آب سناباد که ظاهرا به دلیل جاری بودن در قریه سناباد به این نام شهرت یافته، و بنا به شواهد تاریخی با بیش از هزار سال قدمت، در اراضی و باغهای سناباد نوغان، واقع در بخشی از دشت توس جاری بوده چون مشهور است که پیکر مطهر امام رضا علیه السلام را در مظهر آن (سراب) غسل داده اند(1) و به قولی آب سناباد به عنوان نخستین آب جاری در بقعه رضوی(2)، تا مدتها تنها منبع تأمین کننده آب مورد استفاده در مشهدالرضا علیه السلام بوده است از جهت قدمت و قداست حائز اهمیت می باشد و بررسی پیشینه تاریخی این قنات همانند محدوده جغرافیایی قریه سناباد به ویژه در چند قرن اول پیدایش مشهدالرضا نیاز به تحقیق دارد.
سرچشمه و مظهرِ قنات سناباد «سرآب» نام داشته، که در شمال غربی مشهد در محله ای به همین نام واقع بوده است. این نام مکرر از عهد صفویه تا دهه های اخیر در منابع تاریخی ذکر شده است.
قریه سناباد در قرن سوم قمری از توابع نوغان در ولایت توس به شمار می آمد و در فاصله یک مایلی (3/1069 متر) جنوب و جنوب غربی نوغان و در 17/36 درجه عرض و 25 / 59 درجه طول جغرافیایی واقع بوده(3) و به نوشته ابودف باغی به وسعت یک مایل منسوب به حمید بن قحطبه در داخل آن قرار داشته(4) و آرامگاه علی بن موسی الرضا علیه السلام و قبر هارون الرشید در درون کاخ با دیوارهای بلند و غرفه های زیبا و تاق نماها و ... محصور بوده است(5).
سناباد پس از خاکسپاری پیکر مطهر امام رضا علیه السلام در 203 ق، به تدریج توسعه یافته و ابتدا به صورت شهرکی مذهبی با نام مشهدالرضا و مشهد طوس و سپس شهری بزرگ با نام مشهد مبدل گردیده تا آنجا که نام سناباد و نوغان و حتی توس را تحت الشعاع قرار داده است(6). هم اکنون فقط خیابانی با همین نام در بخشی از مسیر سابق قنات واقع در غرب محله قدیمی سراب وجود دارد که یادگار نام این روستا و قنات قدیمی است.
تعیین محدوده جغرافیایی آب سناباد نیز همانند قریه سناباد از زمان شهادت حضرت رضا علیه السلام تا قرن اخیر میسّر نیست و با آنکه در منابع تاریخی قرن سوم قمری به بعد بارها از سناباد یاد شده، آگاهیهای موجود در باره این قریه و به ویژه قنات سناباد در چند قرن اول پیدایش مشهدالرضا بسیار اندک و گاه با افسانه آمیخته است؛ چنان که خبر احتمالی جاری شدن آب سناباد که همانند خبر احداث کاخ حمید بن قحطبه بدون مستند تاریخی توسط بعضی از نویسندگان نقل شده، به صورت مکرر در مآخذ بعدی تکرار شده، در حالی که منبع معتبر خبرهای مزبور همچون موضوع غسل داده شدن پیکر مطهر امام رضا علیه السلام در قنات سناباد مشخص نمی باشد(7).
با آنکه به صراحت از قنات سناباد در قرن سوم تا نهم قمری سخنی به میان نیامده، اما دلایل و شواهد گوناگون تاریخی وجود قنات سناباد را در این دوران مورد تأیید قرار می دهد؛ از جمله وجود باغ سرسبز حمید بن قحطبه در نوغان توس که در بخش کم ارتفاع تر شرق مظهر قنات سناباد قرار داشته و عدم وجود خبر در مورد منبع آبی دیگر در حوالی سناباد و وضعیت جغرافیایی مشهد الرضا در قرن سوم به بعد و شیوه آبیاری در دشت توس، وجود یک قنات بی نام و نشان در متون تاریخی را که با نشانه های آب سناباد در قرنهای اخیر انطباق دارد، به عنوان قنات سناباد اثبات می کند؛ چنان که در قدیم ترین خبر در باره این قنات بی نام در حوالی سناباد، ابن بابویه قمی از سیلی عظیم در ناحیه سناباد یاد می کند که در مسیل منحرف شده و در قناتی که از محلِ مشهد امام بلندتر بوده است فرو ریخته و به مشهد امام آسیبی وارد نیامده است(8).
در خبر دیگری بیهقی در شرح خدمات ابوالحسن عراقی دبیر غزنویان از احیای کاریزی در مشهد سخن به میان می آورد که می توان آن را مهم ترین خبر موثق در باره آب سناباد در قرن پنجم به شمار آورد(9). در باره علت عدم ذکر نام برای قنات مزبور می توان احتمال داد که به دلایل مختلف از جمله منحصر به فرد بودن این قنات در منطقه سناباد و اهمیت ندادن به قنات معروف بوده است.
قنات سناباد که تا مدتها به دلیل عدم گسترش سناباد تنها منبع آبی مورد استفاده بوده است، با پیدایش و گسترش مشهد الرضا علیه السلام که به نوشته مؤلف تذکره لباب الباب دارای قصباتی شده است(10)، به نقل از مستوفی با سرعت توسعه یافته(11) و در زمان ابن بطوطه از رونق زیادی برخوردار بوده است(12)؛ چنان که به واسطه افزایش جمعیت و عدم تکافوی آب سناباد، به نوشته دولتشاه سمرقندی در عهد سربداران توسط خواجه یحیی، قناتهای دیگری در مشهد و توس جاری می شود(13).
بعدها با گسترش بیشتر مشهد در عهد تیموری، برای تأمین آب مورد نیاز مشهد به دستور ملکان حسین بایقرا و با مباشرت امیرعلیشیرنوایی آب چشمه گلسپ به طرف مشهد هدایت و در صحن جاری شده، مورد استفاده زائران و مجاوران قرار می گیرد(14).
با توجه به آگاهیهای بیشتری که درباره قنات سناباد در منابع قرن نهم قمری به بعد وجود دارد، به طور قطع، آب سناباد در قرن نهم در سناباد جاری بوده است؛ چنان که بارها از قنات سناباد و سراب در روضة الصفا و حبیب السیر و دیگر منابع تاریخی نام برده شده است(15).
به استناد نوشته مؤلف کتاب خلاصة التواریخ و مضمون وقفنامه مورخ 1027 ق در قرن یازدهم علاوه بر قنات سناباد، آب قنات موقوفه مهدی قلی بیگ نیز در حرم جاری و مورد استفاده بوده است. (... ایضا قنات منصوصه قبل را وقف کرد بر حمام منموق فوق و آنچه فاضل آید به مسجد جامع برده، زوار و غیرهم کائنا من کان از آن انتفاع یابند و ...)(16).
از عهد صفویه به بعد باز هم آگاهیهای بیشتری درباره قنات سناباد به دست می آید؛ چنان که در طومار علیشاهی به عنوان یکی از مهم ترین اسناد موقوفه آستان قدس به تاریخ 1160 ق، قنات سناباد را موقوفه ای با واقف نامعلوم و دائر با میزان حق الشرب ثبت شده در عهد افشاری معرفی می کند(17). در طومار عضدالملک نیز از قنات سناباد به عنوان یک قنات وقفی مطلقه بالتمام با محدوده معینه در دروازه سراب یاد شده است(18).
نخستین آگاهی در مورد محدوده جغرافیایی قنات سناباد مربوط به عهد قاجاری است که در طومار عضد الملک به آن اشاره شده است. در آن روزگار به قولی آب سناباد به دلیل اعتقاد مردم مبنی بر متبرک بودن آن که محل تغسیل پیکر مطهر امام رضا علیه السلام بوده و اولین و قدیم ترین آب جاری در مشهد، مورد توجه زائران و مجاوران بوده است(19)؛ لذا از زمان نادر شاه افشار همه روزه از دهنه قنات سناباد به وسیله پنج قاطر، آب سناباد از محله سراب به سقاخانه صحن عتیق انتقال یافته و به عنوان آب متبرک مورد استفاده زائران بوده است(20). در عهد قاجاریه با وجود آنکه قناتهای دیگر و نهر خیابان در مشهد جاری است، اما به نوشته حکیم الممالک آب سناباد در بعضی از محلات مشهد جاری بوده است(21) و به نوشته اعتماد السلطنه جزء موقوفات آستانه بوده و در محله سراب و باغ عنبر جریان داشته(22) و زین العابدین شیروانی می نویسد که آب آن خوشگوار است(23)، و مطابق شرط واقف، بخشی از آب سناباد در مطبخ سرکار فیض آثار جاری است(24) که به نوشته ادیب المعی این آب در عهد ناصری و توسط فضل اللّه خان وزیر نظام تا مطبخ آستانه هدایت شده است(25).
گسترش بیشتر مشهد و افزایش جمعیت، لزوم تأمین منابع آبی بیشتری را باعث گردیده، چنان که در سال 1333 ق به دستور مرحوم سلطان حسین میرزا نیّرالدوله پسر پرویز میرزا نیّرالدوله و نوه فتحعلی شاه قاجار والی وقت خراسان، برای آنکه آب قنات مسجد بدون آلودگی به مسجد گوهرشاد برسد با ساختن منبع و نصب تلمبه و احداث لوله کشی، تا جامع گوهرشاد آب مزبور از باغ منبع در خارج دروازه سراب و در مسیر راسته سراب و کوچه حمام شاه و بازار بزرگ به طرف مسجد جامع هدایت شده، در آنجا مورد استفاده قرار گرفت(26). اما به نوشته سفرنامه نویسان، آب سناباد با آبدهی قابل توجه در این دوران همچنان مورد استفاده بوده است، چنان که به نوشته کلنل ییت این قنات که زمانی به تنهایی آب این دهکده را فراهم می کرده است هم اکنون هنوز هم در بخش شمال غربی مشهد که سراب نام دارد جاری و مورد استفاده است(27).
با وسعت یافتن مشهد و افزایش جمعیت در اواخر عهد قاجاریه، قناتهای دیگری در حوالی شمال قنات سناباد جاری می شود که از مشخصات دوازده قنات در منابع این دوره یاد شده است(28).
قنات سناباد در روزگار قاجار و پهلوی در مسیری به طول تقریبی 9200 متر از غرب به شرق جریان داشته و پیشکار قنات مزبور در کال چهل بازه بند گلستان در اراضی وکیل آباد واقع در غرب مشهد قرار داشته و حلقه چاههای آن از غرب به شرق در اراضی آبکوه و زرگران موقوفه آستان قدس(29)، به شماره پلاک 4 اصلی، و اراضی سعدآباد موقوفه گوهرشاد به شماره پلاک 5 اصلی بخش 9 مشهد جریان داشته و در حد فاصل چهارصدمتری جاده قدیم طرقبه در شمال و موازی مسیر قنات منبع که در جنوب آن واقع بوده، در جهت شمال شرق امتداد یافته و پس از عبور از اراضی مزرعه سروده و سعدآباد با فاصله کم در جنوب قنات آصف الدوله در داخل خانه های اعیانی سعدآباد در اراضی مذکور در داخل باغ منبع به شماره پلاک 5791 اصلی بخش 1 جریان داشته و در شمال باغ مذکور و تصویر 1. صورتجلسه ثبت اسناد و املاک
جنوب خیابان سعدآباد و حدود 150 متری خارج دروازه سراب، بین باغ منبع و باغچه سید نور علی شاه و نزدیک حمام قدیمی سناباد ظاهر شده و با عبور از کنار یخچال قدیمی و قبرستان سراب و منازل محله سراب از طریق کوچه آقا میرزا ناظر و کوچه شجاع التولیه به طرف حرم امتداد یافته وارد باغ عنبر شده و به صورت منقطع از باغ سنگی و باغ مستوفی و منازل مسکونی عبور نموده و پس از مشروب ساختن آب انبارهای عمومی و شخصی تا محله چهارباغ جریان داشته و از آنجا در کوچه مسجد نقاشها و کوچه میرزا شهاب و خیابان علیا و چهارباغ و سپس کارخانه زواری آستان قدس عبور نموده و به آب انبار صحن عتیق منتهی می گردیده و در آنجا آب مزبور مورد استفاده بوده است.(30)
قنات سناباد که موقوفه آستانه بوده و در طومارهای علیشاهی و عضدالملک درج گردیده، در مورخ 1308 ش جهت ثبت مالکیت، مطابق تقاضانامه ثبت شماره 3924، از طرف میرزا تقی شهابی محاسب اول آستان قدس به نمایندگی از طرف محمّد ولیخان اسدی، نیابت تولیت وقت اقدام شده و به استناد صورتجلسه تحدید حدود باغ عنبر از طرف اداره کل ثبت و اسناد استان نهم به شماره 11797، 18 دی ماه 1308 و پذیرش درخواست ثبت به تاریخ 30/8/1311 تحدید حدود، قنات سناباد در 15 فروردین 1317 ش با حضور نمایندگان آستان قدس و اداره کل ثبت و اسناد املاک مشهد و با مشخصات پلاک 5847 اصلی بخش 1 مشهد انجام شده، صورتجلسه ثبت مکتوب گردید(31). (تصویر 1)
تصویر 1. صورتجلسه ثبت اسناد و املاک
تصویر 2. تقاضانامه ثبت قنات سناباد (1308 ش)
آب سناباد تا سال 1320 ش در مالکیت و در اختیار آستان قدس بوده و حفظ و مرمت آن مانند دیگر قنوات وقفی توسط آستان قدس رضوی انجام می گرفته و در مقابل از منازل و مزارع و باغها، حق الشرب دریافت می شده است؛ امّا از این زمان به گزارش خلاصه وضعیت قنوات و آبهای استیجاری مشهد در دو مرحله به مدت 23 سال به صورت استیجاری و در ازای دریافت مال الاجاره در اختیار شهرداری گذاشته شده است که در مرحله اول از 1320 ش تا 1326 به مبلغ 12000 ریال و در مرحله دوم برابر خلاصه معامله شماره 2594 محضر 8 به شماره ثبت 289، مورخ 16/9/1328 طی قراردادی میان آستان قدس به نمایندگی محمود بدر نیابت تولیت وقت و اسداللّه قهرمان شهردار مشهد به صورت صلح منافع و در ازای مبلغ 306000 ریال برای مدت 15 سال دیگر؛ یعنی تا آخر اسفند 1342 تمدید شده است(32). (تصویر 2)
با وجود آنکه برای حفظ میزان آبدهی قنات سناباد، بارها اقدامات اصلاحی انجام شده است، اما ظاهرا به مرور از میزان آبدهی آن کاسته شده، به گونه ای که از حدود 10 زوج آب در اواخر عهد قاجاریه به 5 زوج در 1320 ش و حدود 4 زوج و سپس 3 زوج آب در دهه 1340 تنزّل داشته است؛ چنان که مطابق مضمون پیش نویس نامه شهرداری به شماره 1787، مورخ 13/4/1327 در مورد لزوم انجام مرمت قنات سناباد توسط کارشناس قنایی شهرداری تأکید شده است(33). (تصویر 3 و 4)
تصویر 3. صورت مجلس تحدید حدود قنات سناباد (1317 ش)
تصویر 4. گزارش آبهای خریداری شهرداری (1327ش)
پس از آنکه قنات سناباد در جریان سیل مهیب سال 1329 که در مناطق کوهسنگی و آبکوه خرابی بیشتری وارد ساخت، مسدود گردید، و با اقدامات لایروبی و مرمت شهرداری مشهد و به کارگیری چندین دستگاه چرخ کار شیب بری و لایروبی و نوبری احیا شد، مجددا با حدود سه زوج آب جریان یافت.
مطابق گزارش خلاصه وضعیت شهرداری از قنوات و آبهای استیجاری، میزان آبدهی قنات سناباد از 5 زوج در 1320 به چهار زوج در 1324 و قبل از وقوع سیل با سه زوج در 1328 کاهش داشته و پس از لایروبی در 1329 با همان سه زوج آب مجددا دائر شده است(34). (تصویر 5 و 6)
تصویر 5. گزارش کارشناس قنایی شهرداری در مورد قنات سناباد
تصویر 6. گزارش وضعیت قناتها و آبهای استیجاری شهرداری مشهد
مطابق این گزارش، طول قنات سناباد از پیشکار چاه واقع در برجهای هارونی که در کال چهل بازه بند گلستان واقع در چهار کیلومتری طرقبه و جنوب غربی مشهد قرار داشته تا مظهر قنات واقع در خارج دروازه سراب حدود 9200 متر طول داشته که طول مسیر قنات از پیشکار تا مقابل قلعه آبکوه 6400 متر و تا کار رفت 1600 متر و از کار رفت تا شکافیه قنات 1200 متر بوده است که پس از اصلاح مظهر قنات، مسیر تا کاررفت یعنی 1200 متر بالاتر از شکافیه لایروبی و چاه بندی شده و پیشنهاد شده است که از کاررفت این حدود 1600 متر دیگر تا مقابل قلعه آبکوه نوبری و نصب گلو شود. پس از این اقدامات، قنات با چهار زوج آب مرمت شده، مورد استفاده قرار می گیرد(35).
مؤلف راهنمای مشهد، در سال 1334، یعنی مدتی پس از مرمت یاد شده می نویسد که قنات سناباد با چهار زوج آب هم اکنون در مشهد جاری است(36) و به نوشته سید مهدی فرخ، جد کلنل پسیان نیز با همین آب غسل داده شده است(37).
تصویر 7. نامه اداره نقشه برداری و آموزشی آستان قدس رضوی
در گزارش شماره 152 مورخ 1329، ضمن اشاره به عملیات قنایی در شرح مشخصات مسیر تقریبی قنات آمده است که مظهر آن حمام سناباد واقع در خیابان سعدآباد در غرب مشهد است و قنات سناباد پس از قطع خیابان سعدآباد در خیابان سنایی و فوزیه داخل کوچه شجاع التولیه و دبیرستان شاهرضا شده و سپس از داخل منازل عبور کرده و آب انبارهای عمومی و شخصی را مشروب می سازد(38).
از سال 1339 به دلیل تأمین نیاز آب مورد استفاده شهر مشهد، شهرداری علاوه بر چاههای موجود یعنی سعدآباد، چهارچشمه و کوهسنگی، و آب قناتها به حفر چاههای عمیق و نیمه عمیق برقی و دیزلی و در جاهای مختلف از جمله منطقه گنبد سبز، باغ ملی، میدان دقیقی، چهار راه خواجه ربیع، میدان سوم اسفند و ... اقدام می کند(39).
قنات سناباد تا سال 1343 جریان داشته، چنان که سعیدی می نویسد سناباد فعلاً قناتی است که از طرف دروازه سراب وارد مشهد می شود(40)، اما به نوشته مینورسکی سناباد که زمانی قناتی مهم بوده، فقط جویی از آن باقی مانده که به تدریح آن هم از میان می رود(41).
علاوه بر عوامل طبیعی مؤثر در کاهش میزان آبدهی قنات سناباد، عوامل مهمی همچون اجرای سیستم آبرسانی در دهه 1340 در مشهد، و حفر چاههای عمیق در نزدیکی پیشکار قنات سناباد به تدریح کم آب و سپس بی آب و بایر و مسدود گردیده و بستر قنات در اثر گسترش کالبدی شهر و احداث منازل مسکونی، خیابانها و میادین، در محدوده منطقه جدید شهر قرار گرفت(42) و در محل گورگاه سراب واقع در حوالی میدان سراب (آبشخورگله) خیابان سعدی احداث شده و چهار راه سعدی ایستگاه سراب نام گرفت و خیابانهای دیگر در چهار جهت میدان سراب ایجاد گردید و به تدریج چاههای مسیر قنات در اراضی سعدآباد و آبکوه در محدوده منازل و خیابانهای جدید واقع شد و چاه و مجرای قنات توسط مردم و شهرداری مشهد پر شده و از میان رفت، به گونه ای که اکنون دیگر اثری از قنات سناباد نیست(43) و در ذکر مشخصات آن در شرح شناسنامه ای مندرج در دفتر موقوفات آستان قدس، ردیف 109 دفتر ثبت جدید و ردیف 1120 قدیم صفحه 65، با عنوان قنات موقوفه مطلقه آستان قدس با واقف نامعلوم به پلاک 5847 بخش یک شهرستان مشهد با مالکیت ششدانگ که خشک و مسدود و غیر قابل احیا می باشد، آمده است(44). (تصویر 7)
منابع و مآخذ
1 ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، ترجمه علی اکبر غفاری و مستفید، نشر صدوق 1373، ج 2.
2 ابن بطوطه، سفرنامه، ترجمه محمّد علی موحد، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی 1361، ج 1.
3 ابودلف، سفرنامه ابودلف در ایران، با تعلیقات ولادیمیرمینورسکی، ترجمه طباطبایی، تهران، کتابفروشی زوّار 1354.
4 ادیب المعی (افضل الملک) میرزا غلامحسین، ظفرنامه عضدی، نسخه خطی، کتابخانه ملک.
5 اسکندربیک ترکمان، عالم آرای عباسی، تصحیح دکتر رضوانی، دنیای کتاب 1377، ج 2.
6 اعتماد السلطنه، محمّد حسن خان، مطلع الشمس، تهران، انتشارات فرهنگسرا، 1632، ج اول و دوم.
7 اعتماد السلطنه، مرآت البلدان، تصحیح عبدالحسین نوایی و میر هاشم محدث، ج 2 و 3.
8 امام، کاظم، مشهد طوس، تهران، انتشارات کتابخانه ملی ملک 1348.
9 بسطامی، نوروز علی، فردوس التواریخ، چاپ سنگی.
10 بهبهانی، مرآت الاحوال، (بخش خراسان) آرشیو خراسان، اداره اسناد کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی.
11 بیهقی، ابوالفضل، تاریخ بیهقی، تصحیح دکتر فیاض، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی 1375.
12 جلالی، غلامرضا، تقویم تاریخ خراسان، تهران، انتشارات مرکز انقلاب اسلامی، 1377.
13 چکنگی، علیرضا، فرهنگنامه تطبیقی نامهای قدیم و جدید مکانهای جغرافیایی ایران، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی 1378.
14 حسینی قمی، قاضی احمد بن شرف الدین، خلاصة التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران 1359، ج 1.
15 حکیم الملک، علینقی، روزنامه سفر خراسان، چاپ عکسی، تهران، چاپخانه حیدری 2536.
16 خجسته مبشری، محمّد حسین، تاریخ مشهد، مشهد، چاپخانه خراسان 1353.
17 خراسانی، ملا هاشم، منتخب التواریخ، تهران، کتابفروشی اسلامیه 1382 ق.
18 خواند میر، حبیب السیر، تصحیح دبیر سیاقی، کتابفروشی خیام 1362، ج 3.
19 دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، انتشارات پدیده خاور 1366.
20 دو مقاله در باره مشهد، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، ترجمه کاظم خادمیان، ش 26 و 27.
21 ریاضی، غلامرضا راهنمای مشهد 1334 ش.
22 زین العابدین شیروانی، بستان السیاحه، کتابخانه سنایی و کتابفروشی محمودی، افست.
23 زین العابدین شیروانی، ریاض السیاحه، تصحیح حامد ربانی، تهران، انتشارات سعدی 1329 ش.
24 سعیدی، عبّاس، مقاله نامه آستان قدس، سال 1344، ش 15.
25 شریعت ترشیزی، جلال، مقاله سناباد، نشریه نامه آستان قدس، ش 1 و 2، دوره نهم.
26 طومار عضد الملک، بازنویسی مرکز خراسان شناسی، شورای علمی وقف 1379.
27 طومار علیشاهی، بازنویسی مرکز خراسان شناسی، شورای علمی وقف 1379.
28 عطاردی، عزیزاللّه ، تاریخ آستان قدس، تهران، انتشارات عطارد 1371، ج 1.
29 عوفی، محمّد، تذکره لباب الباب، به اهتمام ادوارد براون، ترجمه محمّد عباسی، کتابفروشی فخر رازی 1361، نیمه اول.
30 فرخ، سید مهدی (معتصم السلطنه)، خاطرات سیاسی فرخ، به اهتمام پرویز لوشانی، چاپخانه سپهر 1347.
31 قصابیان، محمّد رضا، تاریخ مشهد، انتشارات انصار 1377.
32 کامکار، محمّد پایان نامه تحصیلی، بررسی چاههای عمیق و نیمه عمیق مشهد، آرشیو خراسان اداره اسناد، کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی.
33 کاویانیان، احتشام، شمس الشموس، 1354، بی نا.
34 لسترنج، گای، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی 1364.
35 مستوفی، نزهة القلوب، به اهتمام گای. لسترنج، تهران، دنیای کتاب 1362.
36 مغانی، بهشت شرق، مشهد چاپخانه زوار 1341.
37 موتمن، علی، تاریخ آستان قدس 1354.
38 مولوی، عبدالحمید، پیش نویس فهرست موقوفات آستان قدس، ش عمومی 58504، ج 3.
39 میرخواند احمد بن خاوند شاه بلخی، روضة الصفا، تلخیص عبّاس زریاب، تهران، انتشارات علمی، ج 2.
40 مینورسکی، یادنامه، به کوشش ایرج افشار، تهران، انتشارات دانشگاه تهران 1348.
41 وقفنامه آب خیابان، اداره مخطوطات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی (1023 ق).
42 وقفنامه مهدی قلی بیک، مورخ 1027 ق.
43 یسیت، کلنل، سفرنامه خراسان و سیستان، ترجمه روشنی زعفرانلو، و رهبری 1365.
44 نقشه های ترسیمی علی اکبر هندسی، (قریه سعدآباد 1309 و مزرعه آبکوه 1310).
45 تصاویر خلاصه معامله، گزارشات کارشناسی قنایی و اجاره خط و مکاتبات شهرداری و آستان قدس، اخبار شهردار مشهد قدیم، و وقفنامه های آستان قدس رضوی.
46 استعلام، ش 5184/4/21، 27/1/80، اداره نقشه برداری و امور ثبتی آستان قدس رضوی.
47 سند مالکیت اراضی آبکوه و زرگران پلاک 4 و 90 اصلی بخش 9 مشهد، موقوفه آستان قدس به ش 16759 دفتر 115.
48 تقاضانامه ثبت اداره کل اسناد و املاک استان نهم ش 3924، دی ماه 1308.
49 صورت مجلس تحدید حدود 15 فروردین 1317.
50 گزارش آبهای استیجاری شهرداری، مورخه 13/11/1329
51 گزارش وضعیت آبهای خریداری شهرداری مشهد، ش 3355، 9/4/1327.
52 تصاویر خلاصه معامله و اجاره خط و گزارشات کارشناس قنایی شهرداری و اخبار شهرداری قدیم مشهد.
53 مکاتبات شهرداری و آستان قدس.
54 تحقیقات میدانی، نگارنده 80-1379
1 عبدالحمید مولوی، پیش نویس فهرست موقوفات آستان قدس، ج 3، ص 2/300؛ مینورسکی، یادنامه ایرانی، ص 54.
2 عزیزاللّه عطاردی، تاریخ آستان قدس، تهران، انتشارات عطارد، 1371 ش، ج 1، ص 364.
3 علیرضا چکنگی، فرهنگنامه تطبیقی نامهای قدیم و جدید مکانهای جغرافیایی ایران، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ص 95.
4 ابودلف، سفرنامه ابودلف در ایران، با تعلیقات ولادیمیر مینورسکی، ترجمه طباطبایی، تهران، کتابفروشی زوار، 1354 ش، ص 84.
5 همان.
6 محمّد رضا قصابیان، تاریخ مشهد، مشهد، انتشارات انصار، 1377 ش، ص 45-41.
7 ملا هاشم خراسانی، منتخب التواریخ، ص 535؛ ادیب المعی، ظفرنامه عضدی (نسخه خطی)، ص 108؛ خجسته مبشری، تاریخ مشهد، ص 85.
8 ابن بابویه (شیخ صدوق)، عیون اخبار الرضا، ترجمه علی اکبر غفاری و مستفید، نشر صدوق، 1373 ش، ج 2، ص 697، ح 9.
9 بیهقی، تاریخ بیهقی، تصحیح دکر فیاض، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی، 1375 ش، ص 712.
10 محمّد عوفی، تذکره لباب الباب، به اهتمام ادوارد براون، ترجمه محمّد عباسی، کتابفروشی فخر رازی، 1361 ش، نیمه اول، ص 210-209.
11 مستوفی، نزهة القلوب، به اهتمام گای لسترنج، تهران، دنیای کتاب، 1362 ش، ص 151.
12 ابن بطوطه، سفرنامه، ترجمه محمّد علی موحد، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، 1361 ش، ج 1، ص 441.
13 دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، چاپ دوم: انتشارات پدیده خاور، 1366 ش، ص 212.
14 وقفنامه آب خیابان، اداره مخطوطات کتابخانه مرکزی آستان قدس، 1023 ق؛ اسکندر بیک ترکمان، عالم آرای عباسی، تصحیح دکتر رضوانی، دنیای کتاب، 1377 ش، ج 2، ص 1409؛ اعتماد السلطنه، مطلع الشمس، ص 184-180.
15 محمّد بن خاوندشاه بلخی (میرخواند)، روضة الصفا، تلخیص عبّاس زریاب، انتشارات علمی، ج 2، ص 725؛ خواند میر، حبیب السیر، تصحیح دبیر سیاقی، چاپ سوم: کتابفروشی خیام، 1362 ش، ج 3، ص 123.
16 وقفنامه مهدی قلی بیگ، بازنویسی، مورخ 1027 ق؛ قاضی احمد بن شرف الدین حسین قمی، خلاصة التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، انتشارات دانشگاه تهران، 1359 ش، ج 1، ص 439.
17 طومار علیشاهی، متن بازنویسی مرکز خراسان شناسی، ص 22.
18 طومار عضد الملک، متن بازنویسی مرکز خراسان شناسی، ص 40 و 47.
19 عبدالحمید مولوی، پیش نویس فهرست موقوفات آستان قدس، ج 3، ص 3002.
20 احتشام کاویانی، شمس الشموس، ص 228؛ بهبهانی، مرآت الاحوال بخش خراسان آرشیو خراسان اداره اسناد کتابخانه مرکزی، ص 939 به تأمین آب مشهد در عهدنامه ای اشاره دارد.
21 علینقی حکیم الملک، روزنامه سفر خراسان، (چاپ عکسی)، ص 190.
22 اعتماد السلطنه، مرآت البلدان، تصحیح عبدالحسین نوایی و میر هاشم محدث، ج 3-2، ص 1546-1545.
23 زین العابدین شیروانی، بستان السیاحه، کتابخانه سنایی و کتابفروشی محمودی، (افست)، بی تا، ص 586؛ همو، ریاض السیاحه، تصحیح حامد ربانی، تهران، انتشارات سعدی، 1339 ش، ص 276.
24 نوروز علی بسطامی، فردوس التواریخ، (چاپ سنگی)، ص 53.
25 ادیب المعی، ظفرنامه عضدی، (نسخه خطی)، ص .53
26 پیش نویس فهرست موقوفات آستان قدس، ج 2، ص 132، (قنات منبع پلاک (2848) بخش 9 تبادکان مشهد)؛ بقیعی، مزار میرمراد، ص 91.
27 کلنل ییت، سفرنامه خراسان و سیستان، ترجمه روشنی زعفرانلو و رهبری، 1365 ش، ص 289؛ سفرنامه دالمانی و منشی زاده و لسترنج، پانوشت ص 414.
28 «دو مقاله در باره مشهد»، ترجمه کاظم خادمیان، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، ش 26 و 27، ص 675؛ امام، مشهد طوس، ص 161.
29 مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص 19.
30 سند مالکیت اراضی آبکوه و زرگران، پلاک 4 و 90 اصلی بخش 9 مشهد، موقوفه آستان قدس به شماره ثبت 16779 دفتر 115، ص 326؛ تقاضانامه ثبت اداره کل اسناد و املاک استان نهم، ش 3924، استیجاری شهرداری، مورخ 13/11/1329، ص 2-1؛ نقشه علی اکبر هندسی، سعدآباد، 1039 ش؛ نقشه آبکوه، 1310 ش؛ مؤتمن، تاریخ آستان قدس، ص 19؛ گزارش وضعیت آبهای خریداری شهرداری، 3355، 9/4/1327.
31 تقاضانامه ثبت، ش 3924، 14 برج دی 1380.
32 خلاصه معامله 298، مورخه 16/9/1328؛ پیش نویس فهرست موقوفات آستان قدس رضوی؛ مغانی، بهشت شرق، مشهد، چاپخانه زوّار، 1341 ش، ص 208.
33 نامه کارشناسی شهرداری، به شماره 3787؛ 13/4/1327 (شهرداری مشهد).
34 گزارش وصالی، کارشناس قنایی شهرداری در 13/11/1329؛ جلالی، تقویم تاریخ خراسان، 8/3/1329.
35 همان.
36 غلامرضا ریاضی، راهنمای مشهد، 1334 ش، ص 35.
37 سید مهدی فرخ (معتصم السلطنه)، خاطرات سیاسی فرخ، به اهتمام پرویز لوشانی، چاپخانه سپهر، 1347 ش، ص 66.
38 گزارش کارشناسی قنایی شهرداری مشهد.
39 مغانی، بهشت شرق، ص 207-205؛ محمّد کامکار، بررسی چاههای عمیق و نیمه عمیق مشهد 3-1342 [پایان نامه تحصیلی]، کتابخانه مرکزی آستان قدس اداره اسناد، آرشیو خراسان، ص 16.
40 عبّاس سعیدی، نامه آستان قدس، 1344 ش، ش 15، ص 51.
41 مینورسکی، یادنامه ایرانی، به کوشش ایرج افشار، انتشارات دانشگاه تهران، 1348 ش، ص 54.
42 همان، ص 51؛ جلال شریعت ترشیزی، «سناباد»، نامه آستان قدس، ش 1 و 2، دوره نهم، ص 138.
43 سعیدی، نامه آستان قدس، ص 51.
44 استعلام شماره 5184/14/21، مورخ 27/1/1380، اداره نقشه برداری و امور ثبتی آستان قدس رضوی.
