اشاره
گستردگی و انبوهی کتابها و مقاله های منتشر شده درباره ائمه علیهم السلام بر محققان پوشیده نیست، تا جایی که کتاب شناسی و حتی کتاب شناسی کتاب شناسیهای بعضی از آنان نیز فراهم آمده است. بی گمان اوضاع سیاسی اجتماعی و ضرورتهای زمان و مکان، تاریخ زندگی بعضی از امامان شیعه را برجستگی خاصی بخشیده و موضعگیریهای آنان در برابر رویدادها بیشتر مد نظر صاحبان اندیشه و تاریخ نگاران بوده است. از این رو طبیعی است تعداد و حجم آثار نگارش کتابشناسی تاریخی امام حسین(ع)، محمّد اسفندیاری، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول زمستان 1379، 520 ص، وزیری.
یافته درباره آنان یکسان نباشد. در این میان تاریخِ زندگانی امام حسین علیه السلام به دلایلی از جمله چرایی قیام امام علیه السلام ، تأثیر ابعاد گوناگون فاجعه کربلا و نیز چند و چون روز واقعه جایگاهی ویژه دارد.
در طول بیش از سیزده قرن گذشته، از سوی شیعه و سنی، مسلمان و غیر مسلمان درباره سرور آزادگان و قیام کربلا آثار فراوانی نگاشته شده است. از این رو برای حفظ و گردآوری آن، نه تنها کتاب شناسی امام علیه السلام ، بلکه «کتاب شناسی کتاب شناسیهای امام حسین» نیز فراهم آمده است(1). به رغم حجم انبوه آثار موجود در باره امام حسین علیه السلام ، سوگمندانه به علت کارهای موازی و غیر تحلیلی باز دچار «فقر اطلاعات» و «غنای انتشارات» هستیم، چنان که جناب آقای محمّد اسفندیاری، مؤلف فرهیخته کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه السلام در بخش اول کتاب، با ملاکهای مورد نظر خود به زحمت و با تسامح و ارفاق توانسته تنها صد کتاب از میان حجم انبوه آثار پانزده قرن گذشته برگزیند، که «نبود فربهی مانند آماس»(2).
کتابخانه ای در یک کتاب
گذشته از دیگر آثار تحقیقی کاربردی مؤلف محترم، ایشان در کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه السلام بحق با تیشه عشق بیستونی دیگر کنده است. وی این بار برای سر و سامان دادن به آثار متنوع و متکثر موجود در باره امام حسین علیه السلام ، آستین همت بالا می زند. او با استفاده از سالها تجربه، ملاکها و معیارهایی برای انتخاب کتابهای مهم برمی گزیند؛ آن گاه با حوصله مثال زدنی هزاران کتاب فارسی و عربی چاپ شده تا سال 1380 در ایران را از این صافی نقد می گذراند. حاصل یک سال محک زدن و غربال مداوم، فراچنگ آوردن تنها یکصد عدد کتاب از هزاران است که در بخش اول کتاب مذکور به ترتیب تاریخ تألیف تنظیم شده است. در بخش دوم و پایانی کتاب نیز با حذف مکررات نهصد اثر از الذریعه آورده که در نهایت دست کم هزار کتاب در یک کتاب گرد آمده است. (شکر اللّه سعیه)
مؤلف سختکوش پس از انجام کتاب شناسی دوباره به آغاز برگشته و به آهنگ نتیجه گیری به مرور آن پرداخته است. وی با توجه به معیارها و ملاکهای مورد نظر خود، نتایج و آماری فراچنگ آورده که در نوع خود جالب و ارزشمند است. (رجوع شود به مقدمه کتاب، ص 40-30) در اینجا اشاره ای به آن خالی از لطف نیست.
از میان یکصد کتاب معرفی شده درباره امام حسین علیه السلام ، پنج کتاب در فاصله قرن اول تا پنجم، نُه کتاب در فاصله قرن ششم تا دهم و هشتاد و شش کتاب در فاصله قرن یازدهم تا اوایل قرن پانزدهم 1420 نوشته شده است. حدود هشتاد کتاب از شیعه و بیست کتاب از اهل سنت است. از این میان حدود هفتاد کتاب عربی و سی کتاب فارسی است. اغلب کتابها توصیفی و کتابهای اندکشمار تحلیلی همه یا بیشتر در قرن چهاردهم و پانزدهم نوشته شده است. نویسنده تحلیلی ترین و مناقشه انگیزترین کتاب را شهید جاوید از نعمت اللّه صالحی نجف آبادی می داند.
کهن ترین کتاب موجود در باره امام حسین علیه السلام در تحقیق حاضر، تسمیة من قتل مع الحسین بن علی علیهماالسلام من ولده و اخوته و اهله و شیعته از فضیل بن رسّان در گذشته در حدود نیمه دوم قرن دوم معرفی شده است، چنان که مفصل ترین کتاب، دائرة المعارف الحسینیة محمّد صادق محمّد (کرباسی) است که به 332 جلد خواهد رسید. همچنین الامام الحسین علیه السلام فی احادیث الفریقین من قبل الولادة الی بعد الشهادة از سید علی موحد ابطحی اصفهانی، مفصل ترین کتاب روایی ذکر شده است. دوره کامل آن به هفت جلد می رسد. کتاب اسرار الشهادة از فاضل دربندی، خرافه آمیزترین اثر عنوان گردیده است.
یکی دیگر از نتایج و برداشتهای مؤلف محترم، وجود دو دیدگاهِ گذشتگان و معاصران در باره امام حسین علیه السلام است. وی می گوید:
«در گذشته، بیشتر با نگاه عاطفی به امام حسین علیه السلام نگریسته و به مصیبت آن حضرت توجه می شد؛ اما امروزه، بیشتر با نگاه سیاسی به امام علیه السلام نگریسته و به سیاست و مبارزه آن حضرت توجه می شود؛ ضمن اینکه هرگز از نگاه عاطفی غفلت نمی شود.»(3)
این اثر ارزشمند در مقاله ای مشترک توسط آقایان بهاءالدین خرمشاهی و حجت اللّه جودکی در آینه پژوهش شماره 74، (خرداد و تیر 1381) معرفی و نقد می شود
(4). بلافاصله در شماره بعدی آینه پژوهش (مرداد و شهریور 1381)، آقای محمّد اسفندیاری با تشکر از تمجید نامبردگان، بیشتر ایرادها را با دلیل رد می کند. در اینجا قصد نداریم محتوای دو مقاله و آنچه میان آنها گذشته را تکرار کنیم، بلکه نگاه و استدراکی خواهیم داشت بر فصل «کتاب شناسی کتاب شناسیهای امام حسین علیه السلام ». این قسمت از کتاب در عین کم حجمی بسیار مفید و کارساز است و یکی از مزایای مهم کتاب به شمار می رود. از این رو تأمّل و دقّت بیشتر در آن خالی از فایده نخواهد بود.
کتاب شناسی کتاب شناسیهای امام حسین علیه السلام
تأکید مؤلف در مقدمه کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه السلام بر ضرورت تهیه کتاب شناسی موضوع مورد نظر، قبل از هر پژوهشی، نویسنده محترم را بر آن داشته است تا خود بر سخن خویش جامه عمل بپوشاند. وی نظر به موضوع تحقیق که کتاب شناسی می باشد بلافاصله بعد از مقدمه در صفحه 41، کتاب شناسی کتاب شناسیهای امام حسین علیه السلام را فراهم آورده است.
مؤلف چنان که خود می گوید، گمان می برد در این خصوص حد اکثر ده کتاب شناسی منتشر شده است؛ امّا در طی یک سال کاوش به بیش از چهل کتاب شناسی دست یافت که هر کس شنید ناباورانه در شگفت شد. شگفت تر، چنان که خواهیم آورد، تعداد کتاب شناسیها بیش از آن است که ایشان احصا کرده و به یقین فراتر از افزوده های ما در اینجاست. بعلاوه نظر به گشوده بودن باب عاشوراپژوهی و عدالت خواهی، طبیعی است که تعداد کتاب شناسیها فزونی یابد.
در این رساله، چهل و سه کتاب شناسی به صورت کتاب، یک بخش از کتاب، و مقاله، معرفی توصیفی شده است. طبق ارزیابی بی طرفانه مؤلف، اغلب کتاب شناسیها نابسامان، ناروشمند و ناقص است. کامل ترین کتاب شناسی از آنِ استاد عبدالجبار رفاعی است که در ضمن کتاب معجم ما کتب عن الرسول و اهل البیت صلوات اللّه علیهم چاپ شده و در آن 3215 کتاب، مقاله و رساله معرفی گردیده است. این اثر در متن کتاب مورد بحث صفحه 249 معرفی شده است.
وجود 43 کتاب شناسی برایم جالب و حیرت آور بود، بعلاوه حس کنجکاویم را برانگیخت. نظر به عدم ادعای استقصای کامل نویسنده محترم، احتمال دادم باز هم فهرست نشده هایی یافت شود. از این رو با شک و دو دلی پی جویی کردم. فراچنگ آوردن چند مورد امیدوارم ساخت و کار ادامه یافت. در حین جست و جو به کتاب شناسیهایی نیز برخوردم که همزمان یا پس از چاپ کتاب مذکور منتشر شده بود؛ دریغم آمد که از آنها بگذرم. همچنین از دو مجموعه مقاله که حاوی اطلاعات در خوری است، نگذشتم؛ همه را یکجا به ترتیب حروف الفبای نام مؤلف گرد آوردم. فرصتِ اندک، مفتوح بودن باب انتشارات و ناپیدایی کتاب شناسیها، بیش از این مجال جست و جویم نداد. از این رو مجازا از آن به استدراک کتاب شناسی کتاب شناسیهای امام حسین علیه السلام یاد می کنم.
استدراک کتاب شناسی کتاب شناسیهای امام حسین علیه السلام
1 اسفندیاری، محمّد، کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه السلام ، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول زمستان 1380، 520 ص، وزیری.
بدیهی است این همان کتاب مورد بحث است. چنان که گفته شد، در بخش اول (284-57) یکصد کتاب برگزیده، معرفی و اهمیت سنجی می شود و در بخش دوم (491-285) دست کم نهصد کتاب از الذریعة الی تصانیف الشیعة با ذکر شماره جلد و صفحه و شماره کتاب آمده است. بواقع بخش دوم خود یک کتاب شناسی جداگانه درباره امام حسین علیه السلام است.
2 اصغر نیاویند، شهرام، فهرست مقالات امام حسین علیه السلام ، تهران، دانشگاه امام حسین علیه السلام ؛ پژوهشکده علوم انسانی، 1376.
این فهرست به سال 1376 با معرفی 2014 مقاله به این مرکز واگذار شده است. به نقل از مقاله «کتاب شناسی کتاب شناسیهای علوم اسلامی»، شهرام اصغر نیاویند و فاطمه عبادی آق قلعه، کتاب ماه (دین)، س 3، ش 36، مهر 1379.
3 انصاری قمی، ناصرالدین، «کتاب شناسی زیارت عاشورا»، علوم حدیث، س 7، ش 23، بهار 1381.
مؤلف در این مقاله 72 کتاب چاپی و خطی به زبانهای عربی و فارسی را به ترتیب حروف الفبای نام کتاب گردآوری کرده است. وی به ترتیب 8 کتاب چاپی عربی و 22 کتاب چاپی فارسی، همچنین 27 کتاب خطی عربی و 15 کتاب خطی فارسی ضبط کرده است.
4 براتی، عبدالعلی، «گزارشی از ده کتاب عاشورایی»، فرهنگ کوثر، س 5، ش 51، پاییز 1381.
مقاله حاضر چنان که گویاست، ده کتاب درباره عاشورا و امام حسین علیه السلام را معرفی گزارشی می کند. اغلب کتابها در دو سال اخیر چاپ شده و اتفاق را که کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه السلام از جمله آنهاست که در دو صفحه معرفی می شود.
5 پژوهشکده علوم انسانی دانشگاه امام حسین علیه السلام ، خورشید شهادت، ویراسته محمّد دانشگر و سید هدایت جلیلی، تهران، دانشگاه امام حسین علیه السلام ، 1376-1374، 4 دفتر، 383+294+337+376 ص، وزیری.
هر چند این اثر کتاب شناسی نیست، ولی چون مشتمل بر مقاله ها و سخنرانیهایی درباره امام حسین علیه السلام ، تاریخ و تحریفات عاشوراست در اینجا آمده است. این اثر دستاورد سه سمینار است که بین سالهای 1373 تا 1375 در دانشگاه امام حسین علیه السلام برگزار شده است. رجوع شود به کتاب مورد بحث، صفحات 269 و 270.
6 جعفریان، رسول، «در باره منابع تاریخ عاشورا»، آینه پژوهش، س 12، ش 71 و 72، آذر اسفند 1380.
مؤلف در این مقاله به معرفی پنج مقتل اصیل و مهم از میان کتب مقتل می پردازد. این پنج منبع که دیگران از آنها استفاده کرده اند، به همراه مؤلف هر یک بدین ترتیب معرفی شده اند. ابو مخنف و مقتل الحسین علیه السلام ، محمّد بن سعد و مقتل الحسین علیه السلام ، بلاذری و مقتل الحسین علیه السلام ، دینوری و مقتل الحسین علیه السلام ، احمد بن اعثم کوفی و مقتل الحسین علیه السلام . در پایان به آثار دیگری از قرن سوم و چهارم هجری اشاره شده است.
7 حاجی ابوالحسنی، عبدالحسین و محمّد نوری، «نگاهی به عاشوراپژوهی در غرب»، کتابهای اسلامی، س 1، ش 3، زمستان 1379.
این مقاله به معرفی منابع مهم و اساسی که در غرب و از سوی پژوهشگران غربی منتشر شده می پردازد، و آثار پژوهشگران غیر مسلمان شرقی یا خاورشناسان شرق در آن نیامده است. مقاله به دو بخش «ترجمه ها و تصحیحها» و «نوشته های تحلیلی» تنظیم شده و آثار به ترتیب تاریخِ انتشار معرفی شده است. در بخش «نوشته های تحلیلی» پس از معرفی هفت تن از نویسندگان غربی و آثار آنان، سیزده تحقیق مهم و جدید غربیان را برمی شمارد.
8 حبیبی، سلمان، «کتاب شناسی اندیشه سیاسی عاشورا»، حکومت اسلامی، س 8، ش 27، بهار 1382.
در این مقاله کتاب شناسی توصیفی 50 اثر به ترتیب حروف الفبای نام کتاب آمده است. درونمایه و محور اصلی این آثار، تبیین و تحلیل بعد سیاسی واقعه کربلاست که از میان دهها کتاب گزینش و معرفی اجمالی شده است.
9 حیدری قاسمی، محمّد، کتابشناسی عاشورا، تهران، انتشارات اطلاعات، 1378، 447 ص، وزیری.
حجم بیشتر کتاب متعلق به آثار عاشوراپژوهی است. بعلاوه کتابهایی درباره اصحاب امام حسین علیه السلام ، حضرت عباس علیه السلام ، حضرت زینب(س)، قاسم بن الحسن، ادعیه، زیارت و مدایح و مصائب معرفی شده است. کتابهای عربی و فارسی بیشتر معرفی شده؛ هر چند زبان کتابها محدودیتی نداشته است. اطلاعات کتاب شناختی بیشتر کتابها ناقص و نارساست. در پایان نمایه مؤلفان و پدیدآورندگان آمده است.
10 کرجی، علی، «امام حسین علیه السلام در آیینه مطبوعات»، فرهنگ کوثر، س 5، ش 51، پاییز 1381.
این وجیزه بیش از 140 مقاله از نشریات و روزنامه های دو سال اخیر را در خود جای داده است. تنظیم و چینش بر اساس نام مقاله ولی الفبایی نشده و هیچ نظم و نسقی ندارد. اطلاعات کتاب شناسی مقاله ها نیز اغلب ناقص و نارساست.
11 «مأخذشناسی امام حسین علیه السلام »، رواق اندیشه، س 2، ش 11، آبان 1381.
در این مقاله 60 کتاب و 58 مقاله به ترتیب حروف الفبای نام مؤلف گردآوری شده است. بیشتر کتابها و مقاله های ضبط شده به سالهای اخیر برمی گردد.
12 مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، مجموعه مقالات کنگره بین المللی امام خمینی(س) و فرهنگ عاشورا، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1376-1374، 6 دفتر، 433+433+413 + ده +442+718+336 ص، وزیری.
هر چند این اثر کتاب شناسی نیست، ولی نظر به مقالات متعدد، متنوع و تحلیلی که در باره فرهنگ عاشورا، ریشه ها و دستاوردهای آن دارد، در اینجا آمده است. کتاب حاضر فراهم آمده از مقالات اولین و دومین کنگره بین المللی امام خمینی و فرهنگ عاشوراست. رجوع شود به متن کتاب مورد بحث، صفحات 271 و 272. گفتنی است چکیده مقاله های این دو کنگره را نیز مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی منتشر کرده است.
13 نوبان، مهر الزمان، «کتابنامه محرم و عاشورا»، کتاب ماه (دین)، س 1، ش 7، فروردین 1378.
این کتاب بر اساس حروف الفبای نام کتاب در دو بخش کتابها و مقالات تنظیم شده است. در این مقاله مشخصات کتاب شناختی 221 کتاب و 123 مقاله آمده است.
14 نوری، محمّد، «منابع اولیه تاریخی در باره امام حسین علیه السلام و عاشورا»، کتابهای اسلامی، س 1، ش 3، زمستان 1379.
مقاله حاضر به معرفی منابع اولیه عاشوراپژوهی تا دوره ابن طاووس می پردازد. مؤلف این منابع را به سه دسته تقسیم می کند:
الف آثاری که به دست ما نرسیده یا ندیده ایم؛ در این بخش اطلاعاتی کوتاه از 28 مقتل و اثر آمده است. ب آثار موجود و منتشر شده؛ در این قسمت 10 مقتل معرفی اجمالی شده است. ج آثاری که ضمن تاریخ نگاری های عمومی آمده است؛ مؤلف در این بخش نیز به معرفی اجمالی 8 اثر می پردازد. در مجموع این مقاله 46 مقتل و اثر عاشورایی را معرفی می کند.
15 هوشیار حاجیان، محمّد جواد، «فهرست مقتل الحسین علیه السلام در الذریعه و معجم ما کتب عن الرسول»، مشکوة، ش 76 و 77، پاییز و زمستان 1381.
در این مقاله قریب به 90 کتاب مقتل امام حسین علیه السلام به ترتیب تاریخ فهرست شده است. مقتلهای فهرست شده از دو منبع الذریعة الی تصانیف الشیعة و معجم ما کتب عن الرسول و اهل البیت صلوات اللّه علیهم گرد آمده است. مؤلف با رسم یک نمودار، روند تاریخی مقتل الحسین علیه السلام را به دو دوره تقسیم می کند. دوره نخست از آغاز قرن دوم تا پایان قرن هفتم هجری، در این دوره مقتل نویسی ابتدا حالت صعودی و سپس حالت نزولی دارد. دوره دوم از آغاز قرن دهم تا پایان قرن چهاردهم هجری، در این دوره مقتل نویسی ابتدا حالت صعودی و نزولی و در پایان حالت صعودی دارد. اوج مقتل نگاری در قرن چهاردهم هجری ترسیم شده است.
گفتنی است در این فهرست تنها آثاری که با عنوان «مقتل الحسین علیه السلام » ضبط شده گرد آمده است. از این رو کتابهای زیادی که نام «مقتل الحسین» را ندارند ولی در واقع مقتل هستند در این مقاله نیامده است.
1- بنگرید به: کتابشناسی تاریخی امام حسین(ع)، محمّد اسفندیاری، فصل «کتاب شناسی کتاب شناسیهای امام حسین(ع)»، ص 41. این قسمت به صورت مقاله قبلاً در مجله کتابهای اسلامی، سال اول، شماره سوم، زمستان 1379 چاپ شده است.
2- گفتنی است در این مقاله از اطلاعات و اصطلاحات موجود در کتابشناسی تاریخیِ امام حسین(ع) استفاده شده است.
3- کتابشناسی تاریخی امام حسین(ع)، ص 32.
4- مقاله یاد شده به معرفی اجمالی کتاب و معیارهای مد نظر آقای سفندیاری می پردازد. آن گاه نُه امتیاز برای این کار سترگ برمی شمارد. در پایان نیز چندین ایراد و پیشنهاد مطرح می کند که مؤلف محترم کتاب بیشتر آنها را نمی پذیرد.
