالب یک مجموعه واحد منتشر شد. دیدن جنگ از زاویه دید سربازان دشمن، اهمیت این کتاب را دوچندان کرده است.

منابع

1. محمد حسن حبیبیان، شاداب عسگری، اسرای عراقی یا میهمان، سازمان حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس ارتش جمهوری اسلامی، تهران، 1391

2. اسماعیل شریفی، تحول در اسارت، تهران: موسسه فرهنگی نشر امین، 1378

3. مرتضی سرهنگی، اسرار جنگ تحمیلی به روایت اسرای عراق، تهران: سروش، 1363

4. محمد حسن باقری و شاداب عسگری، جنگ تحمیلی فرصتی برای احیای عزت و شرف ایران اسلامی، جلد 2، تهران: انتشارات اندیشه عصر، 1388.