دو چالش اساسی کشاورزی

 تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی و چالش‌هایی که کشاورزی ایران با آن مواجه است باید در مرکز توجه یک برنامه توسعه بلندمدت برای این بخش قرار گیرد. این تغییر کاربری، تشدید خشکسالی‌ها و گرمایش جهانی و همینطور تخصیص بی‌رویه آب به فعالیت‌های غیر‌کشاورزی و استفاده غیربهینه آن در خود این بخش می‌تواند به صادرات کشاورزی ایران آسیب بسیاری وارد آورد.

 تغییر کاربری زمین‌‌‌‌های کشاورزی و تشدید خشکسالی‌‌‌‌ها؛ دو چالش اساسی هستند که آینده تولید محصولات غذایی و امنیت غذایی ایران و منطقه را تهدید می‌کنند. تغییر در کاربری اراضی کشاورزی به دلایل مختلفی ازجمله افزایش جمعیت و نیاز به مسکن، گسترش شهرنشینی، صنعتی و تجاری‌شدن جوامع انسانی صورت می‌گیرد. انجام این امر یکی از مهم‌ترین عوامل موثر بر تشدید تغییر اقلیم به‌‌‌‌طور مستقیم و غیرمستقیم بوده و درعین‌‌‌‌حال خود نیز متاثر از پیامدها و اثرات نامطلوب تغییر اقلیم است. الهام پیشداد، مدیر گروه مطالعات تغییر اقلیم در خاورمیانه‌ مرکز پژوهش‌های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه و رئیس کارگروه تغییر اقلیم انجمن مخاطره‌شناسی ایران در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» به تشریح اثرات منفی مستقیم و غیرمستقیم تغییر در کاربری زمین‌‌‌‌های کشاورزی و نیز تشدید خشکسالی‌‌‌‌های ناشی از تغییر اقلیم بر تولید محصولات و امنیت غذایی پرداخت.

به‌خطر افتادن خودکفایی و امنیت غذایی

الهام پیشداد گفت: اثرات مستقیم تغییر کاربری زمین‌‌‌‌های کشاورزی بر تولید محصولات غذایی قابل‌‌‌‌توجه بوده و این تاثیر بر کاهش تولید محصولات غذایی، به‌ویژه محصولات استراتژیک و اساسی، به‌صورت چشمگیری محسوس است که منجر به کاهش خودکفایی غذایی می‌شود، همچنین با توجه به اینکه معمولا اراضی تغییر کاربری یافته از اراضی مرغوب و حاصلخیز هستند، این امر سبب کاهش تنوع محصولات کشاورزی، افزایش وابستگی به واردات برخی محصولات و نوسانات شدید قیمت مواد غذایی در بازارهای داخلی می‌‌‌‌‌شود. از سوی دیگر، تغییر کاربری زمین‌‌‌‌های کشاورزی به‌صورت گسترده، موجب تخریب ساختار خاک، فرسایش آبی و بادی، کاهش حاصلخیزی و ازبین‌رفتن مواد آلی خاک به‌ویژه در مناطق شیب‌‌‌‌دار شده و سبب افزایش فرسایش خاک و در ادامه منجر به کاهش حاصلخیزی خاک و کاهش توانایی آن  برای تولید محصول می‌شود. علاوه‌بر این، انجام فعالیت‌های صنعتی و شهری در اراضی تغییر کاربری یافته نیز منجر به آلوده‌شدن خاک با مواد شیمیایی و فلزات سنگین و نیز آب ‌‌‌‌و هوا می‌شود که همگی این عوامل به‌‌‌‌طور مستقیم بر کاهش تولید محصولات کشاورزی، کاهش کیفیت محصولات و افزایش هزینه‌های تولید تاثیرگذار هستند.

از تغییر کاربری زمین‌‌‌‌ها تا بحران آب در کشاورزی

وی در ادامه افزود: از دیگر پیامدهای مستقیم این امر می‌توان به کمبود آب برای فعالیت کشاورزان باقی‌مانده در منطقه اشاره کرد؛ به‌طوری‌که تغییر کاربری زمین‌‌‌‌های کشاورزی به‌ویژه برای ساخت‌‌‌‌وسازهای مسکونی و صنعتی منجر به برداشت بی‌‌‌‌رویه از منابع آب زیرزمینی منطقه و درنتیجه کاهش سطح این آب‌‌‌‌ها و مشکل کمبود آب برای کشاورزی به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌‌‌‌خشک شده و به‌‌‌‌تبع آن هزینه‌های تولید را افزایش می‌دهد. این نکته نیز شایان‌‌‌‌ذکر است؛ تغییر کاربری زمین‌‌‌‌های کشاورزی گاهی به‌منظور کشت محصولات پر آب‌‌‌‌بر بوده که خود منجر به مصرف بی‌‌‌‌رویه آب‌های زیرزمینی و کاهش سطح آب‌های زیرزمینی منطقه می‌شود. همچنین در مقابل، گاهی تغییر کاربری زمین‌‌‌‌های کشاورزی با هدف کشت محصولات کم آب‌‌‌‌بر اما پر‌‌‌‌درآمد است و این امر منجر به تغییر الگوی کشت و کاهش تنوع محصولات کشاورزی شده که علاوه‌بر کاهش امنیت غذایی، بر اقتصاد روستایی و اشتغال در منطقه نیز تاثیر منفی گذاشته‌است.

پیامد خطرناک تغییر کاربری زمین‌‌‌‌ها

پیشداد، ضمن بیان اینکه کاهش تنوع‌زیستی از دیگر پیامدهای مستقیم تغییر کاربری زمین‌‌‌‌های کشاورزی است که باید مورد‌توجه جدی قرار گیرد، تاکید کرد: تبدیل این زمین‌‌‌‌ها به سایر کاربری‌‌‌‌ها همچون مسکونی، صنعتی و تجاری، منجر به ازبین‌رفتن زیستگاه‌‌‌‌های طبیعی و کاهش تنوع‌زیستی در منطقه می‌شود و درنتیجه بر گرده‌‌‌‌افشانی گیاهان، کنترل آفات و بیماری‌ها و درنهایت بر تولید محصولات کشاورزی تاثیر منفی خواهد گذاشت. با این توضیحات، اثرات مستقیم تغییر کاربری زمین‌‌‌‌های کشاورزی بر کاهش تولید محصولات غذایی به‌صورت قابل‌توجهی محسوس بوده و این عوامل در کنار هم سبب به‌خطر افتادن امنیت غذایی، تضعیف اقتصاد روستایی و تاثیرگذاری منفی بر قیمت مواد غذایی در بازارهای داخلی می‌شود.

دو ضلع یک مثلث خطرناک در امنیت غذایی

این متخصص تغییر اقلیم علاوه‌بر ذکر برخی اثرات منفی مستقیم تغییر کاربری زمین‌‌‌‌های کشاورزی بر تولید محصولات کشاورزی، بر اعمال تاثیرات غیرمستقیم این امر به‌‌‌‌واسطه تغییر اقلیم نیز اشاره کردو گفت: درواقع تغییر در کاربری زمین‌‌‌‌های کشاورزی به ‌‌‌‌عنوان یکی از منابع جذب کربن و تبدیل آن به انواع دیگر کاربری‌‌‌‌ها سبب آزاد‌شدن مقادیر زیادی از کربن ذخیره‌‌‌‌شده در خاک و پوشش گیاهی و درنتیجه افزایش انتشار گازهای گلخانه‌‌‌‌ای و تشدید گرمایش جوی می‌شود و عاملی است بر وقوع و تشدید تغییر اقلیم محلی و منطقه‌ای که بدین واسطه امنیت غذایی و تولید محصولات کشاورزی منطقه نیز با خطرات حدی ناشی از اثرات و پیامدهای نامطلوب این بحران اقلیمی مواجه می‌شوند. پیشداد افزود: تغییر اقلیم به ‌‌‌‌شدت بر الگوهای بارندگی و دما اثرگذار است و تغییر در الگوهای جوی منجر به‌وقوع و تشدید پدیده‌‌‌‌های حدی اقلیمی مهم ازجمله خشکسالی و سیلاب‌‌‌‌های ناگهانی و دیگر رویدادهای حدی در منطقه می‌شود و از این طریق بر تولید محصولات کشاورزی و امنیت غذایی منطقه اثرات منفی گذاشته و خسارات قابل‌توجهی را تحمیل می‌کند. افزایش آفات و بیماری‌های گیاهی نیز از دیگر پیامدهای نامطلوب تغییر اقلیم بر محصولات کشاورزی است، به‌طوری‌که با تشدید گرمایش جوی، تغییر در اقلیم منطقه و افزایش دمای هوا بیش از دمای مطلوب و موردنیاز برای تولید محصولات کشاورزی، شرایط برای شیوع آفات و بیماری‌های گیاهی و نیز افت کیفیت محصولات کشاورزی مستعد شده و منجر به کاهش قابل‌‌‌‌توجه تولید محصولات کشاورزی و ارزش غذایی آنها می‌شود.

اقدام برای حفظ زمین‌‌‌‌های کشاورزی و امنیت غذایی

بنا بر‌این  اظهارات، تغییر کاربری زمین‌‌‌‌های کشاورزی به دلیل تاثیر مستقیم آن بر تولید محصولات غذایی و نیز به ‌‌‌‌واسطه تشدید روزافزون تغییر اقلیم موثر بر امنیت کشاورزی منطقه چالش پیچیده‌‌‌‌ای است که برای مدیریت آن اقدام فوری و به‌‌‌‌موقع و اتخاذ سریع سیاست‌های جامع و یکپارچه‌‌‌‌ای که هم به حفظ زمین‌‌‌‌های کشاورزی و افزایش بهره‌‌‌‌وری آنها و هم به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌‌‌‌ای و سازگاری با تغییر اقلیم کمک کند، امری ضروری است. وی در ادامه به برخی از این استراتژی‌های بهبود روند فعلی اشاره کرد و گفت: ترویج و توسعه کشاورزی پایدار با استفاده از روش‌های پایدار همچون آبیاری قطره‌‌‌‌ای، کشت محصولات مقاوم به خشکی و استفاده از کودهای آلی جهت کمک به حفظ خاک، آب و تنوع‌زیستی و نیز افزایش تولید و حفظ امنیت کشاورزی، مدیریت کاربری زمین با تدوین برنامه‌های جامع برای حفظ جنگل‌‌‌‌ها و اکوسیستم‌های طبیعی و جلوگیری از تغییر کاربری بی‌‌‌‌رویه اراضی کشاورزی می‌تواند از بحران‌های پیش‌رو جلوگیری کند و همچنین حمایت‌های تشویقی از کشاورزان با ارائه تسهیلات و حمایت‌های مالی و فنی به آنها در سازگاری با اثرات تغییر اقلیم و افزایش بهره‌‌‌‌وری، توسعه شهرنشینی پایدار با مدیریت شهری هوشمند، ترویج فرهنگ مصرف مسوولانه و ترویج کشاورزی شهری برای تامین بخشی از نیازهای غذایی و همچنین ضرورت افزایش آگاهی عمومی در مورد اهمیت حفظ اراضی کشاورزی و پیامدهای منفی تغییر کاربری آنها باعث ایجاد اکوسیستمی پایدار برای حفظ محیط‌زیست می‌شود.

آینده‌‌‌‌ای خشک و داغ

پیشداد در بخش دیگری از سخنان خود بیان کرد: بروز و تشدید خشکسالی‌‌‌‌ها یکی از جدی‌‌‌‌ترین چالش‌های اقلیمی است که در سال‌های اخیر ایران، فلات ایران و بسیاری از کشورهای منطقه خاورمیانه را به‌‌‌‌شدت تحت‌تاثیر قرارداده‌است. این پدیده تحت‌تاثیر تغییر اقلیم به یکی از مهم‌ترین تهدید‌ها برای منابع آبی، کشاورزی و همچنین امنیت اقتصادی، محیط‌زیستی و اجتماعی جوامع انسانی تبدیل ‌‌‌‌شده‌است.

وی همچنین افزود: با توجه به یافته‌‌‌‌های تحقیقاتی و پیش‌‌‌‌نگری‌‌‌‌های انجام‌شده توسط مدل‌های اقلیمی، شدت، فراوانی و گستره خشکسالی‌‌‌‌ها به تناسب وضعیت مناطق، در ایران، فلات ایران و منطقه خاورمیانه تغییر یافته و در صورت تشدید روند صعودی کنونی گرمایش جهانی و تغییر اقلیم و افزایش دمای کره‌زمین در آینده نیز به‌‌‌‌طور قابل‌توجهی افزایش خواهد یافت. همچنین تغییر در الگوهای بارشی درنتیجه اثرات تغییر اقلیم که نوع بارش‌‌‌‌ها را از حالت برف به بارندگی و میزان بارندگی‌‌‌‌ها را از حالت گسترده به‌صورت متمرکز و در دوره‌‌‌‌های کوتاه‌مدت تبدیل‌کرده که البته این وضعیت خود احتمال وقوع سیلاب‌‌‌‌های ناگهانی مخرب را نیز به‌‌‌‌شدت افزایش داده و خواهد داد، سبب تشدید خشکسالی‌‌‌‌ها به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌‌‌‌خشک کره‌زمین شده‌است، همچنین کاهش بارندگی‌‌‌‌های زمستانه و بهاری که منبع اصلی تامین آب‌های سطحی و زیرزمینی هستند نیز از دیگر عوامل اصلی تشدید خشکسالی‌‌‌‌ها در منطقه است. از سوی دیگر، افزایش دما باعث افزایش تبخیر از سطح زمین و به‌‌‌‌تبع آن منجر به کاهش رطوبت خاک و تشدید خشکسالی در منطقه خواهد شد. کاهش پوشش گیاهی نیز به دلیل خشکسالی و سایر عوامل، سبب کاهش نفوذ آب به خاک و افزایش رواناب سطحی می‌شود که این امر نیز برشدت خشکسالی‌‌‌‌ها در منطقه تاثیرگذار است.

زنگ خطر بحران‌های اقتصادی و اجتماعی

این متخصص تغییر اقلیم با اشاره به خشکسالی‌‌‌‌های پیاپی و تشدید شده به‌عنوان یکی از جدی‌‌‌‌ترین پیامدهای تغییر اقلیم، تاکید کرد؛ این بحران با کاهش بارندگی، افزایش دما، تبخیر شدید و کمبود آب، تاثیرات مخربی بر بخش کشاورزی و جوامع روستایی و به‌دنبال آن امنیت غذایی در ایران و منطقه گذاشته‌است. همچنین ازدست‌رفتن گسترده زمین‌‌‌‌های کشاورزی و کاهش تولید محصولات، به‌ویژه محصولات استراتژیک مانند گندم، جو و باغی، به دلیل تنش آبی و تغییر کاربری زمین و الگوهای کشت، امنیت غذایی را به‌‌‌‌شدت تهدید می‌کند. بر این اساس، افزایش تقاضا برای مواد غذایی در کنار کاهش عرضه، منجر به افزایش قیمت‌ها، کاهش دسترسی به‌ویژه اقشار کم‌‌‌‌درآمد جامعه به مواد غذایی اساسی و درنتیجه تشدید فقر و گرسنگی در مناطق آسیب‌‌‌‌پذیر می‌شود. این شرایط نه‌‌‌‌تنها سبب به‌خطر افتادن امنیت غذایی جامعه می‌شود بلکه با کاهش درآمد کشاورزان و مهاجرت اجباری روستاییان به شهرها سبب به‌خطر افتادن امنیت اجتماعی و اقتصادی در مناطق شهری همچون افزایش حاشیه‌‌‌‌نشینی، بیکاری، فقر، جرم و جنایت، فشار بر زیرساخت‌های شهری و تشدید نابرابری‌‌‌‌های اجتماعی و اقتصادی می‌شود.

ضرورت برنامه‌‌‌‌ریزی جامع و مدیریت پایدار منابع

برای مقابله با خشکسالی و تامین امنیت غذایی در ایران و سایر کشورهای منطقه با شرایط مشابه، می‌توان اقدامات متعددی انجام داد از جمله مدیریت بهینه منابع آب با اجرای طرح‌های آبیاری تحت‌‌‌‌فشار، توسعه سیستم‌های آبیاری‌نوین، احیای آبخوان‌‌‌‌ها و مدیریت جامع منابع آب‌های زیرزمینی؛ توسعه کشاورزی پایدار با کشت محصولات مقاوم به خشکی، استفاده از روش‌های کشاورزی حفاظتی و استفاده از فناوری‌های نوین در کشاورزی. همچنین بهره‌‌‌‌برداری از آب‌های غیرمتعارف با استفاده از پساب تصفیه‌‌‌‌شده، آب‌های سطحی، آب‌های شور و آب‌های زیرزمینی کم‌‌‌‌عمق برای مصارف کشاورزی از دیگر این راهکارها است. توسعه زیرساخت‌های آبی پایدار که سبب بهبود بهره‌‌‌‌وری آب، مدیریت موثر فاضلاب و توسعه زیرساخت‌های آبی مقاوم در‌برابر پیامدهای تغییر اقلیم همچون سیل، خشکسالی و سایر رویدادهای حدی اقلیمی می‌شود نیز ضروری است. در این مسیر، نقش تحقیقات علمی و نوآوری‌های فناورانه نیز بسیار حائزاهمیت است. توسعه فناوری‌های جدید در زمینه کشاورزی هوشمند و مدیریت منابع آب می‌تواند راهگشای بسیاری از چالش‌های موجود باشد، همچنین استفاده جامع از داده‌های ماهواره‌‌‌‌ای و سیستم‌های پیش‌بینی اقلیمی می‌تواند به بهبود مدیریت این منابع و کاهش خسارات ناشی از رویدادهای حدی اقلیمی کمک کند. علاوه‌بر این، تقویت سیستم‌های هشدار زودهنگام و مدیریت ریسک در بخش کشاورزی می‌تواند باعث کاهش آسیب‌‌‌‌پذیری کشاورزان در‌برابر اثرات و پیامدهای تغییر اقلیم و نوسانات بازار شود. توسعه بیمه‌‌‌‌های کشاورزی و حمایت‌های مالی هدفمند نیز می‌تواند به افزایش تاب‌‌‌‌آوری جوامع روستایی در‌برابر شوک‌های اقلیمی و اقتصادی کمک کند. در کنار این اقدامات، افزایش آگاهی عمومی از طریق آموزش کشاورزان و مردم در زمینه روش‌های نوین کشاورزی، روش‌های مدیریت مصرف آب و سازگاری با پیامدهای تغییر اقلیم ازجمله خشکسالی می‌تواند در مقابله با این چالش مهم موثر باشد.

حل بحران امنیت غذایی

وی افزود: مدیر گروه مطالعات تغییر اقلیم در خاورمیانه در پایان گفت‌وگو تاکید کرد: حل بحران‌های چالشی ناشی از تغییر کاربری زمین‌‌‌‌های کشاورزی و خشکسالی‌‌‌‌های تشدید یافته ناشی از تغییر اقلیم که آثار مخربی بر امنیت غذایی و تضمین پایداری آن و نیز سایر جنبه‌های زندگی دارند، علاوه‌بر اجرای برنامه‌‌‌‌ریزی دقیق، مدیریت جامع منابع آب و توسعه کشاورزی پایدار نیازمند همکاری‌های همه‌‌‌‌جانبه و اقدامات گسترده و هماهنگ در سطوح مختلف و نیز مشارکت تمامی ذی‌نفعان جامعه اعم از دولت‌‌‌‌، بخش‌خصوصی و دانشگاهیان، سازمان‌های غیردولتی مردم‌‌‌‌نهاد، جوامع محلی و آحاد مردم با یکدیگر و در سطح ملی است.

وی افزود: از طرفی، برای مقابله موثر با این چالش‌ها و حفظ امنیت غذایی پایدار در منطقه، علاوه‌بر عزم ملی، تقویت دیپلماسی غذایی و همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی نیز امری ضروری است. این همکاری‌ها باید بر پایه اصول مشترک، تبادل دانش و تجربیات، سرمایه‌گذاری مشترک در زیرساخت‌ها و فناوری‌های نوین و ایجاد شبکه‌‌‌‌های منطقه‌ای برای مدیریت یکپارچه منابع آب و خاک استوار باشد. براین اساس، ضرورت اتخاذ رویکردی جامع، چندجانبه و مبتنی بر مشارکت همگانی بیش از پیش احساس می‌شود و این رویکرد باید تمام ابعاد اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی و حتی سیاسی را درنظر گرفته و به‌صورت یکپارچه در سیاستگذاری‌‌‌‌ها و برنامه‌های توسعه‌‌‌‌ای در همه سطوح، از محلی تا جهانی، لحاظ شود. با تاکید بر عدالت اقلیمی، تامین مالی پایدار و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین سازگار با محیط‌زیست، تقویت مشارکت جوامع محلی، توسعه زیرساخت‌های سبز، ترویج شیوه‌‌‌‌های کشاورزی هوشمند و پایدار، توجه به نقش آموزش و آگاهی‌‌‌‌رسانی همگانی و حفظ تنوع‌زیستی می‌توان به مقابله موثر با تغییر اقلیم و ایجاد آینده‌‌‌‌ای پایدار کمک کرد.