استنادات قرآنی در پردازش نظام فکری حافظ

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، نشست «شب حافظ و قرآن مجید» با سخنرانی بهاءالدین خرمشاهی، اصغر دادبه و نصرالله پورجوادی در مرکز فرهنگی و ادبی کانون زبان فارسی برگزار شد.

در ابتدای این نشست علی دهباشی، متن سخنان آیت‌الله سید‌مصطفی محقق داماد که به‌عنوان یکی از سخنرانان این جلسه انتخاب شده بود، اما به دلیل سفر به بیرمنگام در جلسه حضور نداشت، قرائت کرد.

در بخشی از متن ارسالی محقق داماد چنین آمده بود؛ شما شیفتگان و علاقه‌مندان به گفتارهای قرآنی می‌دانید که قرآن کتاب مقدسی است که سال‌های متمادی ادبیات ایران زمین را تحت تأثیر خویش قرار داده است و به نحو شایسته‌ای از این رهگذر یک جهان‌دانش، فطرت، اخلاق و معنویت را برای ما به ارمغان نهاده و ادیبان و شاعران این کهن‌سرزمین، هنرمندانه در قالب قند فارسی به نثرهای بعدی منتقل نموده و روز به روز بر شکوفایی آن افزوده شده است که فراورده آن این کار عظیم و گران‌بهای ادبی است که پیش روی ماست. لسان‌الغیب، حافظ شیرازی یکی از دردانه‌های ادب فارسی که خود به درستی لطف سخن را خداداد دانسته است و به‌صراحت همه را مضمون دولت قرآن اعلام نموده است و در مقابل اعجاز هنری قرآن سر تعظیم فرود آورد.

پس از قرائت متن آیت‌الله سیدمصطفی محقق داماد، بهاء‌الدین خرمشاهی به ایراد سخنرانی پرداخت و گفت: قرآن، کتاب یک میلیارد و ششصد و پنجاه میلیون مسلمان است و بیش از 50 هزار کتاب در پیرامون آن نوشته شده است.

وی درباره قرآن و حافظ اظهار کرد: حافظ در عصری(قرن هشتم) بوده است که علوم قرآنی در اوج بود، افزون بر این، در عصر حافظ، علوم ادبی و بلاغت نیز در اوج بود و جزری، طبقات القراء را نوشته است و از شگفتی‌های روزگار آن است که نام حافظ را به عنوان قاری قرآن و قرآن‌شناس نیاورده است.

خرمشاهی درخصوص خاستگاه لقب «حافظ» تصریح کرد: گفته شده است که لقب «حافظ» به دلیل حافظ قرآن بودن نبوده است، بلکه به علت موسیقی‌دانی و خوش‌خوانی ایشان به حافظ ملقب شده است، ولی او به دلیل حافظ قرآن بودن بیشتر حافظ نامیده شده است و در ابیاتی مواردی هدف وی قرآن است، ولی به کلمه قرآن اشاره نشده است.

تأثیر ساختار قرآن بر حافظ

وی در ادامه اظهار کرد: یکی از بهره‌هایی که حافظ در دیوان از قرآن برده است، آن است که حافظ بسیار تحت تأثیر گسسته ـ پیوندی قرآن است. اولین تأثیر قرآن بر حافظ به اثرگذاری ساختار قرآن بر حافظ است. حافظ به دو شکل از قرآن استفاده می‌کند: گاه بخشی از قرآن می‌آورد مانند آیه ««وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُ؛ هرکس از خدا پروا کند [خدا] براى او راه بیرون‏ شدنى قرار مى‏‌دهد و از جایى که حسابش را نمی‌کند به او روزى مى ‌رساند»(طلاق/ 2ـ3) علاوه بر این، گاهی معنای آیه را می‌آورد مانند این بیت:

عیب رندان مکن ای زاهد پاکیزه سرشت/ که گناه دگران بر تو نخواهند نوشت

خرمشاهی ادامه داد: این بیت به آیه «وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى؛ و هیچ باربردارنده‏‌اى بار [گناه] دیگرى را برنمى‌دارد»(فاطر/18)، اشاره دارد و تقریبا ترجمه این آیه قرآن است و از این موارد در شعر حافظ بسیار است.

دیگر سخنران این نشست اصغر دادبه بود. وی در ابتدا گفت: قرآن از مواردی است که در زمان حافظ به طور جدی می‌خوانده‌اند و این بحث‌ها اینکه چرا وی به حافظ مشهور شد باید به چیزهایی که می‌خوانده‌اند، نگاه کرد. درباره عنوان حافظ که البته یکی از وجوه آن حافظ قرآن است باید گفت که او حافظ یکصد هزار حدیث هم بوده است و به همین ترتیب به موسیقی‌دانان هم حافظ می‌گفته‌اند.

دو کاربرد قرآن به وسیله حافظ

دادبه تصریح کرد: حافظ، شیوه خاصی برای استفاده از قرآن داشته است و در پرداختن نظام فکری‌اش به قرآن استناد کرده است و در این زمینه مهم‌ترین مورد در دیوان، غزل زیر است:

در ازل پرتو حسنت ز تجلی دم زد/ عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد

جلوه‌ای کرد رخت دید ملک عشق نداشت/ عین آتش شد از این غیرت و بر آدم زد

وی ادامه داد: بیت دوم، اساس کار است و حافظ در این زمینه از سه آیه «میثاق»، «امانت» و «خلافت» بهره گرفته است. نخست با توجه به آیه «وَإِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِنَّا کُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِینَ؛ و هنگامى را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم ذریه آنان را برگرفت و ایشان را بر خودشان گواه ساخت که آیا پروردگار شما نیستم گفتند چرا گواهى دادیم تا مبادا روز قیامت بگویید ما از این [امر] غافل بودیم»(اعراف/172) پیمان و میثاق گرفته شد و در مرتبه بعد براساس آیه «انَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُومًا جَهُولًا؛ ما امانت [الهى و بار تکلیف] را بر آسمانها و زمین و کوه‌ها عرضه کردیم پس از برداشتن آن سر باز زدند و از آن هراسناک شدند و[لى] انسان آن را برداشت راستى او ستمگرى نادان بود» (احزاب/72) امانتی داده شد و بعد از امانت خلافت مطرح می‌شود.

دادبه تصریح کرد: این سه مورد حالت پیچ و مهره دارد و حافظ هر جایی که می‌خواهد بخشی از ماجرای جهان‌شناسی که به انسان‌شناسی منتهی می‌شود، طرح کند به این یکی از آیات سه گانه استشهاد می‌کند. بیت:

جلوه‌ای کرد رخت دید ملک عشق نداشت/ عین آتش شد از این غیرت و بر آدم زد

دقیقا ترجمه آیه امانت است.

دادبه در پایان سخنانش گفت: کار دوم و حافظانه‌ای که حافظ در کنار استفاده از قرآن برای پردازش نظام فکری انجام می‌دهد آن است که از قرآن برای نقد نامردان و ناروایی‌ها استفاده می‌کند.

نقش مستقیم خداوند در اسطوره

نصرالله پورجوادی آخرین سخنران این نشست بود. وی گفت: «عهد الست» یکی از اشاره‌های قرآنی مورد استفاده حافظ است. افزون بر این، داستان‌های قرآنی مانند نوح به‌ وسیله حافظ استفاده شده است؛ این داستان‌ها تاریخی‌اند و حافظ در چند مورد به داستان‌های ماورای تاریخی اشاره می‌کند و به اسطوره‌های قرآنی می‌پردازد که یکی از آن اسطوره‌های قرآنی «عهد الست» است. یکی از تعاریف اسطوره آن است که اسطوره داستانی که خداوند مستقیما در آن نقش دارد و در قرآن هم اسطوره وجود دارد و مهم‌ترین آن داستان خلقت آدم است.

یادآور می‌شود، نشست «شب حافظ و قرآن مجید» شب گذشته در کانون زبان فارسی برگزار شد. بیستم ماه مهر روز بزرگداشت حافظ شیرازی است.