مسلمانان با تصرف ایران و پیشروی به سوی شرق، در اواخر قرن اول هجری سراسر قلمرو ساسانیان را در اختیار گرفتند.به همین جهت بزودی وارث مرزهای شرقی ساسانیان شدند.بدین معنی که در جنوب و در دره سند با هند و در مرکز و در دره کوهستانی کابل با بودایی ها همسایه شدند.در شمال و در ماوراء النهر نیز با ترکان هم مرز شدند.در دره سند فتوحات خیلی زود تبدیل به روابط تجاری شد، اما در منطقه کوهستانی کابل و مرزهای ماوراء النهرتا چند قرن بعد، فتوحات ادامه یافت.پیدایش دولتهای طاهری، صفاری و سامانی در شرق ایران اساسا مربوط به همین فتوحات بود.از قرن سوم هجری مرزهای ماوراء النهر بیش از پیش تحت تأثیر ترکان قرار گرفت.آنان با پذیرش اسلام، از یک سو به قلمرو مسلمانان وارد می شدند و از سوی دیگر اسلام را در نواحی دور دست آسیای مرکزی انتشار می دادند.ادامه این تحول موجب پیدایش دو دولت ترک نژاد در شرق ایران شد:
1 ایلک خانیه در ترکستان (تأسیس 320 ه. (1)
2 غزنویان در افغانستان (تأسیس 366 ه. (2)
پیدایش این دو دولت که حاصل تحولات مرزهای شرقی جهان اسلام بودند، به نوبه خود تحولات جدیدی را به دنبال داشت:
دولت غزنویان با استقرار در افغانستان فتوحات در دره سند و سپس نواحی شمالی هند را آغاز کرد.این دولت اساس فتوحات بعدی مسلمانان در هند را پایه گذاری کرد و سلسله های ترک نژاد دیگری که بعدها در هند تشکیل شدند، این فتوحات را ادامه دادند.
دولت ایلک خانیه با پذیرش اسلام تا نواحی دور دست آسیای مرکزی پیش رفت و مرزهای مسلمانان را با اقوام جدیدی از ترکان و تاتاران مجاور ساخت.در همان حال مسلمانان به مرزهای امپراتوری چین نزدیکتر شدند.از آنجا که تجارت با چین مورد علاقه بسیاری از تجار مسلمان بود و راههای تجارت با چین نیز از مناطق سکونت اقوام کافر ترک و تاتار می گذشت، پس از چندی آمیختگی علایق اقتصادی و سیاسی با مسائل دینی و فرهنگی، به روابط دولتها و اقوام آسیای مرکزی پیچیدگی خاصی بخشید.
در اوایل قرن ششم هجری پیچیدگی و آشفتگی اوضاع آسیای مرکزی وارد مرحله حادتری شد، زیرا ترکان غز. (3) با درهم شکستن مرزهای سلجوقیان، خراسان را به باد غارت دادند و در همان احوال ترکان قراختایی نیز در جنگ قطوان سلطان سنجر سلجوقی را دچار شکست سختی ساختند.قراختاییان بودایی با پیروزی در نبرد قطوان بر سرزمین مسلمان نشین ماوراء النهر و نواحی مجاور آن سلطه یافتند .در طول شش قرن که از تاریخ اسلام می گذشت، این اولین بار بود که مسلمانان در مرزهای شرقی خود نه تنها از پیشروی باز می ماندند، بلکه کفار قسمتی از مرزها و سرزمین هایشان را نیز تصرف می کردند.این خود، سرآغاز افول قدرت مسلمانان در شرق جهان اسلام بود.این افول با شروع تهاجمات مغول شدیدتر شد و اگر چه موقتی بود، اما صدمات هولناکی بر مسلمانان وارد ساخت، به طوری که شدت و گستردگی آن بی سابقه بود.
حمله مغول به ایران و نواحی اطراف آن
پس از آن که دولت بودایی مذهب قراختایی بر ماوراء النهر سلطه یافت، تا مدتها دولتهای مسلمان آن منطقه بدان خراج می پرداختند.از جمله این دولتها خوارزمشاهیان بودند.سر انجام سلطان محمد خوارزمشاه توانست پس از تلاش فراوان قراختاییان را شکست دهد و با تصرف قسمتی از قلمرو آنان در ترکستان پیشروی نماید.این پیشروی همزمان با پیشروی مغولان در قلمرو قراختاییان بود.در نتیجه دولت قراختاییان که به منزله حائلی میان جهان اسلام و مغولستان بود، از بین رفت و دو دولت خوارزمشاهی و چنگیزخانی با یکدیگر همسایه شدند.
همسایگی این دو دولت دوامی نداشت؛ زیرا آنان، هم برای گسترش قلمرو، و هم برای در اختیار گرفتن تجارت چین، با هم رقابت داشتند.این رقابت سر انجام به دشمنی و حمله چنگیز خان به قلمرو خوارزمشاهیان (ایران) در سال 616 ه. (4) منجر گردید.
در حملات اولیه مغولان، سراسر ماوراء النهر و خوارزم و خراسان به خاک و خون کشیده شد .شهرهای بسیاری نابود شد و گروه کثیری از مسلمانان، از دم تیغ گذرانده شدند.در پی آن، از افغانستان تا مرزهای هند و شهرهای شمال شرقی ایران دستخوش تخریب و تاراج و کشتار شد.الناصر لدین الله خلیفه عباسی، به دلیل دشمنی با دولت خوارزمشاهیان، در برابر این چنین مصیبت بزرگی که بر جهان اسلام رسیده بود، واکنشی از خود نشان نداد.در طول هفت قرن حیات اسلام، مسلمانان هرگز با فاجعه ای بدین هولناکی مواجه نشده بودند.
پس از مرگ چنگیزخان، قلمرو او میان چهار تن از فرزندانش تقسیم شد.از جمله یکی از فرزندان او به نام جغتای مالک ماوراء النهر گردید و خوارزم و دشت قبچاق نصیب جوچی شد.از آنجا که دربار مرکزی مغولان که در مغولستان قرار داشت، فتح ایران را ناتمام می دانست، مدام لشکرهایی را به سوی ایران اعزام می کرد.بنابراین پس از اولین حملات مغول در سال 616 ه.به مدت 40 سال حملات آنان ادامه یافت.طی این حملات نواحی مرکزی و غربی ایران نیز به تصرف مغولان در آمد.شهرها ویران، اموال غارت و مردمان کشتار شدند.از آنجا که در این زمان دولت نیرومندی برای مقابله با مغولان وجود نداشت، آنان در اغلب حملات خود پیروز می شدند.دولتهای محلی نواحی مختلف ایران نیز کم کم تسلیم شده، به اطاعت از مغولها گردن نهادند.از جمله نتایج حملات مغول در این مدت قلع و قمع اسماعیلیان و تصرف قلعه های آنان (از جمله الموت) بود.در پایان حملات وسیع مغولان، بغداد تصرف شد و عباسیان در پی بیش از 500 سال حکومت، سقوط کردند. (در سال 656 ه). خلیفه عباسی (مستعصم) به قتل رسید و قسمت وسیعی از جهان اسلام به تصرف مغولان در آمد.علاوه بر کشتار و غارت، اسلام و مسلمانان سخت در فشار قرار گرفتند.
مغولان خاندان جغتای و جوچی مسلمان می شوند.
گفتیم که از متصرفات چنگیز خان، ماوراء النهر سهم جغتای، و خوارزم و دشت قبچاق نصیب جوچی شد.از آنجا که جغتای و فرزندانش دیگر فتوحاتی را در پیش نداشتند، بزودی ماوراء النهر، رو به آرامش نهاد و اندک اندک ویرانی ها آباد شد.ساکنان ماوراء النهر مسلمان بودند و وزیران دولت جغتایی نیز از مسلمانان بودند.در نتیجه تحت تأثیر فرهنگ و تمدن اسلامی، مغولان در ماوراء النهر دسته دسته مسلمان شدند.از اولین فرمانروایان جغتایی که مسلمان شد، براق خان بود.با مسلمان شدن مغولان در ماوراء النهر، خوی وحشیگری آنان پایان یافت و دایره نفوذ تمدن اسلامی به مرزهای چین نیز رسید.
خاندان جوچی که به حکومت خوارزم و دشت قبچاق رسیده بودند، برای مدتی به فتوحات و تهاجمات خود ادامه دادند.آنان سراسر روسیه را تسخیر کردند و تا قسمتهایی از شرق اروپا را به خاک و خون کشیدند.اما آنان نیز سرانجام آرام گرفتند و به اداره نواحی متصرفی خود مشغول شدند.از آنجا که بسیاری از اتباع آنان مسلمان بودند، بزودی خاندان جوچی نیز تحت تأثیر فرهنگ و تمدن اسلامی قرار گرفتند.اولین فرمانروای این خاندان که اسلام آورد برکای پسر جوچی و نوه چنگیزخان بود.پس از او، بقیه نیز کم کم مسلمان شدند.از آنجا که در قلمرو خاندان جوچی از شمال دریای مازندران تا شمال دریای سیاه قبایل متعددی از مغولان مستقر شده بودند، با مسلمان شدن این قبایل، قلمرو مسلمانان در سمت شمال گسترش فراوان یافت .بعدها که قلمرو این خاندان دچار تجزیه شد، دولتهای مسلمان متعددی به جای آن به وجود آمد که یکی از آنها ازبکان بودند. (5)
ادامه حملات مغول و ایستادگی مملوکان
فرمانده مغولانی که با حمله به ایران و فتح بغداد، تصرف ایران را تمام کرد، هلاکوخان نام داشت.او نوه چنگیز خان بود و در ایران دولت ایلخانان را تأسیس کرد.هلاکوخان پس از فتح بغداد به پیشروی خود ادامه داد و وارد شام شد.در این شرایط جهان اسلام آخرین مقاومتهای خود را در برابر مغولان انجام می داد.با فتح شام، سپاهیان مغول به سوی فلسطین و مصر سرازیر شدند.در این احوال مملوکان، به فرماندهی بیبرس در سال 658 ه.راه آنان را سد کردند .چنانکه خواندید بیبرس در نبرد عین جالوت شکست سختی بر مغولان وارد ساخت و این آخرین حد پیشروی مغولان در جهان اسلام بود.
بیبرس در پی پیروزی بر مغولان، یکی از افراد خاندان عباسی را که از بغداد گریخته بود، به مصر برد و در آنجا به عنوان خلیفه با او بیعت کرد.بدین ترتیب دوره جدیدی از خلافت موسوم به خلافت عباسی مصر آغاز شد که تا چند قرن بعد ادامه یافت.حضور خلیفه عباسی در مصر برای دولت ایلخانی بسیار خطرناک بود، زیرا تمامی مردم ساکن قلمرو ایلخانان، مسلمان بودند.بنابراین مغولان برای در هم شکستن مقاومت مملوکان، چندین بار دیگر به شام و فلسطین لشکر کشیدند، اما در مجموع متحمل شکست شدند.حتی آنان کوشیدند که با کمک صلیبیون دولت مملوکان را از پای در آورند، ولی موفق نشدند.
مغولان ایران مسلمان می شوند
دولت ایلخانان مغول که به وسیله هلاکوخان تأسیس شد، با مردم مسلمان قلمرو خود بسیار بد رفتاری می کرد، اما مسلمانان همچنان پای بندی خود را به دین اسلام حفظ کردند.کم کم تعدادی از مغولان تحت تأثیر فرهنگ اسلامی و شرایط سیاسی اجتماعی، مسلمان شدند.از جمله سلطان احمد تکودار از ایلخانان مغول اسلام را پذیرفت.سرانجام تعداد مغولان مسلمان تا آن اندازه زیاد شد که دولت ایلخانان نیز به اسلام گرایش یافت.در مسلمان شدن دولت ایلخانی صرفنظر از عوامل داخلی، دو دسته از عوامل خارجی نیز نقش داشت:
یکم: مسلمان شدن خاندان جغتای و جوچی که دولت ایلخانی را در محاصره مسلمانان قرار می داد .
دوم: جنگهای مداوم با دولت مسلمان مملوکان مصر که خلیفه عباسی را نیز در اختیار داشتند، باعث تضعیف موقعیت ایلخانان در جامعه اسلامی می شد.
مسلمان شدن مغولان در ایران با به قدرت رسیدن غازان خان در سال 694 ه.صورت قطعی به خود گرفت.این امر در تحول اوضاع سیاسی و فرهنگی ایران و نواحی اطراف آن تأثیر بسیار داشت .بار دیگر جهان اسلام پس از یک دوره تأسف بار ناشی از سلطه مغولان، قدرت خود را باز یافت .
پی نوشتها:
1 932 م.
2 976 م.
3 غزها، گروهی از ترکان صحرا گرد بودند که از ترکستان وارد ماوراء النهر و خراسان شده بودند.
4 1219 م.
5 بقیه این دولتها عبارت بودند از خانات کریمه، غازان، هشترخان (آستراخان)، شیبان و ...