سید علی اندرزگو، به طوری که گذشت، سراسر سالهای دهه 1330 را به فعالیت در کارگاه نجاری و سپس اداره مغازه لبنیات فروشی خود گذراند.او در این دوران مشغول خودسازی برای اهداف والای خود بود.ایشان با شرکت در جلسات درس و بحث که در مساجد محل و بازار تشکیل می شد، و تاثیرپذیری از برخی جریانها و افراد همچون صادق امانی و دیگران، مسائل سیاسی، اخلاقی و عقیدتی بسیاری را فرا گرفت. (1)
درآستانه دهه چهل، به سبب بروز تحولاتی در جامعه، علاوه بر نیروهایی که از قبل در عرصه سیاست کشور فعال بودند، چند جریان و قشر نیز وارد صحنه سیاسی شدند.یکی از این اقشار، روحانیت بود که تقریبا پس از افول فعالیتهای سیاسی آیت الله کاشانی، دیگر به طور جدی در صحنه سیاست دهه سی کشور حضور نداشتند، ولی با روی کار آمدن دولت علی امینی و امیر اسد الله علم، و طرح مسائل جدیدی از سوی دولتهای آنها که در واقع سناریویی از پیش تعیین شده برای کشور بود، روحانیت با رژیم درگیر شد.علاوه بر روحانیت اقشار دیگری نیز به دلایل مختلفی به فعالیت سیاسی کشیده شدند.سرانجام، حماسه پانزده خرداد 1342 بر اثر هماهنگی عملکرد این اقشار با روحانیت و بویژه شخص حضرت امام پدید آمد.به هر روی، نه تنها اصلاحات مورد نظر رژیم در آستانه دهه چهل از سوی مردم تایید نشد بلکه به عرصه مخالفت و رقابت آنها با شاه و دربار مبدل گشت، مثلا در موضوع انتخابات ششم بهمن 1341، رژیم از یک سو و روحانیان مخالف آن از سوی دیگر سعی داشتند تا با شیوه های مختلف میزان موافقت یا مخالفت مردم با برنامه های شاه را نشان دهند. (2)
بنابراین، در این دوره، هم حکومت و هم روحانیت به طور جدی درگیر مبارزه ای روزافزون شدند و هر یک خود را، سخنگو و نماینده اقشاری از مردم می دانستند.مردم به باورهای مذهبی و حضور مذهب و روحانیت در عرصه اجتماع و فرهنگ و حتی سیاست باور داشتند و در تصمیم گیریها و موضع گیریهای اجتماعی و سیاسی خود تابع رهبران دینی بودند و طرحهای شاه را برای اصلاحات اجتماعی و مذهبی نپذیرفتند. (3)
از این رو، با پافشاری رژیم بر اجرای اصلاحات مذکور، روحانیت و اقشار مختلف مردم رو در روی شاه قرار گرفتند.
چنانکه پیشتر گرفتیم، در این سالها، گروههایی در میان اقشار مختلف مردم تهران دیده می شدند که سازماندهی خود را از قبل آغاز کرده بودند.این گروه ها تحت عنوان هیاتهای مذهبی، در دوران دیکتاتوری شاه، با عرضه خدمات مختلف مذهبی، اجتماعی و گاه اقتصادی در سطح شهر، حوزه های وسیعی را تحت پوشش خود قرار داده بودند.آنها در ایام عزاداری و یا جشنها تدارکات خاص این مراسم را انجام می دادند و در بقیه مراسم نیز چونان گروهی منسجم و متنفذ حضور داشتند.از سوی دیگر، چون این هیاتها کانون حضور افراد متنفذ محلات شهر و اغلب افراد مذهبی و موجه و شناخته شده بودند در نظر مردم اهمیت و اعتباری زیاد داشتند و نیز به سبب اشتغال اغلب افراد فعال این گروهها در بخش اقتصادی بویژه بازار طبیعتا از حمایت بازاریان و مخالفان جدی شاه برخوردار شدند.یکی از ویژگیهای دیگر این گروه ها برقراری ارتباط نزدیک با روحانیت در تهران و قم بود.آنان افزون بر شرکت در مجالس درس روحانیون در مساجد و مدرسه های بازار یا مجاور آن، با پرداخت مستمر سهم امام و خمس و زکوة به روحانیان و مراجع و نیز کسب نظر آنان درباره مسائل مختلف سیاسی و اجتماعی و بویژه حکومتی بر شدت این ارتباط می افزودند.
از این رو، در آستانه دهه چهل، گروه های مختلفی که در عرصه جامعه فعال بودند و وجه مذهبی و اقتصادی داشتند، در رویارویی روحانیان با رژیم به نفع روحانیت وارد صحنه شدند، و از مراجع خود کماکان حمایت کردند.افرادی چون سید علی اندرزگو جزو آن دسته گروههایی بودند که به مرجعیت حضرت امام پس از وفات آقای بروجردی گرویده و از مدتها قبل ارتباطهای مداوم با قم و بیت حضرت امام را آغاز کرده بودند.از این رو، با شروع حوادث سالهای 1341 و 1342 فعالانه وارد صحنه مبارزات و حمایت از امام شدند.
پس از قضایای لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی که رژیم با مخالفت جدی و یکپارچه علما مجبور به عقب نشینی و پذیرش خواسته های آنها شد، در یورش دیگری همان برنامه ها را در سطح وسیعتری تحت عنوان انقلاب سفید یا لوایح شش گانه مطرح کرد و سپس حیله ای جدید برای اجرای آن مواد اندیشید، تا روحانیت را در مقابل کار انجام شده و با ظاهری قانونی قرار دهد.به همین رو، انتخابات ششم بهمن را پیش کشید، ولی حضرت امام (ره) با دور اندیشی ویژه خود، ترفند جدید رژیم را فهمید و در جواب استفتاهای بازاریان و مردم به افشاگری انتخابات و اهداف آن پرداخت (4) و آن را تحریم نمود.در این میان گروه های مذهبی به طور سازمان یافته و به سرعت نظرات و موضع گیریهای حضرت امام (ره) را به آگاهی مردم تهران رساندند و این مساله در کاهش مشارکت مردم در نظر خواهی رژیم درباره انتخابات مؤثر افتاد.پس از این انتخابات نمایش اختلافات روحانیت و شخص امام و مردم با رژیم بالا گرفت.رژیم می دانست مردم با بی اعتنایی به رای گیری نارضایتی خود را از آنها و ارادت مجدد به روحانیت را ابراز می کنند.و از سویی دیگر، خود حضرت امام نیز اعلام کرد که از تزویر رژیم ناراحت است. (5)
همین امر به رویارویی دو طرف در حادثه دوم فروردین 42 در مدرسه فیضیه قم منجر شد.رژیم شاه در این روز به سرکوب و کشتار (روحانیت و مردم) که برای ابراز وفاداری گرد آنان جمع شده بودند، پرداخت.حضرت امام نیز درباره این حادثه خونبار سخنرانی معروف عاشورای سال 1342 را ایراد کرد.
برای این سخنرانی امام تدارکی زیاد دیده شده بود.در تهران، گروه های و دستجات مختلف تحت عنوان هیاتهای مذهبی فعالیت می کردند که از جمله آنها هیات صادق امامی بود و اندرزگو هم در آن فعالیت می کرد.اندرزگو مانند دوستان خود مدتها پیش، از امام خمینی تقلید می کرد و در مواردی که اعضای مؤتلفه به حضور امام در قم می رسیدند، او هم حاضر بود.از سویی، چون او مسئول و رابط یکی از دهها جلسه اعضای مؤتلفه بود، (6) در اجرا و پیشبرد برنامه های طرح ریزی شده دهه محرم سال 42 نقشی فعال داشت.تا اینکه کم کم زمان راه پیمایی عاشورا فرا رسید.علی حیدری از فعالان آن زمان می گوید: «در این روز هر کس به کاری مشغول بود و اندرزگو نیز نقش مؤثری داشت.برخی شبها اصلا نمی خوابید.او پیوسته بین قم و تهران حرکت می کرد و با مراجع تماس داشت » . (7)
به هر حال، تظاهرات روز عاشورای 42 انجام شد (8) و در پایان راهپیمایی تهران اعلام شد که امام بعد از ظهر سخنرانی خواهد کرد. سید علی اندرزگو که یکی از گردانندگان تظاهرات عاشورا بود، (9) به اتفاق سایر اعضای جمعیتهای مؤتلفه اسلامی به سوی قم حرکت کرد و به خدمت امام رسید و دقایقی صحبت خصوصی انجام گرفت.در اینجا امام به هر یک از آقایان یک عدد کتاب کارنامه سیاه استعمار تالیف آقای هاشمی رفسنجانی را هدیه دادند. (10)
سپس سخنرانی معروف امام در عصر سیزده خرداد (دهم محرم) ایراد شد: «الآن عصر عاشوراست... [بنی امیه] با اساس سروکار داشتند، بنی هاشم را نمی خواستند...نمی خواستند شجره طیبه باشد.همین فکر در ایران [وجود] داشت...اینها [رژیم شاه] با اساس مخالفند...» . (11)
امام با این سخنرانی کوبنده قاطعانه در مقابل سیاستها و اقدامات رژیم ایستاد و رژیم نیز مجبور شد امام را دستگیر کند و بدین ترتیب قیام پانزده خرداد رقم خورد.در این جریانات اعضای هیات مؤتلفه و اندرزگو تا حد امکان فعالیت می کردند، چنانکه اندرزگو به سبب تلاش وسیع خود در تظاهرات سال 1342 توسط ساواک دستگیر شد و بشدت مضروب گردید. (12)
پس از قیام پانزده خرداد 1342، تا سخنرانی امام در آبان ماه 1343، فعالیت جمعیتهای مؤتلفه اسلامی تشدید شد.امام از سال 1341 با رویکردی تشکیلاتی این جمعیتها را متحد و همچون بازویی مؤثر سازماندهی کرده بود.
امام خمینی (ره) در سیزده آبان 1343 در زمان دولت حسنعلی منصور به ترکیه تبعید شد.با تبعید ایشان نهضت حالتی دوگانه یافت: بخشی از مبارزان فعال پس از تبعید امام به ترکیه و سپس به عراق، تصمیم به ترک ایران و فعالیت در کنار شخص ایشان گرفتند و مهاجرت کردند، و بدین سان حلقه های مبارزان نهضت امام در خارج از کشور شکل گرفت.بخشی از مبارزان نیز در کشور ماندند و به تداوم نهضت امام در داخل پرداختند.مساله مهم در داخل کشور، فرایند تحولی آرام و پنهانی در جمعیتی بود که مرجع تقلید خود (یعنی حضرت امام) را در تبعید می دید.یک شاخه از این جمعیتها که بیشتر تحت نفوذ صادق امانی بود و از دست پرورده های فکری و اخلاقی وی بودند، با اطلاع حاج مهدی عراقی آرام آرام به سوی اقدامات قهرآمیز گرایش یافتند.هسته این گروه شامل افرادی چون صادق امانی همدانی، مهدی ابراهیم عراقی، سید علی اندرزگو، محمد بخارایی، رضا صفار هرندی، و مرتضی نیک نژاد می شد.این طیف پس از تبعید امام ابتدا خواستار اقدامی جدی علیه رژیم شاه شدند، ولی به درخواست مهدی عراقی و دیگران و به منظور برنامه ریزی دراز مدت و اقدامات اصولی صبر پیشه کردند.این عده بتدریج پس از تهیه اسلحه و مواد منفجره لازم، به تمرینات نظامی پرداختند (13) و کوشیدند مهارتهای ویژه و ضروری را کسب کنند.اندرزگو البته به سبب اراده جدی و روحیه بالا در این تمرینات تلاش بیشتری از خود نشان می داد.عاقبت بنا به تصمیم عده ای که جزو شاخه نظامی جمعیتهای مؤتلفه اسلامی محسوب می شدند و پس از رایزنیهای مختلف قرار شد حسنعلی منصور نخست وزیر وقت اعدام شود.
مسئولیت اجرای اعدام منصور به جوانانی واگذار شد که از مدتها قبل همانند اندرزگوبه خودسازی و تعمیق و پرورش عقاید و بینشهای مذهبی خود پرداخته بودند.این جوانان که از شاگردان صادق امانی بودند، از جمله فعالترین و بهترین جوانان آن روز جمعیتهای مؤتلفه اسلامی محسوب می شدند. (14)
در واقع، پس از تبعید حضرت امام بود که تحولی در جمعیتهای مؤتلفه در شیوه مبارزه پیش آمد و به اتخاذ تصمیمی مهم منجر شد.اندرزگو رابط شهیدان بخارایی، صفار هرندی و نیک نژاد با صادق امانی بود و در جریان عملیات اعدام منصور در میدان بهارستان حضور داشت و بخشی از عملیات، ظاهرا تداوم حمله در صورت عدم توفیق نفر اول، یعنی بخارایی بر عهده وی بود.او پس از مطمئن شدن از اجرای نقشه اعدام از صحنه واقعه گریخت.در این عملیات، رژیم توانست علاوه بر دستگیری عاملان قتل منصور، یک سازمان جدید تحت عنوان هیاتهای مؤتلفه اسلامی را کشف کند.
اندرزگو با مهارت و دوراندیشی در خور توجه و بدون ارتکاب اشتباه دوستان خود که به اقدامات لازم تامینی و حفاظتی برای مخفی کردن خود یا حداقل اسناد و مدارک دست نزدند، (15) سریعا خود را پنهان ساخت.معلوم نیست در منزل خود مخفی شده بودیا در جای دیگر.البته بعید است که با توجه به درایتی که وی داشته به منزل رفته باشد، (16) ولی نزد برادرش سید محمد رفت و با وی خداحافظی کرد و گفت می خواهد به مشهد برود.سید محمد نیز که قضیه قتل منصور را شنیده بود، اعلامیه ها، رساله ها و کتب امام را از دسترس خارج کرد و در لوله بخاری پنهان نمود. (17)
ظاهرا فردای ترور منصور (دوم بهمن) اندرزگو به مغازه اکبر صالحی، یکی از اعضای تشکیلات هیاتهای مؤتلفه، می رود و به او می گوید «از امروز دیگر مخفی هستم و تا مدتی مرا نمی بینید» . (18)
به هر حال، او پس از چند دیدار احتمالی به همین روال و با رعایت جنبه های امنیتی، وارد یک دوره زندگی مخفی کامل می شود به طوری که هیچ کس از آشنایان یا حکومت از وی اطلاعی نداشت.خود وی بعدها به همسرش گفت که بعد از ترور منصور «با طلبه ای از قم می خواستم بروم عراق، که چون فراری بودم می بایست قاچاقی می رفتم، لذا به آبادان رفته و در آنجا با شناسنامه جعلی سوار کشتی شدیم به قصد تفریح.بعد نزدیک مرز عراق که رسیدیم با بازی دادن کشتی بان به ساحل عراق پریده وارد عراق شدیم » ، (19) ولی متاسفانه معلوم نیست این مسافرت که اولین سفر ایشان به عراق بود دقیقا در چه تاریخی رخ داده است.به هر حال، ایشان ظاهرا به خانواده خود (خاصه به برادرش سید محمد اندرزگو) اطلاع داد که به مشهد می رود، (20) ولی بعد به قم رفته است. حداقل یکی از دوستان بعدی ایشان تایید می کند که اندرزگو «پس از ترور منصور چایی فروشی خود را تعطیل کرد، آمد قم طلبه شد و اسمش را گذاشت شیخ عباس، و منزل و کتابخانه ای برای خود ترتیب داد» . (21)
شهید اندرزگو در مراحل اولیه از کمکها و همکاریهای فداییان اسلام برخوردار بود و این امر خود تسهیلی در جهت رفع مشکلات یک زندگی کاملامخفیانه بود.بدین ترتیب، اندرزگو در بین طلاب قم زندگی بی سر و صدایی را شروع کرد.
از سویی، رژیم به ساواک و شهربانی ماموریت داد که دو شریک دیگر در پرونده قتل حسنعلی منصور را بیابند.علاوه بر شهید اندرزگو، نام شیخ حسن یزدی زاده در پرونده این قتل به چشم می خورد، ولی اثری از وی دیده نمی شد.البته ایشان بعد از انقلاب طی مصاحبه ای می گوید که من در جریان ترور منصور در ایران نبودم و ظاهرا در همان اوایل برنامه ریزی برای این ترور به نجف رفتم.بعد وقتی در نجف بودم ترور انجام شد و من به ایران آمدم.در این میان عاملان قتل منصور دستگیر شدند و آنها برای اینکه برای اتهام خود شریک جرمی غائب و دور از دسترس بتراشند، گفتند شیخ حسن یزدی زاده هم در این کار بوده است.وقتی به ایران آمدم، یکی از آشنایان به من گفت: اگر تو را گیر بیاورند، حسابی درگیر می شوی.از این رو، من مجددا به عراق برگشتم. (22)
به هر حال، اندرزگو و شیخ حسن یزدی زاده برای ساواک و شهربانی به کابوسی تبدیل شدند و در اسناد ساواک و شهربانی پیوسته نام این دو را با هم ذکر می کردند، هرچند به دلیل توقف فعالیتهای یزدی زاده حساسیت رژیم روی او کم شده بود، تشکیلات امنیتی رژیم برای اندرزگو اهمیت فراوانی قائل بودند، چون فراری بودن او سبب می شد پرونده قتل منصور همچنان علیرغم اعدام چهار نفر مفتوح بماند. (23)
لذا ساواک با تمام تلاش و امکاناتش در جستجوی او بود.
شهربانی ابتدا خانواده اندرزگو را دستگیر کرد و تحت بازجویی قرار داد.البته آنها واقعا نمی دانستند او کجاست، هر چند اندرزگو بنابر زیرکی و هوشمندی فطری خود به برادرش سید محمد و همسرش مرضیه خواجه محمد علی گفته بود که به مشهد می رود. (24)
بنابراین، در فرصتی که تشکیلات امنیتی رژیم سرگرم جستجوی او در مشهدبود، او توانست به آسانی ترتیب اختفای خود را بدهد. به هر حال، اداره اطلاعات شهربانی که این عملیات در آنجا متمرکز شده بود، از سید اسد الله اندرزگو، پدر ایشان، تعهد گرفت که تا دو ماه جستجو کند و او را تحویل دهد و یا اگر از وی نشانی یافت، به آن اداره اطلاع دهد. (25)
از برادر شهید اندرزگو، سید حسین، هم تعهدی گرفتند که روز هیجدهم بهمن به مشهد برود و در مدت یک هفته سید علی را دستگیر و تحویل اداره اطلاعات بدهد، وگرنه، مجازات خواهد شد. (26)
دستگیری خانواده شهید اندرزگو شدت بیشتری یافت.خواهران و شوهران آنها، و بستگان دیگر (27) به شهربانی احضار و بازپرسی شدند.بعد از آن، تعقیب پنهانی پدر اندرزگو که در میدان شوش خرده فروشی داشت و مراقبت از منزل مسکونی او و پدر زن اندرزگو و سایرین شروع شد.
شهربانی همزمان با تحت فشار قرار دادن شدید بستگان اندرزگو به امید یافتن محل اختفای وی، دست به اقدام گسترده دیگری زد.سرتیپ صمد صمدیان پور رئیس اداره اطلاعات شهربانی کل کشور، طی اقدامات وسیعی ابتدا کوشید عکس اندرزگو را از اداره ثبت احوال تهران یا اداره تشخیص هویت شهربانی به دست آورد تا شناسایی وی راحت تر صورت گیرد.سپس به همه شهربانیهای کل کشور دستور داد که هر چه سریعتر اندرزگو را گرفته به تهران ارسال کنند. (28)
این امر سبب شد کلیه حوزه های شهربانی کشور بدین منظور فعال شوند و در واقع تمامی نیروهای پلیس در صدد جستجوی اندرزگو برآمدند.همچنین شهربانی کل کشور با ارسال عکسهای اندرزگو به ژاندارمری کل کشور تمامی نیروهای آن اداره را به تجسس فرا خواند، ولی هرچه نیروهای بیشتری به خدمت فرا خوانده می شدند و هر چه بیشتر جستجو می کردند، کمتر اثری از او می یافتند.شهربانی کل کشور طی گزارشهایی منظم که در پرونده اندرزگو موجود است، پیوسته اقداماتی را که برای دستگیری ایشان انجام داده بود، به مقامات بالا گزارش می کرد و تاکید می نمود که عکس سید علی اندرزگو به کلیه شهرها فرستاده شده، ماموران آنها تحت تعلیم قرار گرفته و دستور اکید داده شده است که بلا فاصله پس از مشاهده، وی را دستگیر کنند، و اینکه منازل سید علی اندرزگو و عیال او و برادرش و دیگران را روزها مراقبت کرده اند و هنوز هم مراقبت می شود، یا اینکه محل کار سید اسد الله اندرزگو در میدان شوش مدام تحت نظر است و هر جا که می رود بلافاصله تحت مراقبت قرار می گیرد، و حتی بارها منازل سید علی اندرزگو و پدرزنش بازرسی شده است، ولی تاکنون هیچ نتیجه ای به دست نیامده است. (29)
این گزارش ها در واقع اعتراف دستگاه عریض و طویل اطلاعاتی و امنیتی رژیم پهلوی بر عجز خود بود و نشان می داد سید علی اندرزگو و دستگیری او به کابوس سران امنیتی رژیم پهلوی مبدل شده است.در اواخر بهمن، نیز شهربانی کل کشور طی بخشنامه ای به اداره اطلاعات دستور داد که چون سید علی اندرزگو تحت تعقیب اداره اطلاعات است، از صدور و تمدید گذرنامه و پروانه خروج به نام وی خودداری شود. (30)
در این میان اتفاقات جالب توجهی هم می افتاد، مثلا شهربانی گلپایگان فردی را که تا حدودی شبیه سید علی اندرزگو بود دستگیر کرد و به تهران فرستاد، که بعدا معلوم شد او کس دیگری است و رهایش کردند. (31)
بدین ترتیب، اندرزگو از دست تشکیلات مخوف رژیم گریخت، و آنها را دچار سر در گمی و ناتوانی مفرط کرد.ظاهرا پس از فرار از تهران به قم رفت و بسیار آرام و بی سر و صدا به حوزه علمیه وارد شد و در سلک طلبگی در آمد و در واقع به آرزوی دیرین خود که پرداختن جدی به درس و تحصیل بود، رسید، هر چند وی کسی نبود که مبارزه را رها کند.اکبر صالحی از دوستان دیرین وی می گوید: مدتها از شهید اندرزگو خبری نبود.تا اینکه بعد از حدود یک ماه او را دیدم که با لباس روحانی و عینک دودی و عمامه سفید (32) در مغازه ما ظاهر شد و گفت: من شیخ عباس تهرانی هستم. (33)
البته اندرزگو در این ایام با شمار اندکی از دوستان قدیمی خود ارتباط برقرار می کرد، امابسیاری از کسانی که قبلا با وی همکار و دوست و هم مسلک بودند، تا مدتها او را ندیدند.اختفای او تقریبا یکسال طول کشید و در این مدت فقط با برخی از یارانش تماس می گرفت.
پی نوشت ها:
1.برای روشن شدن نقش و اهمیت تاثیر این جلسات و افراد در شخصیت مبارزان باید از وضعیت جریانهای عمده سیاسی و اجتماعی دهه سی آگاه بود.در دهه سی، پس از اینکه جریانها مطرح و عمده یا به بن بست رسیدند و یا به بن بست کشانیده شدند، واکنشهایی در برابر وضع موجود (رژیم کودتا و دیکتاتوری دهه سی) صورت گرفت که ظهور نهضت مقاومت ملی که از چهره های متفاوتی تشکیل شده بود.پیدایش کانونهای مخالف رژیم پهلوی در خارج از کشور که عمدتا از چهره های فراری حزب توده بودند، ظهور جبهه ملی دوم که مخالفتهایی با شاه ابراز می کرد، از جمله آنهاست.
این جریانها و نهضتها، مخالفان اسم و رسم داری بودند که علنا کار مبارزاتی یا سیاسی را پی می گرفتند، ولی در این میان، جریانهایی هم وجود داشتند که در عرصه فعالیتهایی سیاسی نمود بارزی نداشتند.این کانونها و محافل، همان دستجات و هیاتهای سنتی و معمولی محلات شهرها بودند که با حفظ کارکردهای سنتی خود در مراسم عزاداری دهه های محرم و غیره و یا جشن و سرورهای مذهبی فعالیتهای زیادی نشانی می دادند.البته در این ایام به سبب سلطه رژیم دیکتاتوری بر تمام ارکان زندگی جامعه و فروپاشی سازمانهای فعال سیاسی، از جمله نهادهای منسجم و فعال مردمی همین هیاتها بودند که جوانان را به خود جلب می کردند.از سوی دیگر، برخی از اعضای هیاتها در بقیه ایام سال در همان مساجد محل زندگی یا کسب و کار خود به تحصیل علوم حوزوی و علوم قرآنی و مذهبی مشغول می شدند.بعدها در آغاز دهه چهل برخی از این هیاتها تشکل بیشتری پیدا کردند و نام «جمعیتهای مؤتلفه اسلامی » را بر خود نهادند و فعالیتهای دیگر همچون حمایت از مبارزه علما علیه شاه و مبارزه مخفی و منفی علیه رژیم را نیز سازمان دادند و سپس در اقدامی سیاسی و نظامی به ترور منصور دست زدند.
2.در قضیه انتخابات ششم بهمن درباره اصول شش گانه ای که بعد به انقلاب شاه و مردم معروف شد، شاه اعلام کرد که پنج میلیون و ششصد هزار نفر به اصلاحات رای موافق و تنها 4150 نفر رای مخالف دادند.
امام نیز متقابلا در سخنرانی هفتم اسفند 1341 درباره این انتخابات فرمودند: «...چرا باید شاه مملکت این قدر از ملت جدا باشد که وقتی پیشنهادی می دهد با بی اعتنایی و عکس العمل منفی مردم مواجه گردد...و رفراندم شاه در سراسر مملکت بیش از دو هزار نفر به همراه نداشته باشد» .
3.یکی از موانع جدی اصلاحات ارضی شاه در بسیاری نقاط، مخالفت رعایا با دریافت اراضی مالکان سابق خود بوده است که این امر ساده اندیشی شاه و سطحی بودن اصلاحات وی را می رساند.
4.درباره بیانات امام پیرامون انتخابات ر.ک: کوثر ج 1، ص 31 به بعد، و نیز ر.ک: روحانی، سید حمید، بررسی و تحلیلی او نهضت امام خمینی، قم، نشر دار الفکر، ج 1، ص 178 و 177.
5.امام به مناسب عید فطر در سخنرانی هفتم اسفند 1341 در منزل خود بر ضرورت مخالفت با انتخابات نمایشی و انقلاب سفید فرمایشی، تاکید کرد. (ر.ک: کوثر، ج 1، ص 44 به بعد) .بعدا در 29 اسفند 1341
نیز در مسجد اعظم قم طی سخنانی آتشین آمادگی خود را برای فداکاری در راه اسلام و مبارزه با طاغوت اعلام کرد و فرمود: «از چه باید ترسید...مربی ما امریکا نیست، مربی ما انگلیس نیست، مربی ما اسرائیل نیست، مربی ما خداست...خود را آماده کنید برای کشته شدن...برای زندان رفتن...برای تحمل مصائبی که در راه دفاع از اسلام و استقلال برای شما در پیش است » ر.ک: کوثر، ج 1، ص 52.
6.به گفته اکبر صالحی، سید علی اندرزگو رابط جلسات ده نفره بود و اغلب از واحد سیاسی شورای مرکزی مباحث جدید را می گرفت و برای اعضای آن جلسات می برد و برای آنها صحبت می کرد.گاهی نیز ماموریتهایی بر عهده ما می گذاشت و می گفت نتیجه را تا 24 ساعت بعد گزارش دهید.او در کارش خیلی جدی بود و تعارفی نداشت. (ر.ک: خاطرات علی اکبر صالحی در مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ج 1، ص 11- 10) .
7.خاطرات علی حیدری در: دوانی: علی، نهضت روحانیون ایران، ج 7، ص 285.
8.در خصوص جنبه های این تظاهرات مطالبی به رشته تحریر در آمده است که می توان به کتب زیر رجوع کرد: روحانی، سید حمید، نهضت امام خمینی، ج 1، ص 444- 435- دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، ج 4، ص 343.345، و عراقی، مهدی، ناگفته ها، ص 187 تا 184.
9.دوانی، همان، ج 7، ص 227.
10.ر.ک: خاطرات حاج علی حیدری، در: دوانی، همان، ج 7، ص 284.
11.درباره متن این سخنرانی مفصل و کوبنده، ر.ک: کوثر، ج 1، ص 96.83، و نیز روحانی، سید حمید، همان، ج 1، صص 460 تا 456.
12.مقاله پیام شهید، روزنامه جمهوری اسلامی، 24 مهر 1364، ش 1849، سال 7، ص 8.
13.برای اطلاع بیشتر درباره نحوه تهیه اسلحه و مواد منفجره توسط آنان که در یکی از گزارشهای ساواک آمده است، ر.ک: پرورنده شهید اندرزگو در شهربانی کل کشور مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ج 1، سندهای ش 121.119.
14.این جوانان علاوه بر جلسات درس و موعظه حاج صادق امانی به حلقه های درس سایر علمای آن روز نیز می رفتند، و با سؤال و جوابهای خود موجی از بیداری و انگیزه در میان آن حلقه ها ایجاد می کردند.
آیت الله مهدوی کنی که، مدتها امام جماعت مسجد خلیلی در نزدیک میدان فردوسی بود، در خاطراتش می گوید: «این سه نفر (نیک نژاد، صفار هرندی، بخارایی) از کسانی بودند که می آمدند مسجد ما، و در جلساتی که من برای جوانها داشتم شرکت می کردند (شبهای شنبه) .البته بحث و گفتگوها به عنوان بحثهای کلامی بود نه بحثهای سیاسی.مرحوم نیک نژاد یک دفترچه ای داشت که همیشه از روی آن دفترش سوال می کرد و یا چیزی در آن می نوشت...اینها را من به عنوان جوانهایی که متدین و علاقه مند و با سواد و چیز فهم بودند می شناختم.که در آن جلسات زیاد سؤال و جواب می کردند.پاسخهایی خوب می دادند، اشکالهای خوب می کردند...بعد که شنیدیم این آقایان در جریان قتل منصور شرکت کردند، آن وقت تازه خبردار شدیم که اینها در جریانات دیگر هم بودند...» .خاطرات محمد رضا مهدوی کنی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، مورخه 1375، ج 6.
15.مهدی عراقی می گوید که صادق امانی که تدارک کار را می دید، به این سه نفر گفت: تا مدتی همدیگر را نبینیم.در صورتی که می بایست می گفت برای مدتی مخفی شوید.
ر.ک: عراقی، ص 214.در ضمن فکری به حال مدارک صوتی و اسنادی هم نکردند و همه یکجا به دست ساواک افتاد و این سه نفر هم براحتی دستگیر شدند.ساواک توانست از منزل مرتضی نیک نژاد یک کیسه مدارک و اعلامیه های مختلف روحانیان را به دست آورد.سپس از محل اختفاء صادق امانی، تعدادی سلاح شامل هشت اسلحه کمری، مقدار زیادی فشنگ و قالب نارنجک، چهار حلقه نوار ضبط صوت که در یک حلقه اش صدای بخارایی مبنی بر خواسته ها و هدفهای عاملین ترور ضبط شده بود، و یک سری نامه به خط آن سه نفر، خطاب به سفارتخانه های خارجی در تهران کشف شد.ک: پرونده شهید سید علی اندرزگو، ج 1.ص 121.119.
16.مصاحبه سید محمد اندرزگو، مجله سروش، همان شماره، ص 44.
17.کبری سید سپور، همسر اندرزگو، در مصاحبه ای می گوید ایشان «به من گفت بعد از اینکه منصور را زدیم من دیگر به خانه پدر و مادر نرفتم » .که البته این مؤید گفتار بالاست.ر.ک: مصاحبه همسر شهید اندرزگو، مجله سروش، همان، ص 31.
18.مصاحبه اکبر صالحی در مرکز اسناد انقلاب اسلامی، جلد 1.ص 28.
19.مصاحبه با همسر شهید اندرزگو، سروش، همان، ص 32.
20.مصاحبه با سید محمد اندرزگو، همان ص 44.
21.مصاحبه با حسین غفاریان، مجله سروش، همان شماره، ص 60.
22.مصاحبه با شیخ محمدرضا مهاجر شریف، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ج 1.مهاجر شریف همان شیخ حسن یزدی زاده مذکور است که پس از اینکه دوباره از ترس درگیر شدن در پرورنده قتل منصور به عراق برگشت، شناسنامه ای جدید گرفت و نام خود را محمدرضا مهاجر شریف نهاد، تا هم از شر تعقیب رژیم محفوظ بماند و هم امکان تردد قانونی به داخل ایران را بیاید. (ر.ک: محتشمی، علی اکبر خاطرات محتشمی، حوزه هنری تبلیغات اسلامی، 1376) .
23.رجوع کنید به توضیح مهدی عراقی در: ناگفته ها، ص 30.229.
24.اندرزگو ظاهرا در خرداد ماه همان سال 1343، یعنی هشت ماه قبل از این قضایا با این خانم ازدواج کرده بود.ر.ک: پرورنده شهید اندرزگو، ج 1، سند ش 218.216.هر چند اندکی بعد او را طلاق می دهد تا وی را درگیر سختی زندگی مخفی نکند و در مبارزاتش نیز آسوده خاطرتر باشد.
25.پرونده شهید اندرزگو، ج 1، سند شماره 103.
26.همان، سند شماره: 215.
27.این عده افراد عبارت بودند از: رضا خواجه محمد علی، پدر زن سید علی اندرزگو، حسین عباس فرد، شوهر خواهر او، کاظم روغنی (بهشتی) دایی او، استاد عزت الله باجناق دیگر شهید اندرزگو، احمد هدایتی دایی زن برادر سید علی و شماری دیگر.ر.ک: پرورنده شهید اندرزگو، ج 2، سند 345.حتی ساواک به سراغ استاد حاجی پاره دوز که شوهر خاله شهید اندرزگو در اصفهان بود نیز ماموری فرستاد تا سرنخی به دست آورد.ر.ک: پرورنده شهید اندرزگو، ج 1، سند 313.
28.پرونده شهید اندرزگو، ج 1، سندش 205 الی 210.
29.پرونده شهید اندرزگو، ج 1، سندش 63.
30.پرونده شهید اندرزگو ج 1، سند شماره 199.
31.پرونده شهید اندرزگو ج 1، سند شماره 183 و 189.
32.مصاحبه با علی اکبر صالحی، در مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ج 1، ص 3 و 2.
33.مصاحبه علی اکبر صالحی، مجله سروش، همن شماره، ص 52.
